فاريدا اپا دۇنيەدەن ءوتتى...
قازاق مادەنيەتى مەن ونەرى اۋىر قازاعا ۇشىرادى. اسا كورنەكتى تالانت يەسى فاريدا ءشارىپوۆا 74 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيە سالدى.
فاريدا ءشارىپوۆا 1936 جىلعى 16 جەلتوقساندا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شاۋەشەك قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. قىتاي كينوستۋدياسى تۇسىرگەن "حاسەن-ءجاميلا" كوركەم فيلمىندە باستى ءرولدى ورىنداپ، ونەرىمەن تانىلعان ول 1955 جىلى اتامەكەنى قازاقستانعا ورالدى.
قازاق مادەنيەتى مەن ونەرى اۋىر قازاعا ۇشىرادى. اسا كورنەكتى تالانت يەسى فاريدا ءشارىپوۆا 74 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيە سالدى.
فاريدا ءشارىپوۆا 1936 جىلعى 16 جەلتوقساندا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شاۋەشەك قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. قىتاي كينوستۋدياسى تۇسىرگەن "حاسەن-ءجاميلا" كوركەم فيلمىندە باستى ءرولدى ورىنداپ، ونەرىمەن تانىلعان ول 1955 جىلى اتامەكەنى قازاقستانعا ورالدى.
1959 جىلى قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىن ءبىتىرىپ، م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق اكادەميالىق دراما تەاترىنا قابىلداندى. جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بويى وسى تەاتردا ۇزدىكسىز ونەر كورسەتتى. ساحنادا قازاق جانە الەم كلاسسيكتەرىنىڭ درامالىق تۋىندىلارىندا، وسى زامانعى قويىلىمداردا باستى رولدەردى شەبەرلىكپەن ورىنداپ، ۇلتتىق تەاتر ونەرىنىڭ جاڭا ساپالىق بيىككە كوتەرىلۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوستى. م.اۋەزوۆتىڭ "ايمان-شولپانىندا" شولپان، "ابايىندا" اجار، "قارا قىپشاق قوبىلاندىسىندا" قارلىعا، "ەڭلىك-كەبەگىندە" ەڭلىك، "كاراگوزىندە" قاراگوز، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ "قوزى كورپەش-بايان سۇلۋىندا" بايان، ءا.نۇرپەيىسوۆتىڭ "قان مەن تەرىندە" اقبالا، ت.احتانوۆتىڭ "بورانىندا" جاڭىل، ش.ايتماتوۆتىڭ ء"جاميلاسىندا" ءجاميلا، "انا - جەر-اناسىندا" تولعاناي، ق.مۇحامەدجانوۆ پەن ش.ايتماتوۆتىڭ "كوكتوبەدەگى كەزدەسۋىندە" گۇلجان مەن ايشا، ق.مۇحامەدجانوۆتىڭ ء"بىز پەرىشتە ەمەسپىزىندە" اسىل، و.بوكەەۆتىڭ "قۇلىنىم مەنىڭىندە" انار، د.يسابەكوۆتىڭ "اپكەسىندە" قاماجاي، س.بالعاباەۆتىڭ "عاشىقسىز عاسىرىندا" فاريدا، سوفوكلدىڭ "ەديپ پاتشاسىندا" يوكاستا، ەۆريپيدتىڭ "مەدەياسىندا" مەدەيا، شەكسپيردىڭ "اساۋعا تۇساۋىندا" كاتارينا، "ريچارد ءىىى" تراگەدياسىندا اننا لەدي، پۋشكيننىڭ "شاعىن تراگەديالارىندا" دوننا اننا، چەحوۆتىڭ "سۇيىكتى مەنىڭ اعاتايىمىندا" ەلەنا اندرەەۆنانىڭ قايتالانباس وبرازدارىن سومدادى.
فاريدا ءشارىپوۆا كينو سالاسىندا دا جەمىستى ەڭبەك ەتتى. ول ايگىلى رەجيسسەرلەر شاكەن ايمانوۆ، ءماجيت بەگالين، سۇلتان قوجىقوۆ، ءازىربايجان مامبەتوۆ، لەونيد اگرانوۆيچ تۇسىرگەن كوپتەگەن تانىمال فيلمدەردە وينادى. دۋبلياج سالاسىنا دا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.
فاريدا ءشارىپوۆا ونەرلى جاستاردى تاربيەلەۋ ىسىنە جەتە كوڭىل ءبولدى. ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىندا كورنەكتى اكتەر ى.نوعايباەۆ ەكەۋىنىڭ شىعارماشىلىق شەبەرحاناسىندا شىڭدالعان جاستار بۇگىندە ەلىمىزدىڭ تەاترلارىندا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ ءجۇر.
فاريدا ءشارىپوۆا مادەنيەت پەن ونەردەگى ەڭبەگى ءۇشىن قازاق كسر حالىق ءارتىسى، كسرو حالىق ءارتىسى قۇرمەتتى اتاقتارىن، قاز كسر مەملەكەتتىك سىيلىعى مەن كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىن، "پاراسات" وردەنىن يەلەندى.
اسا دارىندى اكتريسا، كورنەكتى ونەر قايراتكەرى فاريدا ءشارىپوۆانىڭ جارقىن بەينەسى حالىقتىڭ جادىندا ءاردايىم ساقتالادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى.
* * *
ساحنانىڭ سونبەيتىن شىراعىنداي
ءبىزدىڭ شاعىن اۋىلعا كەلگەن كينوفيلم "حاسەن-جاميلاداعى" باس كەيىپكەر ادەمى ەدى، ءالى كۇنگە كوز الدىمدا. مەنى تاڭداندىرعان، ءبىرىنشىدەن، جاپ-جاس سۇلۋ اكتريسانىڭ قازاق قىزى ەكەندىگى. ەكىنشىدەن، باسقا ەلدە ءجۇرىپ تۋا بىتكەن تاماشا ونەرىن قىتاي سەكىلدى ۇلى مەملەكەتتىڭ تالعامشىل مادەني ورتاسىنا مويىنداتىپ، كينوفيلمنىڭ باس كەيىپكەرى ءرولىن جۇزدەگەن سايىستا جەڭىپ العانى.
ەلگە ورالعان جاس فاريدا ءوز وتانىنىڭ ساحناسىندا قانشاما ءرولدەردى التىننان سوعىلعان ەسكەرتكىشتەي سومدادى. ونەرىن تۋعان حالقى باعالادى. تالانتتى اعامىز ىدىرىس نوعايباەۆتىڭ شاڭىراعىن قۇلاتپاي، بوساعاسىن بوساڭسىتپاي، كۇنى كەشەگە دەيىن قازاق ايەلىنىڭ ۇلى تۇلعاسىنا تيتتەي دە داق ءتۇسىرمەدى. قايران فاريدا دا ءسابيرا، بيكەن، شولپان، ءامينا سىندى اسىل اپالارىمىزدىڭ سوڭىنان ماڭگىلىك ساپارعا جول تارتتى...
كوركەمدىگى ەلىكتىڭ لاعىنداي،
ساحنانىڭ سونبەيتىن شىراعىنداي.
كۇنى كەشە ءجۇر ەدى ورتامىزدا،
كەلبەتىنەن، كوزىنەن نۇر ارىلماي.
جىر وقىسا، جان ەدى ءسوزى بالداي،
جۇرت قارايتىن قىزىعىپ، كوزىن الماي.
قوش، قوش، قيماسىم، قازاقتىڭ ۇلى قىزى،
جاتقان جەرىڭ جۇماقتىڭ ءتورى بولعاي!
فاريزا وڭعارسىنوۆا.
* * *
ونەر ايدىنىنداعى قوس اققۋداي ەدىك
اسىل دوس، ارداقتى قۇربى فاريدانىڭ ومىردەن ءوتىپ جۇرە بەرگەنىن تارازدا، بۇكىل قازاققا ءماشھۇر باۋكەڭنىڭ 100 جىلدىق تويىندا ءجۇرىپ، كونفەرەنتسيا بولىپ جاتقان زالدا وتىرىپ ەستىدىم. ەستىگەن مەزەتتە-اق كوڭىلىم بۇزىلىپ، وتىرا الماي سىرتقا شىعىپ كەتىپ، نە بولعانىمدى، مىنا سۇمدىققا سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەي ەسەڭگىرەپ قالدىم. اۋىرىپ جۇرگەنىن ءبىلۋشى ەدىم. ءبىراق ءدال وسى كۇندەردە باقي ساپارىنا اسىعىس اتتانىپ كەتەدى دەپ ويلاماپپىن.
فاريدا ەكەۋمىز كونسەرۆاتوريانىڭ اكتەرلىك بولىمىندە اسەكەڭدەي (اسقار توقپانوۆ) ۇستازدان ءتالىم الىپ، بىرگە بىتىردىك. قانشاما سپەكتاكل مەن كوركەم فيلمدە بىرگە ءتۇسىپ، بىرگە وستىك، اتاق-ابىرويعا دا بىرگە بولەندىك. ونەردە، اسىرەسە، ساحنالىق شىعارماشىلىقتا ارىپتەسىڭ دارىندى بولسا، ءوزىڭنىڭ دە كەمەلدەنە تۇسەتىنىڭە كوزىم تولىق جەتتى. ناعىز تالانت فاريدا ەشقاشان نامىستى قولدان بەرگەن ەمەس. سالدىر-سالاقتىق، جۇمىسقا كەشىگۋ، پارتنەردى مەنسىنبەۋ، تىڭداماۋ، داندايسۋ سياقتى قىلىقتار وعان مۇلدەم جات بولاتىن.
"ارال حيكاياسى" اتتى فيلمدە ىدىرىس، فاريدا ۇشەۋمىز بىرگە تۇستىك. ول كۇندەرى ارالدىڭ ابىرويى اسىپ-تاسىپ، دۇرىلدەپ تۇرعان شاعى. ءبىزدىڭ دە كوڭىلىمىز شات ەدى، ونەرگە قۇشتار ەدىك. فاريدا مەن ىدىرىستىڭ دا ماحاببات داستاندارىنىڭ سول كۇندەردەن باستالعانىنا مەن كۋامىن. ۆوكزال. الماتىعا قايتار شاق. پويىز ەكى-ءۇش ساعات كەشىگىپ كەلدى. سول ساعاتتار ەكەۋىنىڭ كەلەشەك تاعدىرلارىن دا شەشىپ تىندى. ولار الماتىعا وتباسى بولىپ ورالدى. سودان كەيىن جۇپتارى جازىلماي، ومىردە دە، ونەردە دە بىرگە عۇمىر كەشتى.
ەندى، مىنەكي، جالعان دۇنيە دەگەنىن ىستەدى. قازاق تەاترى ءوزىنىڭ اسا دارىندى، كەمەڭگەر اكتريساسىنان ايىرىلدى. ءوز قاتارىنان وزىپ تۋعان، وزىق تۇرعان، تەڭدەسى جوق دەرلىك ۇلكەن جۇرەكتى ونەر يەسى قايىرىلماس ماڭگىلىك ساپارىنا اتتاندى. سوناۋ ءسابيرا مايقانوۆا، بيكەن ريموۆا، شولپان جانداربەكوۆا اپايلاردان قالعان تەكتى تۇياق، سولاردىڭ كوزىندەي ەدى. ءوزى دە سولاردىڭ قاتارىندا. سول ۇلىلاردىڭ مەكتەبىنەن ۇلگى الىپ وسكەن بيىك شىنار وسى ەركە ءارى ەر مىنەزدى فاريدامىز بولاتىن. ءوزى دە، جانى دا سۇلۋ ەدى. مەنىڭ جەكە ءوز باسىم ءۇشىن دە بۇل ورنى تولماس قاپىل قازا. ءبىر قابىرعام قاۋساپ ءتۇسىپ قالعانداي، قارا ورمانىم ۇڭىرەيىپ بوس قالعانداي سەزىم كەشۋدەمىن. قاپەلىمدە نە ايتايىن؟ ايتىلار ءسوز الدا بولار، تالاي ەستەلىكتەر جازىلار. ونەردە ەركىندەپ بىرگە ءجۇرگەن، ايدىندا ەركەلەپ بىرگە جۇزگەن، ءومىر بويى رياسىز، كاۋسار تازا ءتىلەكتەستىكتەن، ادال دوستىقتان اينىماعان قوس اققۋ سياقتى سەزىنۋشى ەدىك ءوزىمىزدى. ءيا، فاكەڭ جايىندا وسىلاي تولعاۋعا مەنىڭ قاقىم بار دەپ بىلەمىن. ىزگى جانىڭ ءجانناتتان جاي تاپسىن. ونەردى سۇيگەن حالقىڭ سەنى ۇمىتپاس. قوش، اققۋ فاريدا...
ءاسانالى ءاشىموۆ، كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.
* * *
ول ساحناعا شىققاندا دۇنيە وزگەرىپ كەتەتىن ەدى-اۋ
فاريدا قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىزى ەدى. سوناۋ ستۋدەنت كەزىندە-اق ارامىزدان دارالانىپ، "حاسەن-ءجاميلا" دەگەن فيلمدە باستى ءرولدى سومداپ، قازاقتىڭ اتىن الەمگە تانىتتى. ءبارىمىز اسقار توقپانوۆتىڭ كلاسىندا بىرگە وقىدىق. بىرگە ءبىتىرىپ، اۋەزوۆ تەاترىنا دا بىرگە كەلدىك. ول ناعىز مايتالمان، ناعىز ونەر اكتريساسى ەدى. ديپلومدىق جۇمىسىنىڭ ءوزى شوقتىعى بيىك بوپ تۇرعانىن ءبىلەمىز. شولپان جانداربەكوۆا، ءسابيرا مايقانوۆا سىندى ساڭلاقتاردىڭ قاتارىنا ستۋدەنت قالپىندا كەلىپ، سولاردىڭ بيىگىنە تەز كوتەرىلىپ الدى. فاريدانىڭ قاي ءرولىن الىپ قاراساڭىز دا دەڭگەيى جوعارى بولاتىن.
"قان مەن تەر" سپەكتاكلىندە مەن سۇيەۋ، ول اقبالا بولدى. "اڭساعان مەنىڭ ءانىمسىڭ" سپەكتاكلىندە بىرگە وينادىق. وسى سپەكتاكلدەگى ءجاميلا رولىنەن كەيىن گازەتتەردىڭ ءبارى ونى جازىپ، سىنشىلار دا، كورەرمەندەر دە تاڭ قالىپ، ءتانتى بولعانىن بىلەمىن. "انا - جەر-انادا" تولعانايدى ويناعان فاريدا دا جەر-انانىڭ قۇشاعىنا كەتتى-اۋ، جاساعاننىڭ ىسىنە امالىڭ جوق ەكەن. تەاتر ونەرىنىڭ شىڭىنا كوتەرىلگەن تۇلعانىڭ ورنى ويسىراپ قالاتىن بولدى. كينودا دا تاماشا قولتاڭبا قالدىرعان اسىلىمىزدى جوعالتتىق. ول ساحناعا شىققاندا دۇنيە وزگەرىپ كەتەتىن ەدى-اۋ.
جۇرەگىمىز سىزداپ تۇر عوي، سىزداپ تۇر. توپىراعىڭ تورقا بولسىن، تەتە قۇرداسىم!
ءسابيت ورازباەۆ، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى.
* * *
ماعان جوقتاۋ ايتا ما دەسەم...
مەن بۇگىن ءوزىمنىڭ ارىپتەسىم، ءارى دوسىم، ايتۋلى اكتريسا فاريدامنان ايىرىلىپ قالىپ، قايعىرىپ وتىرمىن، قاپالانىپ وتىرمىن. فاريدا ەكەۋمىز قازاق ونەرىنىڭ قاراشاڭىراعى اۋەزوۆ تەاترىندا 50 جىلعا جۋىق بىرگە قىزمەت جاسادىق، بىرگە ءجۇرىپ-تۇردىق، قيماس دوس بولدىق. ءبىزدى جۇرت اپالى-ءسىڭلىلى دەپ ايتاتىن. ويتكەنى، ەكەۋىمىزدىڭ دە فاميليامىز ءشارىپوۆا ەدى عوي. بىراق، بىرگە تۋماساق تا، تۋعاننان ارتىق سىيلاسىپ وتتىك.
ومىردەن ۇلى اكتريسا، تالانتى اكتريسا وتكەندە ادامنىڭ ويىندا ونىڭ ويناعان رولدەرى تىزبەكتەلىپ وتەرى حاق. وسى رەتتەن كەلگەندە فاريدا ويناعان 100-گە تارتا ءرولدىڭ ىشىندە شوقتىعى بيىگى، ەڭ كورنەكتىسى ءا.نۇرپەيىسوۆتىڭ "قان مەن تەرىندەگى" اقبالا مەن شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ "انا - جەر-اناداعى" تولعانايىنا ەل ءسۇيسىندى. ونىڭ كينوداعى تۇسكەن رولدەرى ءوز الدىنا ءبىر توبە عوي. ال ول كىسىنىڭ ادامگەرشىلىگىنە كەلسەك، وتە اقىلدى، پاراساتتى ادام ەدى. ەڭ باستىسى، اياۋلى جار، ابزال انا بولا ءبىلدى. قۇداي قوسقان قوساعى، سۇيگەن جارى ىدىرىس نوعايباەۆ ەكەۋى تەاتردا قوسارلاسىپ ويناپ، قول ۇستاسىپ بىرگە جۇرەتىن. ول كىسى ەرتە كەتىپ، فاريدا قالعان ءومىرىن ىدىرىسقا ارنادى. كەيىنگى جىلدارى ىدىرىس تۋرالى دا، ءوزى جايلى دا ارتىنداعى ۇرپاققا كەرەمەت كىتاپ شىعارىپ كەتتى. قاشاندا كەيىنگى ونەرگە كەلگەن جاستارعا كومەكتەسىپ ءجۇردى. ولارعا ءوز ونەرىمەن، ءوز ومىرىمەن، ءوز ەڭبەگىمەن ۇلگى بولا ءبىلدى. ول ناعىز انا بولاتىن. بالاسى شىڭعىس دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. شىڭعىس تا تاربيەلى بالا بولىپ ءوستى، قازىر تالانتتى سۋرەتشى. مەن ويلايمىن، ەگەر ءبىر ادام كەمشىلىكسىز ءومىر ءسۇرىپ وتسە، ول - فاريدا شىعار دەپ.
جالعان ءومىر-اي دەسەڭشى... مەنىڭ فاريدادان بەس جاس ۇلكەندىگىم بار ەدى. ويلايتىنمىن، فاريدا ارتىمدا قالىپ، ماعان جوقتاۋ ايتاتىن شىعار دەپ، ءسويتىن جۇرگەندە، كوردىڭىز بە، مەنى ارتىنا تاستاپ كەتە باردى... جاتقان جەرىڭ تورقا، جانىڭ ءجانناتتا بولسىن، فاريداش. ارتىڭدا قالعان شىڭعىسىڭا ۇزاق ءومىر بەرسىن...
زامزاگۇل نۇسىپبايقىزى ءشارىپوۆا، حالىق ءارتىسى، "وتان" وردەنىنىڭ يەگەرى.
* * *
"فاريدانى ايتساڭشى!.."
فاريدانىڭ تۆورچەستۆولىق ءومىرى م.اۋەزوۆ اتىنداعى تەاتردا ويناعان رولدەرىمەن ولشەنەدى. تىكەلەي مەنىڭ شىعارمالارىمدا فاريدا ءماجيت بەگالين تۇسىرگەن "تۇلپاردىڭ ءىزى" دەگەن فيلمدە العاش رەت كورىنگەن ەدى. سول ءفيلمنىڭ 30 جىلدىعىن "ارمان" كينوتەاترىندا اتاپ وتكەندە دوسىم كامال سمايىلوۆتىڭ ايتقانى بار: "مىناۋ عاجاپ فيلم عوي، مۇنىڭ عاجاپتىعى التى ۇلى اكتەردىڭ باسىن ءبىر ەكرانعا سىيعىزىپ تۇرعاندىعى عوي. كاۋكەن كەنجەتاەۆ! حاديشا بوكەەۆا! فاريدا ءشارىپوۆا! ءاسانالى ءاشىموۆ! ءماجيت بەگالين! جانە قاراقالپاق اكتەرى قۋاتباي ءابدىرايىموۆ! اسىرەسە، فاريدانى ايتساڭشى..."
"ايتساڭشى" دەگەن سوزدەن شىعادى. فاريدا كەزىندە ءوزىنىڭ بيىك ءدارەجەلى باعاسىن، دەگەنمەن، تولىق الدى دەپ ايتا المايمىن. ۇلى تالانتتىڭ ەندىگى جولى قازاق دەگەن حالقىنىڭ جۇرەگىنەن، ساناسىنان تۇراقتى ورىن الاتىنى انىق.
اكىم تارازي.
* * *
ۇلىلىقتىڭ ومىرشەڭ ساۋلەسى
فاريدا ءشارىپوۆا قايتىس بولدى دەگەندى ەستۋ ماعان اۋىر بولدى. تەاترداعى ءومىربايانىم وسى كىسىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەدى. سوناۋ 1978 جىلى "اپكە" دەگەن پەسامدا ءاپكەم بولىپ ەدى. "قاماجاي" قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى بايتەن وماروۆتىڭ قويۋىندا وسى قازاق ونەرىنىڭ، قازاق تەاتر ونەرىنىڭ قاراشاڭىراعى اكادەميالىق اۋەزوۆ اتىنداعى تەاتر ساحناسىنا جولداما العان "اپكە" پەساسى كۇنى بۇگىنگە شەيىن ساحنادان تۇسپەي كەلە جاتسا، مەنىڭ اپكەمنىڭ، ياعني فاكەڭنىڭ عاجايىپ ونەرى مەن شەبەرلىگىنە تىعىز بايلانىستى ەدى. فاريدا جالعىز اۋەزوۆ تەاترىنىڭ عانا شاڭىراعىن بيىكتەتىپ قويعان جوق، جالپى قازاق ونەرىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە، وتكەن عاسىرداعى بارلىق قول جەتكەن تابىستارىنا وسى ۇلى اكتريسانىڭ قوسقان ۇلەسى اسا زور. قاي شىعارما بولماسىن، الدە ول كلاسسيكا ما، قازاق دراماتۋرگياسىنداعى ەلەۋلى شىعارمالار ما نەمەسە ءالى ەشكىمگە بەلگىسىز جاس دراماتۋرگتىڭ شىعارماسى ما، وزىنە ۇناعان ءرولدى فاريدا جانىن سالىپ وينايتىن.
ەگەر وتكەن عاسىردا قازاق تەاتر ونەرى الەمگە تانىلدى دەيتىن بولساق، فاريدا سياقتى ۇلى اكتەرلەردىڭ ايرىقشا ەڭبەگىنىڭ، ايرىقشا تالانتىنىڭ ارقاسىندا بولىپ ەدى. ول قازاق تەاتر ونەرىنىڭ اسپانىندا جارق ەتە قالعان جارىق جۇلدىز بولسا، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ونىڭ سول ساۋلەسى ەشقايسىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدە، سانامىزدا ەشقاشان باسەڭسىگەن ەمەس. سول جارىق كۇيىندە ماڭگى ەسىمىزدە قالادى.
قوش، مەنىڭ اپكەم، اياۋلى فاريدا. ءسىز ءبىزدىڭ، جالپى قازاق كورەرمەنىنىڭ ماڭگى جادىنداسىز.
دۋلات يسابەك، جازۋشى-دراماتۋرگ.
* * *
قوش بول، قازاق ساحنا ونەرىنىڭ جارىق جۇلدىزى
قازاق تەاتر ونەرىنىڭ تۇتاس ءبىر كەزەڭى ف.ءشارىپوۆانىڭ ەسىمىمەن بايلانىسىپ جاتىر. كورەرمەندەردى سان مارتە تولقىتىپ ساحنادا ەڭلىك بولىپ ەڭىرەگەن، شولپان بولىپ شاتتانعان، قاراكوز بولىپ قايعىرعان، تولعاناي بولىپ كۇڭىرەنگەن اكتريسانىڭ بەينەلەۋىندە قانشاما سۇلۋ قىزدار، پاراساتتى انالار، سىلقىم كەلىنشەكتەر ءومىر ءسۇردى.
ءبىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايتىن الۋان ءتۇرلى رولدەردى شەبەر ورىنداۋىمەن ءوزىنىڭ اكتەرلىك ونەر اۋقىمىنىڭ مول مۇمكىندىگىن تانىتقان اكتريسا قازاق اكتەرلىك ونەرىنىڭ تاسىن ورگە دومالاتتى. ناعىز ساحنا ساناتكەرلەرىنە ءتان شىمىر شەبەرلىگىمەن قازاق تەاتر تاريحىندا ماڭگى قالدى.
سانالى عۇمىرىن تەاترعا، قازاق اكتەرلىك ونەرىن دامىتۋعا ارناعان اقجارقىن، كىشىپەيىل، ۇلكەنگە ىزەتتى، كىشىگە ءىلتيپاتتى بولا بىلگەن قازاق ەلىنىڭ قايتالانباس دارا جۇلدىزى فاريدا ءشارىپوۆانىڭ جارقىن بەينەسى حالقىنىڭ جۇرەگىندە ءاردايىم ساقتالادى.
ارىستانبەك مۇحامەديۇلى، ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ رەكتورى.
* **
جارقىلداۋشى ەدى جاسىنداي
بيىلعى جىل قازاق ساحنا ونەرى ءۇشىن، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ جاناشىرلارى ءۇشىن وتە-موتە اۋىر كەزەڭ بولدى-اۋ! اڭداۋسىزدا ءازىربايجانىنان (مامبەتوۆ) ايىرىلىپ قالىپ ەسىن جيىپ كەلە جاتقان ونەر الەمى ەندى، مىنە، تاعى دا اياۋلى دا ارداقتى ەلىكتىڭ لاعىنداي ەرەك تۋعان ەركە قىزى فاريداسىنان كوز جازىپ قالىپ وتىر.
قايران فاكە! فاريداسى حالقىنىڭ! ەلىكتىڭ لاعىنداي دەدىم-اۋ مەن ءبىر ءسوزىمدە. تاپ راس. ساحناعا جارق ەتىپ شىعا كەلگەندە، تابيعي تالانتىمەن بارىنشا جارقىل اتار الەۋەتتى فاريدانىڭ وتتى سەزىمى مەن ويناقى ارەكەتتەرى جانىمىزدى جادىراتىپ، قانىمىزدى قىزدىرىپ، كەۋدەسىندە جانى بار كىسىنىڭ ىشكى الەمىن راحاتقا بولەۋشى ەدى-اۋ. كوسىلۋشى ەدى، كەلىستىرە كەستەلەۋشى ەدى. بەينەلەر بوياۋ-ناقىشىن كەمەرىنەن اسىرىپ تا ءجىبەرمەي، قالپىنان كەم دە تۇسىرمەي، شىعارماشىلىق تۇرعىداعى رۋحاني تارازىنىڭ ەكى باسىن تەڭ ۇستاي بىلەر ورەن جۇيرىگىمىز ەڭ، قادىرلى فاريدا-اپكە! ۇلتتىق ساحنامىزدىڭ ءسانى مەن سالتاناتىن، ونىڭ مادەني مازمۇنىن، تۇرلىك ءپىشىنىن، حالقىمىزدىڭ قانىندا بار يمان مەن يبانىڭ نازىك تالعام-تالاپتارىن اركەز ەسكەرە قيمىلداپ، ەڭسەرە شابىت تولعاعان بىردەن-ءبىر ساحنا ءدۇلدۇلى ەكەۋ بولسا، ءبىرى - ءسىز، اگاراكىم، جالعىز بولسا، ول دا ءوزىڭىز ەدىڭىز، قادىرمەندى فاكە! قازاق ساحنا ونەرىنە ۇلتتىق رەڭك بەرۋمەن بىرگە، وعان ەۋروپالىق مادەنيەتتىڭ لەبىن ەنگىزگەن ايگىلى حاديشانىڭ (بوكەەۆا) ءىزباسار ءسىڭلىسى فاريدانىڭ وزىندىك تە وزگەشە سۇرلەۋى كاسىبي تەاتر مەكتەبىمىزدىڭ اۋقىمىن ىرگەلەندىرە تۇسەرى بەك شىندىق. نە دەرسىز، سۇم اجال سالعان مىنا سۇمدىققا! فاريدا ونەرىنىڭ جارقىن ساۋلەسى - ماڭگىلىك. ول ىلعي دا رۋحاني جان دۇنيەمىزدى جىلىتا بەرمەك. قابىرىڭىز كەڭ، الدىڭىز جارىق بولعاي، قازاق ساحنا ونەرىنىڭ شوقتاي جانعان ناعىز شىن جۇلدىزى.
اشىربەك سىعاي، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، پروفەسسور.
* * *
بەكزادالىق بولمىسىندا بولاتىن
فاريدا، بىزشە فا-كا.
ىدىرىستىڭ قويعان اتى.
ماعىناسى فاكەل، الاۋ دەگەنگە كەلەدى.
فاريدانىڭ بولمىسىن، بيىك ونەرىن تاپ باساتىن تەڭەۋ.
ول قاراشاڭىراق م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىنا العاش كەلگەندە جيىرماعا تولماعان ەدى. فاريدامەن تەاترعا قاتار كەلدىك. سودان بەرى، مىنە، سول اسىل فاكەڭ اقتىق دەمىن العان كۇنى كەشەگە دەيىن ونەردە قىرىق جىلداي بىرگە بولىپپىز. تاعدىر، بۇيرىق شىعار، فاريدا مەنىڭ وسى تەاترداعى تىرناقالدى شىعارمام - ت.احتانوۆتىڭ "بوران" رومانى بويىنشا قويىلعان سپەكتاكلىمدە باس كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى جاڭىل بەينەسىن ورىندادى. فاريدانىڭ باسى بوس كەزى. ادەمى، تالانتتى. جىگىت بىتكەن فاريداعا عاشىق. ول بولسا ىدىرىستى تاڭدادى. ىدىرىس جىگىتتىڭ سۇلتانى، مىنەز دەسەڭ مىنەز، ءتۇر دەسەڭ ءتۇر بار، تالانت دەسەڭ تالانت. مىنەزى اۋىر، ناعىز ەر مىنەزدى ازامات. ءبىر ەسەپتەن، "بورانداعى" باس كەيىپكەر قوسپانعا ۇقسايدى. مىنەز جاعىنان فاريدا جاڭىلعا كەلەدى. جاڭىل رولىنە شولپان اپا دا بەكىتىلدى. ول كەز، 60-جىلدار تەاتردا حاديشا ءبوكەەۆا، شولپان جانداربەكوۆا، بيكەن ريموۆالاردىڭ دۇركىرەپ تۇرعان كەزى.
ونەردىڭ جولى نازىك تە كۇردەلى. ۋاقىت وزادى، بۋىن الماسادى. كەيدە، اسىرەسە، تەاتردا بۋىن الماسۋ پروتسەسى قيىنداۋ وتەتىن جاعدايلار دا كەزدەسەدى. "بوراننىڭ" پرەمەراسىندا جاڭىل رولىنە فاريدانى شىعاردىم. ءساتتى وينادى. بىراق، پرەمەرادان سوڭ مەنىڭ جاعدايىم "قيىندادى". وندا 22 جاستامىن. مامبەتوۆ تەاتردىڭ باس رەجيسسەرى. كوركەمدىك كەڭەستىڭ جيىنىندا شولپان اپا ماعان قاتتى شۇيلىكتى. "بۇل كىم ءوزى؟" دەپ جاسسىنعانى بار جارىقتىقتىڭ. "ماعان نە، پرەتەنزياڭ بار؟" - دەدى. مەن ايتتىم: ء"سىز قالانىڭ ايەلى، اقسۇيەكتى وينايسىز، بۇل سپەكتاكلگە، جاڭىلداي كەيىپكەرگە ول كەلمەيدى", دەدىم. فاريدا وسى كەيىپكەرىنىڭ جاندۇنيەسىن تەرەڭ اشا ءبىلدى.
قازاق ساحناسىندا گەرويكالىق، رومانتيكالىق بەينەلەر كوپ جاسالدى. اكتەر مەن كورەرمەن اراسى الشاقتاۋ بولدى. ال اكتريسا ءشارىپوۆانىڭ كەلۋىمەن ساحناعا ادامي، قاراپايىم كەيىپكەرلەر كەلدى. ول ءوز تابيعاتىندا وتە كىشىپەيىل، ارتىق-اۋىس مىنەزى، ءسوزى جوق ادام. بولمىسىندا كەرەمەت ءبىر ۇستامدىلىق، بەكزادالىق بار ەدى. ونىسى ساحنادا بىردەن كوزگە ۇرماي، بىرتە-بىرتە اشىلاتىن. فاريدا تەاترعا العاشقى كەلگەن كەزىنەن باستاپ-اق ەكىنشى قۇرامدا تۇرىپ، شىعارماشىلىعىمەن العاشقى قاتارعا شىقتى. "سارعايعان جەتەر مۇراتقا" دەگەندەي، فاريدا كەيىنگى بيىك شىڭدارىنا تاباندىلىقپەن، تالماي ىزدەنۋ، تولاسسىز، تىنىمسىز ەڭبەكپەن، جان ەڭبەگىمەن شىققان تۇلعا.
م.اۋەزوۆ تەاترىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى جۇمىسى - ت.نۇرماعامبەتوۆتىڭ "ەسكى ۇيدەگى ەكى كەزدەسۋ" پەساسى بويىنشا قويعان سپەكتاكلىمدە فاريدا ەپيزودتىق ءرول - انا بەينەسىن ورىندادى. ءۇش-اق اۋىز ءسوز ايتادى. سوندا ساحنا سىرتىنداعى تولقۋىن، جاۋاپكەرشىلىگىن كورسەڭىز. ساحناعا تاپ ءبىر جاڭا شىعاتىن ادام سياقتى.
فاريدانىڭ مىنەزى تۋرالى كوپ ايتۋعا بولادى. ول ەشكىمگە كەۋدەمسوقتىق جاساعان ەمەس. ءبىر اۋىز پىكىرىنىڭ وزىندە ۇلكەن سالماق جاتار ەدى. بىراق، ءوزىم ونىڭ بىرەۋگە قاتتى ايتقان كەزىن، ءسوزىن ەستىمەپپىن. تالاي كوركەمدىك كەڭەستەردە، سپەكتاكلدەردى قابىلداۋلاردا پىكىرلەرىنە دەن قويساڭىز - شىعارمانى، رەجيسسەرلىك تراكتوۆكانى، اكتەرلىك ويىن ورنەكتەرىن سىنشىداي، تەاترتانۋشىداي جىلىكتەيدى.
اكتريسا ءشارىپوۆانىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە قاسيەتى - ول ساحنادا عاجايىپ پارتنەر، سەرىكتەس. جۇيرىك اتتار بىرگە شاپقاندا بىردەن سۋىرىلىپ شىقپاي، بىرتىندەپ العا ءتۇسىپ، ەڭ سوڭىندا ءوزى جەكە-دارا كەلەتىندەرى بولادى عوي. فاريدانىڭ ساحنا ويىنى دا وسىنداي. ول ءومىر-باقي ءوز تەرىن ءوزى الىپ ءجۇردى، ءوز كوزىنە قۇيىلعان اششى تەردى ءوزى ءسۇرتىپ وتكەن اكتريسا.
فاريدانىڭ ماڭدايىنىڭ جارقىراعانى - مامبەتوۆتەي سۋرەتكەرگە كەزدەسكەنى. مامبەتوۆتىڭ باقىتى - قازاق تەاترىنا سول كەزدە فاريدا، ءاسانالى، ءسابيت، ءانۋارلاردىڭ كەلۋى.
بۇگىن ورنى تولماس اۋىر قازا ۇستىندە بۇكىل جان-جۇرەگىممەن كۇيزەلە: "قوش، قادىرلى ارىپتەسىم فا-كا!.. توپىراعىڭ تورقا بولسىن", دەيمىن.
ەسمۇحان وباەۆ، م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ديرەكتورى ءارى كوركەمدىك جەتەكشىسى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، پروفەسسور.
* * *
ونەر تاريحىنا ولجا سالعان
م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق قازاق دراما تەاترىنىڭ ساحنا شەبەرى، كسرو حالىق ءارتىسى، كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، "پاراسات" وردەنىنىڭ يەگەرى فاريدا ءشارىپوۆانىڭ 74 جاسقا قاراعان شاعىندا قايتىس بولۋى تاراز قالاسىندا ءوتىپ جاتقان ءحVىىى رەسپۋبليكالىق تەاتر فەستيۆالىنە قاتىسۋشىلاردىڭ قابىرعاسىن قايىستىردى.
ف.ءشارىپوۆا ءبارىمىزدىڭ دە رۋحاني ۇستازىمىز ەدى. ول قازاق كينوسى مەن تەاترى ساحناسىندا قايتالانباس بەينەلەر جاسادى. اتى اڭىزعا اينالعان اكتريسانىڭ شىنايى سومداعان كەيىپكەرلەرى ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ اسىل قازىناسىنا اينالدى. جۇزدەن جۇيرىك اتانىپ، تەاتر تاريحىنا توپ جارىپ، ولجا سالعان ساحنا ساڭلاعىنىڭ ۇلگىسى جادىمىزدان وشپەيدى، ونەردىڭ بيىك اسۋلارىنا ۇنەمى جول سىلتەپ تۇرادى.
قازاقستان تەاترلارىنىڭ ءحVىىى فەستيۆالىنە قاتىسۋشىلار مارقۇمنىڭ وتباسى مەن تۋعان-تۋىسقاندارىنا قايعىلارىنا ورتاقتاسىپ كوڭىل ايتادى.
ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترى; ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق مۋزىكالىق-دراما تەاترى; م.گوركي اتىنداعى ورىس دراما تەاترى; مەملەكەتتىك نەمىس دراما تەاترى; مەملەكەتتىك رەسپۋبليكالىق كورەي مۋزىكالىق-كومەديا تەاترى; "اقساراي" ميۋزيكل تەاترى; ك.ستانيسلاۆسكي اتىنداعى قاراعاندى وبلىستىق ورىس دراما تەاترى; م.وتەمىسۇلى اتىنداعى اتىراۋ وبلىستىق قازاق دراما تەاترى; سەمەي قالالىق "داريعا-اي" جاستار تەاترى; س.قوجامقۇلوۆ اتىنداعى جەزقازعان قالالىق مۋزىكالىق-دراما تەاترى; ت.احتانوۆ اتىنداعى اقتوبە وبلىستىق قازاق دراما تەاترى; جامبىل وبلىستىق ورىس دراما تەاترى; جامبىل وبلىستىق قازاق دراما تەاترى; جامبىل وبلىسى اكىمدىگى مادەنيەت باسقارماسى.
* **
ونەردە ءوز مىندەتىن اتقارىپ كەتكەن ۇلى اكتريسا
فاريدا ونەر ينستيتۋتىندا بىرگە وقىپ، بىرگە ءجۇرىپ، قارا ناندى بىرگە ءبولىپ جەگەن قيماس قۇربىم ەدى. ول كەزدە ءبارىمىز جاسپىز. بىراق، فاريدا وتە بايسالدى، مىنەزى سالماقتى، دارىندى، ساباقتى وتە جاقسى وقيتىن ۇلگىلى ستۋدەنت بولدى. قاشاندا وي-ساناسىمەن ءوزىنىڭ جاسىنان ۇلكەن كورىنەتىن. 1959 جىلى اۋەزوۆ تەاترىنا ءاسانالى، ءسابيت، رايىمبەك، راۋشان، فاريدا ءبارىمىز بىرگە كەلدىك. فاريدامەن ءارى قۇدايى كورشى بولعاندىقتان، قاي جەرگە بارساق تا بىرگە باراتىنبىز، تەاتردان قول ۇستاسىپ بىرگە قايتاتىنبىز. جالپى، فاريدا ەشكىمگە سىرىن كوپ ايتا بەرمەيتىن جۇمباق ادام ەدى. كەيىنگى كەزدە قاتتى ناۋقاستانىپ جۇرگەنىن سەزەتىنبىز. ءبىراق، اۋىرعانىن ەشكىمگە بىلدىرتپەي، سپەكتاكلدەن قالماي ويناپ ءجۇردى.
فاكەڭ - ونەردە باعى جانعان، ءتىرشىلىگىندە ۇلكەن اتاقتارعا يە بولعان باقىتتى جان. ول - ونەردە ءوز جۇمىسىن، ءوز مىندەتىن اتقارىپ كەتكەن وتە ويلى ۇلى اكتريسا.
ەكەۋمىز تۇيدەي قۇرداسپىز عوي. وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن كوڭىلىن سۇرايىن دەپ اۋرۋحاناعا بارسام، مەنى تانىمادى. قابىرعام سوگىلىپ، ويىم مىڭ-سانعا ءبولىنىپ، ۇيگە قالاي جەتكەنىمدى بىلمەيمىن. مىنە، ەندى سۇم اجال ونى ارامىزدان الىپ كەتتى. بۇگىندە ونىڭ بۇل ومىردە جوقتىعىن ابدەن سەزىنىپ، قابىرعام قاتتى قايىسىپ وتىر. كەشە عانا بىرگە جۇرگەن فاريدا بۇگىن جوق. ونىڭ ماڭگىلىك دۇنيەگە اتتانعانىن ەستىگەندە، تەاترداعى بارلىق جاساعان ەڭبەكتەرىن تۇنىمەن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ شىقتىم. قانداي عاجاپ اكتريسا، قانداي عاجاپ ادام!
زادى، اجالعا كىم اراشا تۇرا العان. قولدان كەلەر قايران جوق. مەدەت ەتەرىمىز، ارتىندا جالعىز ۇلى شىڭعىس بار، سونىڭ عۇمىرى ۇزاق بولسىن. يمانىڭ جولداس، جانىڭ جۇماقتا بولسىن، دوسىم، اياۋلى قۇربىم. قوش، فاريدا.
نۇكەتاي مىشپاەۆا، حالىق ءارتىسى.
* * *
جادىدان وشپەيتىن جاراتىلىس
قازانى ەستىگەندە قاباق شىتپاس پەندە جوق شىعار. ويتكەنى ول ەڭ بەرىسى ءپاني دۇنيەنىڭ بايانسىز ەكەنىن، ەرتەڭ ونىڭ ءوزىڭدى دە قارا جەرگە جەتەلەيتىنىن ەسىڭە سالادى. ال ومىردەن وتكەن جان سەنىڭ سىيلاسىڭنىڭ، قيماسىڭنىڭ ءبىرى بولسا، ءتىپتى وكىنەسىڭ، وكسيسىڭ. فاريدانىڭ قازاسى مەنىڭ قامىقتىرىپ وتىر. ويتكەنى ءبىز تاعدىرلاس، تاعىلىمداس، ارمانداس، سىيلاس جاندار ەدىك. ەكەۋمىزدىڭ دە جاستىعىمىز قىزىل سىزىقتىڭ ار جاعىندا قيلى-قيلى قۇبىلىستار، الۋان ءتۇرى ارپالىستار، الاسۇرعان ارماندار اراسىندا قالعان.
1950 جىلدارى ۇرىمشىدە جوڭعارياداعى شەتىن ۇلتتاردىڭ كوكىرەگىنە كوممۋنيستىك "شىراق" جاعاتىن پارتيالىق مەكتەپ اشىپ، وعان تابى تومەن، بىراق تالابى جوعارى، ارى تازا ادامداردى قابىلداپ جاتتى. سوندايلاردىڭ ءبىرى بولىپ 1952 جىلى مەن دە باردىم. ون ايماقتان جينالعان 5 مىڭنان اسا توبىردى توپىرلاتىپ، ءبىر الاڭعا نەمەسە البارعا جينايدى دا ۇلى ۇستازدار قىتايشا لەكتسيا وقيدى. ون شاقتى ءتارجىماشى ىلەسپە اۋدارما جاسايدى. بىلگىرلەرى از، بۇلدىرلارى كوپ. سول بىلگىردىڭ بىرەۋى فاريدا. وقۋعا بىلتىر كەلىپ ءتارجىماشى بولىپ قالىپتى. اۋىزدان شىققاندى قاعىپ الاتىن قاعىلەز. تىلىندە ءتۇيتكىل، ءسوزىندە ءسۇرىنىس بولمايدى. اقشا ءجۇزى البىراپ، جانارى جالىن اتادى. تال بويىنان تارىداي ءمىن تابىلمايتىن مۇسىنىمەن دە نازاردى اۋدارىپ اكەتەدى.
مەكتەپتىڭ كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىندە بىرگە جۇردىك. ولەڭ ايتادى، بيلەيدى، سكەتچتەر ورىندايدى...
كەلەسى جىلى فاريدانى "حاسەن-ءجاميلا" كينوفيلمىندە باستى تۇلعانى جاساتۋعا شانحايعا الىپ كەتتى.
1955 جىلى الماتىدا كەزدەستىك. ەكەۋمىز دە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ەلگە ورالىپپىز. كونسەرۆاتورياعا قابىلدانىپتى. ءبىز جۋرناليستيكانى جاعالاپ كەتتىك. ول تۇستىڭ جالپى تىنىسىن، تىرشىلىگىن، قيىندىعىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى قيىن. ونىڭ ۇستىنە قولتىعىندا ءسابيى بار، سۇيەنىشى جوق فاريدانىڭ قانداي كۇي كەشكەنىن ءبىز بىلەمىز. سول ازاپتى دا، توزاقتى دا، ءتىپتى مازاقتى دا جەڭىپ شىققان جاس اكتەردىڭ جەتكەن جەرىن بىزدەن گورى، ازالى اعايىن، سىزدەر جاقسى بىلەسىزدەر.
ۇيدەن ءبىر قىز كوردىم كوزى كۇلگەن،
شاشتارىن بەس كۇن تاراپ، ون كۇن ورگەن...
فاريدانىڭ سول تۇستاعى سۇيىكتى ءبىر ءانى وسى ەدى. سىزىلتىپ، ءۇزىلتىپ ايتاتىن ەدى. ماندولينادا سۇيەمەلدەپ ءۇن قوساتىن ەدىم. سول سۇمبىلە شاشتى فاريدا ون كۇن ەمەس، ءجۇز كۇندەر، مىڭ كۇندەر ءوردى عوي. سول قوس بۇرىممەن جۇزدەگەن ارۋدىڭ بەينەسىن، ۇلتىمىزدىڭ ۇلى دانا انالارىنىڭ تۇلعاسىن جاسادى عوي. مەن قازىر جالعىز فاريدانىڭ قازاسىنا عانا ەمەس، ول جاساپ كەتكەن ابزال انالار مەن ارۋلاردىڭ بارىنە ازا تۇتىپ وتىرعاندايمىن.
ۋاقاپ قىدىرحانۇلى، جازۋشى، قر ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
