اتامەكەنگە اتالار اماناتىن ارقالاپ كەلگەن ازامات، اعىلشىن، پارسى تىلدەرىنىڭ مامانى، اۋدارماشى، عالىم نياز توبىش تۋرالى از-كەم اڭگىملەپ بەرۋدى پارىز سانادىق. نياز ءىنىمىزدىڭ ورالماندار ىشىندەگى جوعارى ءبىلىمدى ازامات ەكەنىن، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ش.ەسەنوۆ اتىنداعى اقتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە اعىلشىن تىلىنەن ساباق بەرەتىنىنەن حابارلىمىز. مۇسىلمانشىلىق جايىندا، ورالمانداردىڭ قازىرگى جاي-كۇيى تۋرالى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ تە جۇرگەن ازامات.

– يران ەلىندە جەتپىس ميلليونداي حالىق بولسا ونداعى قازاقتاردىڭ ۇلەسى وتە از. ەلگە ورالعاندار، ورالىپ جاتقاندارى بار، سوندا دا 700-دەي وتباسى ءالى سول جاقتا تۇرادى. حالىقتىڭ باسىنان كەشكەن نەبىر قيىندىقتار جونىنەن حابارلىسىز عوي، اعا، ونىڭ نەسىن قايتالاي بەرەيىن. جاس بولساق تا ۇلكەندەرىمىزدىڭ ەلىم دەپ ەڭىرەگەنىن كوردىك، جەرىن اڭساپ جەتىمسىرەگەنىن سەزدىك. ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقان ءۇش قالاداعى قازاق ءسال نارسەنى سىلتاۋراتىپ ءبىر شاڭىراق استىنداعى كەزدەسۋلەرگە شىعاتىن. وتكەن-كەتكەن اڭگىمە دە ايتىلار ەدى، ءان دە شىرقالار ەدى. ولاردىڭ سوڭى «تۋعان جەرگە جەتەر مە ەكەنبىز؟» دەگەن ساعىنىشتى ارمانمەن تۇيىندەلەر ەدى. قاشان دا وسى. بىزدەر سول جاقتاعى قازاقتاردىڭ العاشقى ساپىندا جوعارعى وقۋ بىرتىرگەندەر ەدىك. مەن، انا الماتىداعى عالىم اعالارىمىز – يسلام جەمەنەي، ەسكەلدى مۇحاممەد سول العاشقى شوعىرلار ەدىك. سوڭىنان وقۋ بىتىرگەندەر دە بولدى. كوپ بولسا سونىڭ ءبارى ەلۋ شاقتى بولار.

ءوزىڭىز بىلەسىز، 1978 جىلى يراندا مۇحاممەد ريزا شاح پەحلەۆيگە قارسى يمام حومەيني توڭكەرىس جاسادى. شاح بيلەگەن تۇستا يرانعا باتىستىڭ ىقپالى قاتتى اسەر ەتتى. ەلدە اراق ءىشۋ، بۇزاقىلىق، ۇرلىق، بارىنەن دە دورەكىسى جەزوكشەلىك ەتەك الدى. مۇسىلمانشىلىق السىرەي باستادى. قىسقاسى، ەلدىڭ ازۋ، ءشىرۋ الدىنداعى ءمۇجالسىز ءحالىن سەزگەن حومەيني اقپاننىڭ 11-ىندە توڭكەرىس جاسادى. بۇل دەر كەزىندە جاسالعان دۇرىس قادام ەدى. باتىستىڭ ءبىر فيلوسوف-ويشىلىنىڭ كىتابىنان وقىعانىم ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. وتارشىلدىق الدىنا مىناداي ماقسات قويادى ەكەن: بارعان جەرلەرىندە سول ەلدى، بىرىنشىدەن، دىنىنەن ايىرسا، ەكىنشى، تىلىنەن ايىرسا، ءۇشىنشى، سالت-داستۇرىنەن الاستاتسا – ول ەلدى باعىندىرۋ وڭاي، ءوز-وزىنەن توز-توزى شىعادى ەكەن. سەبەبى، وسى ۇشەۋىندە وتارشىلدىققا قارسى تۇرۋعا دەگەن كۇش بار، بۇل كۇشتەن جۇرداي بولعان ەل-قاۋىمنىڭ سىرتى سول دا، ال جان دۇنيەسى، ويلاۋى، ءىشى وتارلاۋشى ەلدەي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا «سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن». مىنە، ءدال وسى جاعداي يران حالقىنىڭ دا باسىنان وتكەن، كەشەگى ءبىزدىڭ باسىمىزدان دا كوممۋنيستىك داۋىردە وتكەن جاعدايداي. مەن وسى توڭكەرىس كەزىندە تەگەران ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى ەدىم. جەتپىس توعىزىنشى جىلى وقۋدى ءبىتىردىم. ەلمەن بايلانىس ءسال ەرتەرەك، جەتپىس بەسىنشى جىلدارى باستالدى. العاش «قىز جىبەك» پلاستينكاسىنىڭ كەلگەنى ەسىمدە. ءبىر-بىرىنەن ات-تۇيەدەي قالاپ، بۇيىمشىلاپ سۇراپ الىپ، ەل بولىپ جينالىپ تىنداپ وتىرار ەدىك.

قاريالار بىزگە ەلىنىڭ وي-شۇقىرىن كورگەندەي، قۇدىعىنىڭ سۋىن ءىشىپ، سول جاقتاعى ء«بىر تەنتەكتىڭ» ءۇنىن ەستىگەندەي ەگىلىپ وتىرار ەدى. ەلدىڭ استاناسى بولعاسىن تەگەراندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ەلشىلىگى بار ەدى. سوعان قاراستى مادەنيەت ءۇيى بولاتىن. كوبىندە سوعان بارامىز. ءبىر كۇنى سوندا ىستەيتىن اليەۆ دەگەن ازەربايجان جىگىت وسىندا ء«بىزدىڭ وتان» اتتى گازەت بار ەكەنىن ايتتى. سونى الىپ كەلىپ اۋىلداعىلارعا وقىپ بەرەتىنبىز. اراب ارپىمەن باسىلسا دا توتە جازۋعا كەلگەندە كىبىرتىكتەپ وقىپ وتىرعان بىزدەردى قورشاي وتىرعان كوپشىلىك قاشان اياقتالعانشا تاپجىلمايتىن. سول ء«بىزدىڭ وتانعا» (كەيىن «شالقارعا») حات جازاتىنبىز. ءبىزدىڭ سۇراۋىمىز بويىنشا كىتاپ، كۇيتاباقتار كەلە باستادى، شەتەلدەگى قازاقتارعا ارناپ كيريلليتسانى ۇيرەتۋ الىپپەسى باسىلدى. ەندى توم-توم بولىپ كەلىپ، ءتىسىمىز باتپاي تۇرعان كىتاپتاردى وقۋ ءۇشىن جاتپاي-تۇرماي جاڭا الىپپەنى ۇيرەندىك. «اباي جولى»، «بوتاگوز»، «بالۋان شولاق» كىتاپتارىمەن تانىسۋ سول كەزەڭدە باستالعان ەدى. ونىڭ كوپ سوزدەرىنە تۇسىنبەي دە قالاتىنبىز. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ءسوزىمىز، ءتىلىمىز وتباسىلىق قارىم-قاتىناستان ءارى اسپايتىن ەدى. ارتىنان ون تومدىق تۇسىندىرمە سوزدىك تە كەلدى. وسى سوزدىكتىڭ قازاق ءتىلىن تەرەڭىرەك مەڭگەرۋىمىزگە كوپ سەپتىگى ءتيدى.

1988 جىلى يران ەلى بۇگىنگى بىزدەر قۇساپ تاۋەلسىزدىگىنىڭ ون جىلدىعىن تويلادى. ءار ءتۇرلى شارالار بەلگىلەندى. وسى كەزدە ماعان ءبىر وي كەلدى. وسىنداعى از عانا قازاقتىڭ باسىن قوسىپ ونەرىمىزدى نەگە كورسەتپەسكە؟ سانى كوپ ازەربايجان، تۇركىمەندەردىڭ كولەڭكەسىندە قالا بەرەمىز بە؟ نە دە بولسا نارتاۋەكەل دەپ، قالالىق مادەنيەت باسقارماسىنا باردىم. ساۋ بولسىن، ولار قارسىلىق بىلدىرمەي رۇقسات ەتتى، ءتىپتى مەنىڭ سۇراعان قارجىمدى دا بەردى. ءاي، سودان ءبىر جۇگىرىس باستالدى. ەرتەڭگى كورسەتەر ونەردە حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىمەن، ءوز بوياۋ-نارىمەن شىققانىن قالادىق. بىراق بىلەسىز عوي، اعا، ارادا وتكەن كوپتەگەن ۋاقىت ىشىڭدە قانشاما ساقتايمىن دەسە دە حالىق ءوزىنىڭ كەيبىر سالتتارىنان، ۇلتتىق كيىمدەرىنەن ايىرىلا باستادى. قانشا دەگەنمەن پارسىلارعا قاراعاندا تامشى سۋىنداي تىم از ەدىك. وسىنىڭ قاتتى اسەرى بولادى ەكەن. قايتا ءبىزدىڭ باعىمىزعا ەكى ورتادا اشىلا باستاعان بايلانىستىڭ كوپ كومەگى ءتيدى. قولىمىزدا جۇرگەن ءبىر «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنىڭ سىرتىنداعى سۋرەتكە قاراپ وتىرىپ، ۇيدەگى كەلىنىڭىز باس بولىپ ۇلتتىق كيىم تىكتى. قولدان دومبىرا جاسادىق. شالدارىمىز جادىندا ساقتالعان كۇيلەرىن ۇيرەتتى. سول اقپاننىڭ 11-ىنەن 21-ىنە دەيىن سوزىلعان مەرەكەگە جان-جاقتى ازىرلەندىك. ونەرىمىزدى قالادا، كەيىن مازانداران وبلىس ورتالىعى ساري قالاسىندا، ارتىنان تەگەراندا كورسەتتىك.

قاي جەرگە بارساق تا جۇرۋگە كۇشى كەلەتىن قازاقتار ءيىن تىرەسە تۇراتىن. كونتسەرتىمىز «ەلىم-اي» انىمەن اشىلاتىن ەدى. زالدا كوزدەرى بوتالاپ تۇرعان جەرلەستەرىمىزدى كورىپ، سوناۋ تىم شالعايدا قالعان بىزگە بەيمالىم تۋعان جەرىمىزدىڭ، اتاجۇرتتىڭ قاسيەتىن سەزىنەتىنبىز. ارتىنان كورشى قالاداعى قازاقتار ءوز تويلارىنا شاقىراتىن بولدى. ەندى بىزدەر قاتارىمىزعا كەيبىر ءسوز قادىرىن تەرەڭ ۇعىناتىن قاريالاردى قوستىق. ولار باتا جاسايتىن، اتالى سوزدەردى ايتاتىن. ال، ءبىز ۇلتتىق كيىمدەرىمىزدى كوپشىلككە ۇسىناتىنبىز. سونداعى ماقسات: جاستارىمىزدى ونەرگە تارتۋ، سالت-ءداستۇرىمىزدى دارىپتەۋ، سونداي-اق ەزىلمەيىك، جوعالمايىق دەگەن ويى ەدى.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، يراندا ەلشىلىك اشىلعاندا عالىم-جازۋشى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ اعامىز ەكى ەل اراسىنا دانەكەر بولىپ كەلدى. اعامىز قولى قالت ەتكەندە ەلدى ارالايتىن، ءار ۇيگە باس سۇعاتىن. ارجاعى تەرەڭ ادام عوي، كوپ نارسەگە باس بولدى، كوپ نارسەگە كوزىمىزدى جەتكىزدى.

1991 جىلى ماۋسىمدا حومەيني قايتىس بولعاندا جەرلەۋگە، كوڭىل ايتۋعا قازاق ەلىنەن قالتاي مۇحامەتجانوۆ، ءابساتتار دەربىسالى اعالارىمىز، فاريزا وڭعارسىنوۆا اپامىز باستاعان ءبىر توپ ادام كەلدى. جەتى-سەگىز كۇن سولاردىڭ قاسىندا تىلماشتىق قىزمەت اتقارىپ، مەملەكەت ادامدارىمەن كەزدەسكەندە قاسىندا بولدىم. ەلىمىزدىڭ ۇلىلىعىن، تۋعان جەردىڭ قۇدىرەتىن تەرەڭىرەك سەزىنۋىمىزگە جاقسىلاردىڭ اسەرى دە از بولماسا كەرەك. ءبىزدىڭ قاسيەتتى توپىراققا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمىز اۋىلداعى قارا شالداردىڭ سوزىنەن، شەشەلەرىمىزدىڭ كۇرسىنە وتىرىپ ايتار انىنەن باستالدى-اۋ دەپ ويلايمىن. سول جاقتا اقىن اعامىز، رۋى قىرىقمىلتىق جارىلعاپ دەگەن بولدى. ءوزى مۇگەدەك، قول اربامەن جۇرەدى. سول ايتۋشى ەدى: ء«اي، سەندەر ماعان قاراعاندا جۇرگەندەرىڭ كوپ، ويلارىڭ تەرەڭىرەك شىعار. بىراق ءالى دە، مەن سەندەرگە باس بولۋعا جارايمىن. اربامدى يتەرىپ شەكاراعا اپارىڭدارشى. ارجاعىنداعى تۋعان جەرگە توپ بولعان دەنەممەن دومالاپ بارسام دا سەڭدەرگە جول كورسەتەمىن»، – دەۋشى ەدى جارىقتىق. ارمانىنا جەتە المادى مارقۇم. بەرى قاراي دومالاۋدى تاعدىر وعان جازباپتى. بار قولىمنان كەلگەنى – اۋزىنان جازىپ العان ولەڭدەرىن جيناقتادىم. تۇركىمەنستاندا سول كەزدەگى كراسنوۆودسك قالاسىنداعى قازاق تىلىندە شىعاتىن جالعىز «جۇمىسشى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ەسبەرگەن ءىڭىربايۇلى اعامىزعا حات جازىپ، ولەڭدەرىن جىبەرىپ، باستىرتتىم. وندا ەلگە دەگەن ساعىنىشى، تۋعان جەرگە جەتە الماعان مۇڭلىقتىڭ كوز جاسى جىر بوپ توگىلگەن ەدى.

مەنىڭ كوشىپ كەلۋ سەبەبىم... كەشەگى قۇدايسىز قوعامدا ءبىزدىڭ قازەكەڭنىڭ ءبىرتالاي قۇندىلىقتاردان، سونىڭ ىشىندە ءدىنى مەن تىلىنەن ايرىلىپ قالعانى بەلگىلى. مەن ءبىر ادامعا ءالىپتى تاياق دەپ ۇيرەتسەم، ءبىر قازاقتىڭ داستارحانىن ارامنان تازارتسام دەپ ويلادىم، ويتكەنى، نەعۇرلىم تەزىرەك اتالارىمىز ۇستانعان ءدىندى بەكەم ۇستاماساق، بولاشاعىمىز بۇلىڭعىر ەدى. قازىرگى قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەردىڭ بارلىعىنىڭ تامىرى ءبىزدىڭ اتا-بابا دىنىمىزدەن الىستاپ قالعاندىعىمىزدىڭ بەلگىسى. ءبىزدىڭ قوعامداعى تاستاندى-جەتىم بالالار، جاستارىمىزدىڭ ءجۇرىسى، سونداي ماحابباتپەن قوسىلىپ وپ-وڭاي، كەيدە تۇككە تۇرمايتىن نارسەلەر ءۇشىن اجىراسىپ كەتۋلەرى... ادام بالاسى ءبىر نارسەدەن قورقۋى كەرەك. قۇدايدان الدە ۇكىمەتتەن، بىراق ءبىز قازىر ەشقايسىسىنان دا قورىقپايمىز: قۇدايدان قورقاتىن ءدىندى بىلمەيمىز، ال، ۇكىمەتتەن قورىقپايتىنىمىز – ونىڭ زاڭىن وزىمىزدەي ادام جازعان، قاشىپ، ورالىپ وتەتىن جەرى كوپ. وسىلاردىڭ بارلىعى كەشەگى التىن تىرەۋلەرىمىزدەن قول ءۇزىپ قالعاننىڭ قاسىرەتى. ءدىن بولماي ەل بولىپ كەتۋىمىز، اتالار اڭساپ جەتكەن ازاتتىقتى ساقتاپ قالۋىمىز قيىن بولادى. ءدىنى بار ادام: «مەنى ءبىر قۇدىرەت باقىلاپ تۇر، شايتان ەمەسپىن، ەرتەڭ ولەم، كەيىن سول قۇدىرەتتىڭ الدىندا ەسەپ بەرۋگە ءتيىسپىن»، – دەپ سەنەدى، سوسىن ول الا ءجىپتى اتتامايدى: وتباسىنا ادال بولۋ، قوعامعا ادال بولۋ، ءسويتىپ، مەملەكەتكە ادال، وتانسۇيگىش، ۇلتجاندى ادام بولادى.

اتامەكەنگە العاشقى كوشپەن كەلدىم. مەكتەپتە مۇعالىممىن. بالكىم، ول جاقتا جالاقىم، تۇرمىسىم جاقسىراق تا بولار. قازىرگى قيىن جاعداي، ەكونوميكالىق قيىندىقتار، ءبارىنىڭ دە وتپەلى ەكەنىنە، ەرتەڭ ءبارى دە رەتتەلەتىنىنە يمانىمداي سەنەمىن. ءتىپتى كەيدە تەلەديداردى كورىپ وتىرىپ ماڭعىستاۋعا كەلگەندەردىڭ وزگە جەرلەردەن ارتىقشىلىعىن انىق بايقايمىن. بارىنە دە ءۇي بەرىلدى، التى ايدان كەيىن ازاماتتىعىمىزدى الدىق. ءالى كۇنگە دەيىن ازاماتتىعىن الا الماي جۇرگەن ادامدار از ەمەس قوي. فورت-شەۆچەنكونىڭ 150 جىلدىق مەرەكەسىندە بۇرىن بىرگە وقىعان دوسىم سۇلەيمەن شادكام ميۋنحەننەن كەلگەن ەدى. كەتەرىندە قوشتاسىپ، جاعاعا سوققان تولقىنعا قاراپ تۇرىپ ايتقان ءبىر ءسوزى ەسىمنەن كەتپەيدى: «مەنىڭ قازىرگى جاعدايىم جاقسى، نياز. بىراق سولاي بولا تۇرسا دا مەنەن سەن باقىتتىسىڭ. اتامەكەنىڭدەسىڭ. ەش جەر بۇعان جەتپەيدى. ال مەن بولسام الدامشى كۇي كەشىپ جۇرگەن جاندايمىن»، – دەگەن ەدى. مۇڭايا سويلەپ، كۇرسىنە قوشتاسقان قۇرداسىمىنىڭ ارتىنان قاراپ تۇرىپ كۇنى كەشەگە دەيىن وسى توپىراقسىز كۇن كەشكەنىمدى ويلاۋدىڭ ءوزى قاسىرەت ەكەنىنە كوزىم جەتكەن. ەسىمە شىڭجاندا تۋعان قازاق اقىنى جاركەن بودەشۇلىنىڭ ءبىر شۋماق ولەڭى تۇسكەن:

تۋعان جەردىڭ بۇلاعى،

تولقىنىڭمەن ات مەنى.

تۋعان جەردىڭ جىلانى،

شىرقىراتىپ شاق مەنى.

تۋعان جەردىڭ قاسقىرى،

كەمىر اقىن سۇيەگىن.

تۋعان جەردىڭ تاس-قۇمى،

سەنى وسىلاي سۇيەمىن!

مەن اتالار اماناتىمەن توربيەلەنىپ، انالاردىڭ ساعىنىش جاسىن ءسىڭىرىپ وسكەن اداممىن. ءتاۋبام دا كوپ، شۇكىرشىلىگىم دە جەتەرلىك. ەلىمنىڭ كەرۋەن كوشى جولىندا تيتتەي دە بولسا سەپتىگىم تيسە ودان ارتىق بايلىق تا، باق تا سۇراماس ەدىم...

جازىپ العان وتىنشى كوشبايۇلى،

جازۋشى، ولكەتانۋشى.

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

ماڭعىستاۋ وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ

مۇراجايىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى.

اباي. kz