Atamekenge atalar amanatyn arqalap kelgen azamat, aghylshyn, parsy tilderining mamany, audarmashy, ghalym Niyaz Tobysh turaly az-kem әngimlep berudi paryz sanadyq. Niyaz inimizding oralmandar ishindegi joghary bilimdi azamat ekenin, Manghystau oblysynda Sh.Esenov atyndaghy Aqtau memlekettik uniyversiytetinde aghylshyn tilinen sabaq beretininen habarlymyz. Músylmanshylyq jayynda, oralmandardyng qazirgi jay-kýii turaly baspasóz betterinde óz pikirin bildirip te jýrgen azamat.

– Iran elinde jetpis millionday halyq bolsa ondaghy qazaqtardyng ýlesi óte az. Elge oralghandar, oralyp jatqandary bar, sonda da 700-dey otbasy әli sol jaqta túrady. Halyqtyng basynan keshken nebir qiyndyqtar jóninen habarlysyz ghoy, agha, onyng nesin qaytalay bereyin. Jas bolsaq ta ýlkenderimizding elim dep eniregenin kórdik, jerin ansap jetimsiregenin sezdik. Bir-birine jaqyn ornalasqan ýsh qaladaghy qazaq sәl nәrseni syltauratyp bir shanyraq astyndaghy kezdesulerge shyghatyn. Ótken-ketken әngime de aitylar edi, әn de shyrqalar edi. Olardyng sony «Tughan jerge jeter me ekenbiz?» degen saghynyshty armanmen týiindeler edi. Qashan da osy. Bizder sol jaqtaghy qazaqtardyng alghashqy sapynda jogharghy oqu birtirgender edik. Men, ana Almatydaghy ghalym aghalarymyz – Islam Jemeney, Eskeldi Múhammed sol alghashqy shoghyrlar edik. Sonynan oqu bitirgender de boldy. Kóp bolsa sonyng bәri elu shaqty bolar.

Óziniz bilesiz, 1978 jyly Iranda Múhammed Riza shah Pehleviyge qarsy Imam Homeyny tónkeris jasady. Shah biylegen tústa Irangha batystyng yqpaly qatty әser etti. Elde araq ishu, búzaqylyq, úrlyq, bәrinen de dórekisi jezókshelik etek aldy. Músylmanshylyq әlsirey bastady. Qysqasy, elding azu, shiru aldyndaghy mýjәlsiz halin sezgen Homeyny aqpannyng 11-inde tónkeris jasady. Búl der kezinde jasalghan dúrys qadam edi. Batystyng bir filosof-oyshylynyng kitabynan oqyghanym esime týsip otyr. Otarshyldyq aldyna mynaday maqsat qoyady eken: barghan jerlerinde sol eldi, birinshiden, dininen aiyrsa, ekinshi, tilinen aiyrsa, ýshinshi, salt-dәstýrinen alastatsa – ol eldi baghyndyru onay, óz-ózinen toz-tozy shyghady eken. Sebebi, osy ýsheuinde otarshyldyqqa qarsy túrugha degen kýsh bar, búl kýshten júrday bolghan el-qauymnyng syrty sol da, al jan dýniyesi, oilauy, ishi otarlaushy eldey. Bir sózben aitqanda «syrty býtin, ishi týtin». Mine, dәl osy jaghday Iran halqynyng da basynan ótken, keshegi bizding basymyzdan da kommunistik dәuirde ótken jaghdayday. Men osy tónkeris kezinde Tegeran uniyversiytetining studenti edim. Jetpis toghyzynshy jyly oqudy bitirdim. Elmen baylanys sәl erterek, jetpis besinshi jyldary bastaldy. Alghash «Qyz Jibek» plastinkasynyng kelgeni esimde. Bir-birinen at-týiedey qalap, búiymshylap súrap alyp, el bolyp jinalyp tyndap otyrar edik.

Qariyalar bizge elining oi-shúqyryn kórgendey, qúdyghynyng suyn iship, sol jaqtaghy «bir tentektin» ýnin estigendey egilip otyrar edi. Elding astanasy bolghasyn Tegeranda kenes ýkimetining elshiligi bar edi. Soghan qarasty mәdeniyet ýii bolatyn. Kóbinde soghan baramyz. Bir kýni sonda isteytin Aliyev degen әzerbayjan jigit osynda «Bizding Otan» atty gazet bar ekenin aitty. Sony alyp kelip auyldaghylargha oqyp beretinbiz. Arab әrpimen basylsa da tóte jazugha kelgende kibirtiktep oqyp otyrghan bizderdi qorshay otyrghan kópshilik qashan ayaqtalghansha tapjylmaytyn. Sol «Bizding Otangha» (keyin «Shalqargha») hat jazatynbyz. Bizding súrauymyz boyynsha kitap, kýitabaqtar kele bastady, sheteldegi qazaqtargha arnap kirillisany ýiretu әlippesi basyldy. Endi tom-tom bolyp kelip, tisimiz batpay túrghan kitaptardy oqu ýshin jatpay-túrmay jana әlippeni ýirendik. «Abay joly», «Botagóz», «Baluan Sholaq» kitaptarymen tanysu sol kezende bastalghan edi. Onyng kóp sózderine týsinbey de qalatynbyz. Óitkeni, bizding sózimiz, tilimiz otbasylyq qarym-qatynastan әri aspaytyn edi. Artynan on tomdyq týsindirme sózdik te keldi. Osy sózdikting qazaq tilin terenirek mengeruimizge kóp septigi tiydi.

1988 jyly Iran eli býgingi bizder qúsap tәuelsizdigining on jyldyghyn toylady. Ár týrli sharalar belgilendi. Osy kezde maghan bir oy keldi. Osyndaghy az ghana qazaqtyng basyn qosyp ónerimizdi nege kórsetpeske? Sany kóp әzerbayjan, týrkimenderding kólenkesinde qala beremiz be? Ne de bolsa nartәuekel dep, qalalyq mәdeniyet basqarmasyna bardym. Sau bolsyn, olar qarsylyq bildirmey rúqsat etti, tipti mening súraghan qarjymdy da berdi. Áy, sodan bir jýgiris bastaldy. Ertengi kórseter ónerde halqymyzdyng últtyq kiyimderimen, óz boyau-nәrimen shyqqanyn qaladyq. Biraq bilesiz ghoy, agha, arada ótken kóptegen uaqyt ishinde qanshama saqtaymyn dese de halyq ózining keybir salttarynan, últtyq kiyimderinen aiyryla bastady. Qansha degenmen parsylargha qaraghanda tamshy suynday tym az edik. Osynyng qatty әseri bolady eken. Qayta bizding baghymyzgha eki ortada ashyla bastaghan baylanystyng kóp kómegi tiydi. Qolymyzda jýrgen bir «Mәdeniyet jәne Túrmys» jurnalynyng syrtyndaghy suretke qarap otyryp, ýidegi kelininiz bas bolyp últtyq kiyim tikti. Qoldan dombyra jasadyq. Shaldarymyz jadynda saqtalghan kýilerin ýiretti. Sol aqpannyng 11-inen 21-ine deyin sozylghan merekege jan-jaqty әzirlendik. Ónerimizdi qalada, keyin Mazandaran oblys ortalyghy Sary qalasynda, artynan Tegeranda kórsettik.

Qay jerge barsaq ta jýruge kýshi keletin qazaqtar iyin tirese túratyn. Konsertimiz «Elim-ay» әnimen ashylatyn edi. Zalda kózderi botalap túrghan jerlesterimizdi kórip, sonau tym shalghayda qalghan bizge beymәlim tughan jerimizdin, atajúrttyng qasiyetin sezinetinbiz. Artynan kórshi qaladaghy qazaqtar óz toylaryna shaqyratyn boldy. Endi bizder qatarymyzgha keybir sóz qadirin tereng úghynatyn qariyalardy qostyq. Olar bata jasaytyn, ataly sózderdi aitatyn. Al, biz últtyq kiyimderimizdi kópshilkke úsynatynbyz. Sondaghy maqsat: jastarymyzdy ónerge tartu, salt-dәstýrimizdi dәripteu, sonday-aq ezilmeyik, joghalmayyq degen oiy edi.

Elimiz tәuelsizdigin alyp, Iranda elshilik ashylghanda ghalym-jazushy Myrzatay Joldasbekov aghamyz eki el arasyna dәneker bolyp keldi. Aghamyz qoly qalt etkende eldi aralaytyn, әr ýige bas súghatyn. Arjaghy tereng adam ghoy, kóp nәrsege bas boldy, kóp nәrsege kózimizdi jetkizdi.

1991 jyly mausymda Homeyny qaytys bolghanda jerleuge, kónil aitugha qazaq elinen Qaltay Múhametjanov, Ábsattar Derbisәli aghalarymyz, Fariza Ongharsynova apamyz bastaghan bir top adam keldi. Jeti-segiz kýn solardyng qasynda tilmashtyq qyzmet atqaryp, memleket adamdarymen kezdeskende qasynda boldym. Elimizding úlylyghyn, tughan jerding qúdiretin terenirek sezinuimizge jaqsylardyng әseri de az bolmasa kerek. Bizding qasiyetti topyraqqa degen sýiispenshiligimiz auyldaghy qara shaldardyng sózinen, sheshelerimizding kýrsine otyryp aitar әninen bastaldy-au dep oilaymyn. Sol jaqta aqyn aghamyz, ruy Qyryqmyltyq Jarylghap degen boldy. Ózi mýgedek, qol arbamen jýredi. Sol aitushy edi: «Áy, sender maghan qaraghanda jýrgendering kóp, oilaryng terenirek shyghar. Biraq әli de, men senderge bas bolugha jaraymyn. Arbamdy iyterip shekaragha aparyndarshy. Arjaghyndaghy tughan jerge top bolghan denemmen domalap barsam da senderge jol kórsetemin», – deushi edi jaryqtyq. Armanyna jete almady marqúm. Beri qaray domalaudy taghdyr oghan jazbapty. Bar qolymnan kelgeni – auzynan jazyp alghan ólenderin jinaqtadym. Týrkimenstanda sol kezdegi Krasnovodsk qalasyndaghy qazaq tilinde shyghatyn jalghyz «Júmysshy» gazetining bas redaktory Esbergen Inirbayúly aghamyzgha hat jazyp, ólenderin jiberip, bastyrttym. Onda elge degen saghynyshy, tughan jerge jete almaghan múnlyqtyng kóz jasy jyr bop tógilgen edi.

Mening kóship kelu sebebim... Keshegi qúdaysyz qoghamda bizding qazekenning birtalay qúndylyqtardan, sonyng ishinde dini men tilinen airylyp qalghany belgili. Men bir adamgha әlipti tayaq dep ýiretsem, bir qazaqtyng dastarhanyn aramnan tazartsam dep oiladym, óitkeni, neghúrlym tezirek atalarymyz ústanghan dindi bekem ústamasaq, bolashaghymyz búlynghyr edi. Qazirgi qoghamdaghy kelensizdikterding barlyghynyng tamyry bizding ata-baba dinimizden alystap qalghandyghymyzdyng belgisi. Bizding qoghamdaghy tastandy-jetim balalar, jastarymyzdyng jýrisi, sonday mahabbatpen qosylyp op-onay, keyde týkke túrmaytyn nәrseler ýshin ajyrasyp ketuleri... Adam balasy bir nәrseden qorquy kerek. Qúdaydan әlde ýkimetten, biraq biz qazir eshqaysysynan da qoryqpaymyz: Qúdaydan qorqatyn dindi bilmeymiz, al, ýkimetten qoryqpaytynymyz – onyng zanyn ózimizdey adam jazghan, qashyp, oralyp ótetin jeri kóp. Osylardyng barlyghy keshegi altyn tireulerimizden qol ýzip qalghannyng qasireti. Din bolmay el bolyp ketuimiz, atalar ansap jetken azattyqty saqtap qaluymyz qiyn bolady. Dini bar adam: «Meni bir Qúdiret baqylap túr, shaytan emespin, erteng ólem, keyin sol Qúdiretting aldynda esep beruge tiyispin», – dep senedi, sosyn ol ala jipti attamaydy: otbasyna adal bolu, qoghamgha adal bolu, sóitip, memleketke adal, otansýigish, últjandy adam bolady.

Atamekenge alghashqy kóshpen keldim. Mektepte múghalimmin. Bәlkim, ol jaqta jalaqym, túrmysym jaqsyraq ta bolar. Qazirgi qiyn jaghday, ekonomikalyq qiyndyqtar, bәrining de ótpeli ekenine, erteng bәri de retteletinine imanymday senemin. Tipti keyde teledidardy kórip otyryp Manghystaugha kelgenderding ózge jerlerden artyqshylyghyn anyq bayqaymyn. Bәrine de ýy berildi, alty aidan keyin azamattyghymyzdy aldyq. Áli kýnge deyin azamattyghyn ala almay jýrgen adamdar az emes qoy. Fort-Shevchenkonyng 150 jyldyq merekesinde búryn birge oqyghan dosym Sýleymen Shadkam Munhennen kelgen edi. Keterinde qoshtasyp, jaghagha soqqan tolqyngha qarap túryp aitqan bir sózi esimnen ketpeydi: «Mening qazirgi jaghdayym jaqsy, Niyaz. Biraq solay bola túrsa da menen sen baqyttysyn. Atamekenindesin. Esh jer búghan jetpeydi. Al men bolsam aldamshy kýy keship jýrgen jandaymyn», – degen edi. Múnaya sóilep, kýrsine qoshtasqan qúrdasymynyng artynan qarap túryp kýni keshege deyin osy topyraqsyz kýn keshkenimdi oilaudyng ózi qasiret ekenine kózim jetken. Esime Shynjanda tughan qazaq aqyny Jәrken Bódeshúlynyng bir shumaq óleni týsken:

Tughan jerding búlaghy,

Tolqynynmen at meni.

Tughan jerding jylany,

Shyrqyratyp shaq meni.

Tughan jerding qasqyry,

Kemir aqyn sýiegin.

Tughan jerding tas-qúmy,

Seni osylay sýiemin!

Men atalar amanatymen tórbiyelenip, analardyng saghynysh jasyn sinirip ósken adammyn. Tәubam da kóp, shýkirshiligim de jeterlik. Elimning keruen kóshi jolynda tittey de bolsa septigim tiyse odan artyq baylyq ta, baq ta súramas edim...

Jazyp alghan Otynshy KÓShBAYÚLY,

jazushy, ólketanushy.

Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng mýshesi.

Manghystau oblystyq tarihiy-ólketanu

múrajayynyng bólim mengerushisi.

Abay. kz