ەگەر الەمدىك كوركەمونەر ارەناسىنا بارلاي قاراساڭىز، ەۋروپا مەن امەريكا ەلدەرىنىڭ تاريحي اڭىزعا اينالعان عاجايىپ باتىرلار ەرلىگىن باياندايتىن تۋىندىلارى تاريح قويناۋىندا قالدى. ف.كۋپەر، م.ريد روماندارى بويىنشا تۇسىرىلگەن كينوكارتينالار دا اعا ۇرپاقتىڭ جادىندا. گويكو ميتيچ سومداعان وجەت، ايلاكەر ۇندىستەر، ارنو́لد شۆارتسەنە́گگەر، سيلۆەستر ستاللونە، دولف لۋندگرەننىڭ رەمبو، كوۆبويلارى، مەكسيكالىق اڭىز-باتىر زوررو قايتپاس تا ەلجاندى ەرلەردىڭ بەينەسىندە ەلەستەتەدى. وتكەن عاسىردىڭ 1960-جىلدارى يتاليا سپاگەتتي-ۆەستەرن كوركەم فيلمدەرىن ويلاپ تاۋىپ، ون جىل ىشىندە  600-دەن استامىن شىعارعان ەكەن. بىراق ولاردىڭ دا داۋرەنى ءوتتى دەسەك تە، زىمىران ۋاقىت ەكشن-تۋىندىلاردىڭ ءالى دە ومىرشەڭدىگىن اڭعارتىپ وتىر.  جىل سايىن الەمدە 500-گە تارتا وسىنداي كينوتۋىندىلار پروكاتقا جىبەرىلەدى ەكەن. باتىستىق     ونەر سايىپقىراندارى ونەرگە وزەك بولارلىق ماتەريالدار ءوز ەلدەرىندە تاۋسىلعانىن مويىنداسا دا، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان جوق.

ەندى تىڭ دۇنيەنى ورتالىق ازيادان ىزدەي باستاعان سىڭايلى. اسىرەسە، كوشپەلىلەر، مىنا بىزدەردىڭ كەشەگىمىز،  تاريحتاعى نومادتار عۇمىرى قىزىقتىرادى. (قازاقتىڭ «كوشپەلىلەر» كارتيناسىنا تۇسكەن شەتەلدىك كينو جۇلدىزدارىنىڭ ءبىر ماقساتى وسىندا جاتىر) بۇل تەگىن ەمەس. بىزدە شىنىمەن-اق، تورتكۇل دۇنيەنى تاڭداي قاقتىراتىن تىڭ ماتەريالدار كوزى بار. ول كينو باسقىنشىلاردىڭ تىرناعىنا ىلىنە قويماعان - قازاقتىڭ فولكلورلىق، ەپوستىق، تۇرمىس-سالتتىق جىرلارى، اڭىز-اڭگىمەلەرى. اسىرەسە نوقتاعا باسى سىيماعان، تاۋقىمەتتى، شىتىرمان تاعدىرلى، تاريحتا بولعان ءباحادۇر-باتىرلارىمىزدىڭ عۇمىر-قارەكەتى. ايتالىق، دالا رىتسارلارى - تورعايداعى كەيكى، نارىنداعى قۇنىسكەرەي، جە­تىسۋداعى جاقىپبەردى سياقتى وعلاندار. وسى سياقتى ايرىقشا تۇلعالار تۋرالى كوركەم، درامالىق شىعارمالار، عۇمىرنامالىق-دەرەكتى اڭگىمەلەر جازىلعان، ءالى دە جازىلۋدا. مىسالى، قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن «امانگەلدىنىڭ كوزى مەرگەن، كەيكىنىڭ قولى مەرگەن» دەگەن ارتىندا ءسوز قالعان كەيكى (نۇرماعامبەت) كوكەمبايۇلىنىڭ (1871-1923) كوركەم تۇلعاسى كەزىندە ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «امانكەلدى» پەساسىندا، م.جۇماعۇلوۆتىڭ «قىران قازاسى قيادا» كىتابىندا، ا.نۇرمانوۆتىڭ «قۇلاننىڭ اجالى» رومانىندا، سەرىك تۇرعىنبەكۇلىنىڭ «كەيكى باتىر» تاريحي داستانىندا ازدى-كوپتى كورىنىس تاپتى. ال كەيكى حاقىندا اۋباكىر قىلىشبايۇلى كوپ قۇندى دۇنيەلەر جازدى. جورنالشى-قالامگەرلەر سابىرجان شۇكىرۇلى، احمەتجان بايجان، حاميتبەك مۇساباەۆ، ماقسۇتبەك سۇلەيمەنوۆ جانە باسقالارى. 

بىراق... بارىنە دە ءتان ورتاق وسالدىق، ءتىپتى تۇتاستاي قازاق كوركەم ادەبيەتىنە جەتپەيتىنى – كەيىپكەردە باسقادا جوق وزىندىك امال-ايلا، وزىندىك قادىر-قاسيەت، وزىندىك ءتۇر-تۇلعالىق سۋرەت. كەسەك-كەسەك بولمىس-بىتىستەر جوقتىڭ قاسى. جالپىلاما سيپات، جاداعاي بايانداۋ باسىم.

ايتالىق، مارقۇم ا.نۇرمانوۆتىڭ «قۇلاننىڭ اجالى» رومانىنداعى كوركەم تىلىنە، بەينەلەنگەن تابيعات، ەل كورىنىستەرىنە ءتانتى بولاسىز. بىراق، روماندا كەيكى باتىردىڭ مەرگەندىك ونەرى جوق. كەيكى كوتەرىلىسشىلەردىڭ مەرگەندەر جاساعىن قالاي، قايتىپ، باسقارعان، ءجيى-ءجيى بارلاۋعا قالاي  شىققان؟ كۇيىك قوپاسىنداعى سوعىستى، تورعاي قالاسىن قورشاۋ كەزىندە جانە دوعال شايقاسىنداعى ەرەكشە ەرەن ەرلىگىنىڭ جاسالۋىن، تاكتيكالىق كورىنىسىن تابا المادىق. ەگەر باتىردىڭ وزگەشە مەرگەندىك تەحنولوگياسى، ياعني مەرگەندىك ءادىس-ءتاسىلى، ايلا-امالى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن جازىلعان بولسا، بۇل تۋرالى الدەقاشان تريللەر كينوتۋىندى تۇسىرىلگەن بولار ەدى. ءدال وسىنداي باستى گەرويلارعا قاتىستى شتريح، دەتالداردىڭ، ايشىقتى فيگۋرالاردىڭ، وقىس ءارى شىنايى ءبىتىمى بولەك تارتىستاردىڭ (كونفليكتىلەردىڭ) ءيۋى قانباعاندىقتان، جەتىسپەيتىندىگىنەن، شالا-شارپىلىعىنان قازاق ادەبيەتىندەگى تۋىندىلاردىڭ دەنى كينوعا، سەريالدارعا تارتىلماي، جاراتىلماي جاتىر.

بۇل اششى بولسا دا شىندىق. ءداستۇرلى قازاق كوركەم ادەبيەتىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى – بايانداۋ. بەينەلەۋ، سوزبەن سۋرەت سالۋ - بار، بىراق از («اباي جولى»، «كوكسەرەك»، «قان مەن تەر» ، «مەنىڭ اتىم قوجا»، ت.س.س).  بالكىم، رۋحاني-پسيحولوگيالىق بايانداۋ - بۇل ۇلت ادەبيەتىنىڭ وزىندىك بولمىسى دەرسىز. بىراق كوركەم ادەبيەت جارىسىندا بۇل جەتكىلىكسىز ەكەندىگىن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سوڭى مەن جاڭا عاسىردىڭ باسى دالەلدەپ وتىر. ءوزىمىز ۇرپاقتان-ۇرپاققا دارىپتەپ وتىرعان قازاق كلاسسيكالىق كوركەم ادەبيەتىمىزدەگى تۇلعالارىمىز بىرتەكتى بولعاندىقتان ەستە قالمايدى.     ەشكىمگە ۇقسامايتىن ناعىز نار قازاق دەپ قاي كەيىپكەردى دالەلدەپ بەرە الاسىز؟ وسى ساۋالعا كەلگەندە ۇلكەن دە، كىشى دە كۇمىلجىپ قالاتىنىن نەسىنە جاسىرامىز؟..

جانۇزاق ايازبەكوۆ،

قوستاناي.

Abai.kz