قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالىقارالىق ارەناداعى ورنىن انىقتاعان مەملەكەت. الايدا،  مەملەكەتتىڭ گەوگرافيالىق ورنى، اۋماعىنىڭ كەڭدىگى جانە حالقىنىڭ ازدىعى گەوساياسي ورنىمىزدى بەكەمدەپ، ۇلتتىق مۇددەمىزدىڭ ءتۇرلى قۇندىلىقتارىن قورعاۋدا  كەرى اسەر ەتىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. قازىرگىدەي كۇردەلى ساياسي جاعدايدا ەلىمىز ءۇشىن ەڭ باستى مىندەت - قازاقستاننىڭ ساياسي جانە اۋماقتىق تاۋەلسىزدىگىن ماڭگىلىك ەتۋ. بۇل قاستەرلى مىندەتتى ورىنداۋعا جەرگىلىكتى حالىقپەن بىرگە، الىس-جاقىن شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ ات سالىسۋى زامان تالابى. شەتەل قازاقتارى قازاقستانعا، قازاقستان ولارعا كەرەك. مەملەكەت ءوزىنىڭ ۇرپاق جانە تاريح الدىنداعى پارىزىن ورىنداۋعا ءبىرىنشى بولىپ قادام باسۋى ءتيىس. قازاقستان قادامىن باسىپ تا قويعان. دەسە دە، جيىرما جىلدىقتىڭ ناتيجەسى كوڭىل كونشىتەر ەمەس. سەبەبى، ساياسي-اكىمشىلىك تۇرعىدا كومەكتەسۋ بار دا، ولاردى قازاقتىڭ ۇلتتىق  ماسەلەسىنىڭ ءبىرى رەتىندە  عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەۋ جوق.

قازىرگىدەي وركەنيەتتى ومىردە جاساپ وتىرعان ەل ءۇشىن ايتقاندا، ءتۇرلى ماسەلەلەردى عىلىمي جانە ديپلوماتيالىق تۇرعىدا قاراستىرۋ جانە شەشۋ مىندەتتى قۇبىلىس بولماق. عىلىمي زەرتتەۋسىز قابىلدانعان ساياسي شەشىمدەر مەن ءىس-شارالاردىڭ باياندى بولماسى انىق. وسى تۇرعىدان ايتقاندا، شەتەل قازاقتارىن جۇيەلى تۇردە، ارناۋلى عىلىمي  زەرتتەۋ مەكەمە اياسىندا قاراستىرۋدىڭ كەزى كەلدى.  الايدا، ونداي عىلىمي مەكەمە دە، ماماندار دا جوق دەرلىك.

شەتەل قازاقتارىنا قاتىستى جەكەلەگەن عالىمداردىڭ ىزدەنىستەرى  ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن عانا باستاۋ العانى بەلگىلى. وعان شەتەلدەگى قازاقتاردى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ دەرلىك تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ جازىلىپ، جارىق كورگەنى دالەل بولماق. مەن ءوزىم ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتۋشى ءارى ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى وتانعا ورالعان قازاق ازاماتى بولعاندىقتان، سونداي-اق بۇل تاقىرىپتىڭ ءوز ماماندىعىما ساي بولۋى سەبەپتى، شەتەل قازاقتارىنا بايلانىستى ىزدەنىستەرىمدى ەرتە باستادىم ءارى بۇل سالاعا جاس مامانداردى تارتۋ ماقساتىندا ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتارعا عىلىمي تاقىرىپ رەتىندە بەرىپ وتىردىم. وسى ىزدەنىستەر بارىسىندا، شەتەل قازاقتارىنا بايلانىستى  زەرتتەۋلەردىڭ جەتكىلىكسىز تۇستارىن پايىمدادىم. ولاردى اشالاپ ايتار بولسام، باستىلارى  تومەندەگىدەي:

- شەتەل قازاقتارىن زەرتتەۋدىڭ ءبىر ىزگە تۇسپەۋى، جۇيەلىلىك پەن  ۇيىمشىلدىقتىڭ جوقتىعى;

- ارنايى زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ بولماۋى جانە وتاندىق  عالىمداردىڭ ىشىندە بۇل تاقىرىپقا باراتىنداردىڭ ساناۋلى  بولۋى;

- جازىلعان دۇنيەلەردىڭ كوپشىلىگى دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى ۇيىمداستىرعان  كونفەرەنتسيالاردىڭ ماتەريالدارى بولىپ، كىتاپ نەمەسە مونوگرافيا تۇرىندەگى جۇمىستاردىڭ وتە از بولۋى;

- جازىلعان ماقالالار مەن ماتەريالدار تۇگەلدەي  شەتەلدەگى قازاقتاردى تەك، تاريحي، ەتنوگرافيالىق، ساياسي جانە مادەنيەتتانۋ، ەستەتيكا ، ونەر، كوشى-قون ماسەلەلەرى بويىنشا - جارىق كورگەن ەڭبەكتەردىڭ كوپشىلىگى موڭعوليا، قىتاي، رەسەي،  وزبەكستان ەلدەرىندەگى قانداستارعا  ارنالعان، ال يران، قىرعىزستان، تۇركيا قازاقتارى تۋرالى وتە از، ەۋروپا قازاقتارى تۋرالى جازىلعان دۇنيەلەر  جوق دەۋگە بولادى.

- ءار ەلدەن كەلگەن عىلىمدار تەك ءوزى بىلەتىن ەل جونىندە، تەك ءوزى بىلەتىن تىلدە عانا جازعان. مىسالى، قىتاي مەن موڭعوليادان كەلگەن ماماندار ءوزى كەلگەن ەل تۋرالى قازاق تىلىندە جازسا، رەسەيدەن كەلگەندەر ورىس تىلىندە  جازعان. ولار اراسىندا ءبىر-ءبىرىنىڭ ەڭبەكتەرىن ءتۇسىنىسۋ مۇمكىندىگى از.

- شەتەل قازاقتارىنىڭ قونىستانعان ايماقتارىنىڭ، مەملەكەتىنىڭ گەوگرافياسى، شارۋاشىلىعىنىڭ اۋماقتىق ورنالاسۋى، حالىقتىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعدايى جانە گەوساياسي ماڭىزى مەن ءرولى تۋرالى زەرتتەۋ مۇلدە جاسالماعان.

وسى اتالمىش ولقىلىقتاردى مۇمكىندىگىنشە تەزدەتىپ قولعا الىپ، شەتەل قازاقتارى تۋرالى كەشەندى باعدارلاما ازىرلەپ، جان-جاقتىلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن قولعا الۋ كەرەك.  مۇندايعا كەلگەندە  داڭعازا  جيىندار مەن پايداسى شامالى كونفەرەنتسيالارعا  كوپتەپ قارجى بولەتىن  بيلىك ورىندارى،  ۇلتتىق مۇددەگە بايلانىستى تاقىرىپتارعا كەلگەندە  "ويلانىپ قالاتىن" ادەتى بار. ءتىپتى، بۇل تۋرالى پارلامەنت سەناتىنىڭ جالپى وتىرىسىندا پالاتا توراعاسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلىمىزدە حالىقارالىق فورۋمدار وتكىزۋدىڭ جيىلەپ كەتكەنىن ايتىپ، ۇكىمەتكە قۇلاققاعىس جاسامادى ما. ءبىزدىڭ، مەيلى بيلىك، مەيلى عالىمدار مەن ساياساتكەرلەر بولسىن، ازاماتتار بولسىن  تۇسىنەر كەز كەلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى  جەر كولەمى  2.724.900 شارشى شاقىرىم بولىپ،  دۇنيەجۇزى بويىنشا توعىزىنشى ورىندا، الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ىشكى قۇرىلىقتىق ەل. حالىق سانى 2013 جىلعى ءبىرىنشى قىركۇيەكتەگى مالىمەت بويىنشا  17 ملن 75 مىڭ ادامدى قۇراپ، جالپى ەسەپتە دۇنيەجۇزى بويىنشا 61- ورىندا تۇر. حالىق تىعىزدىعى 6,3 ادام. دەمەك، 9:61 قاتىناسىن، تەرىس پروپورتسيونالدى 1:6,8 قاتىناسىنا جاتقىزۋعا بولادى. بۇل الاڭداتارلىق قاتىناس فورماسى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان گەوساياسي ورنى اسا ماڭىزدى ەل. قازىرگىدەي اۋمالى-توكپەلى ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايدا، ۇلتتىق ەگەمەندىكتى ساقتاۋ مەن نىعايتۋ بارىنەن دە ماڭىزى، ۇلى ءىس بولىپ كۇن تارتىبىندە تۇر. 

 قازاقتا ءالى كۇنگە ءمانىن جويماي كەلە جاتقان كوپ ماقالدىڭ ءبىرى – «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەگەن اتالى ءسوز. بۇل ءسوز قاشان ايتىلسا دا، بۇگىنگى كۇندە دە ءوزىنىڭ دۇرىستىعىن اينالاداعى كورشىلەردەن كورسەتىپ وتىر. سوندىقتان قازاقستان حالقىنىڭ، اسىرەسە قازاقتىڭ ساندىق ۇلەسىنىڭ ارتۋى اۋاداي قاجەتتى سۇرانىس. مەنىڭ ءوزىمنىڭ ەسەبىمشە قازاق جەرىندە ساياسي تۇراقتىلىق، ەل ىرگەسىنىڭ بۇتىندىگى، ەكونوميكانىڭ كەڭىستىك تۇرعىدا ءتيىمدى ورنالاسۋى، ينفراقۇرىلىمنىڭ، كولىك جولدارىنىڭ، ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ ەڭ كەمەلدى كەزىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ەل حالقى 50 ملن. بولۋى ءتيىس. ۇكىمەت جوسپارىندا دا 2050 جىلى حالىق سانىن 25 ملن-عا جەتكىزۋ مەجەلەنىپ وتىر. وسى يگى باستاماعا   شەتەلدەگى قانداستاردىڭ ەلگە ورالۋىنىڭ تيگىزەر سەپتىگى دە مول ەكەنى داۋسىز.   الەمنىڭ 40-تان اسا ەلىنە تارىداي شاشىراعان قازاق سانىنا ەلىمىزدەگى  11 ملن 1 مىڭ 739 قازاقتى قوسقاندا، جالپى دۇنيەجۇزى بويىنشا 15,5-16 ملن قازاق بار دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. قازىرگى قازاقستان حالقىنىڭ جىلدىق ءوسىمى 200 مىڭ ادام دەپ ساناعاندا 1 ملن ادامعا ءوسۋ ءۇشىن 5 جىل شاماسىندا ۋاقىت كەرەك بولادى. ەگەر 20 جىلدان بەرى ەلگە ورالعان قانداستاردىڭ جالپى سانى وسى  1 ملن ادام ەكەنىن ەسكەرگەندە، ورالمان اتالىپ جۇرگەن قانداستاردىڭ كەلۋىمەن قازاقستان حالقىنىڭ 5 جىلدىق تابيعي ءوسىمى ورالماندار ەسەبىنەن ءوستى دەۋگە تولىق دالەل بار.

         قانداستاردىڭ ساندىق ءوسىم بەرۋدەن باسقا، ۇلتتىق ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ دامۋىنا، ەكونوميكا مەن شارۋاشىلىقتىڭ وركەندەۋىنە، سىرتقى ساياسي-الەۋمەتتىك بايلانىستاردىڭ نىعايۋىنا تيگىزەر پايداسى وراسان زور. الايدا، وسىنداي پوتەنتسيالدى ەلەمەۋ، ەسكەرمەۋ نەمەسە ونىڭ وسىنشالىقتى باي-قۋاتىن مەنسىنبەۋ مەن پايدالانا بىلمەۋ ەلدىگىمىزگە ۇلكەن سىن.

شەتەلدەگى قازاقتاردى تاريحي وتانىنا ورالتۋ، تۇرعان ەلى بويىنشا جۇيەلى تۇردە كومەك كورسەتۋ ول - دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتارىنىڭ جالعىز قازىعى سانالاتىن ەلىمىزدىڭ باستى دا، قاسيەتتى بورىشتارىنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى. بۇل قاستەرلى جۇمىستى سولقىلداق زاڭدار مەن  قاتپارى قالىڭ، قاساڭ قاعيدالار نەمەسە ويىن-تويلار مەن الدە ءبىر باسقوسۋلار ارقىلى شەشۋگە كەلمەيدى. ول ماسەلەنى تەك عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەۋ، زەردەلەۋ ارقىلى عانا شەشۋگە بولادى. ول ءۇشىن ارينە، الدىمەن  عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى مەن مامانداردى جۇمىلدىرۋ كەرەك.  وعان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قاتىستى ينستيتۋتتارى مەن بىرگە دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى جانە حالىقارالىق قازاق ءتىلى قوعامى دەگەن  قوعامدىق سيپات الاتىن ۇجىمداردى مەملەكەتتىك مەكەمە مارتەبەسىن بەرىپ، ولاردىڭ عىلىمي زەرتتەۋمەن اينالىسۋىنا مۇمكىندىك جاراتىلۋى ءتيىس.

عىلىمي زەرتتەۋدىڭ باسىندا، جوعارى دا ايتىپ وتكەنىمدەي، شەتەل قازاقتارىنىڭ تارالۋ گەوگرافياسىن، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك گەوگرافياسىن باستى نازارعا الۋ ءتيىس.  سەبەبى، ولار تاريحي تۇرعىدا ءبىراز زەرتتەلدى، ءدال قازىرگى جاعدايدا ولاردى ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك گەوگرافيا تۇرعىسىنان زەرتتەۋدىڭ ءداۋىرى كەلدى. سەبەبى،
ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك گەوگرافيا عىلىمدارى سول ەلدەردىڭ  تابيعات جاعدايى مەن تابيعي رەسۋرستارىن، حالقى مەن ەڭبەك كۇش بايلىعىن، 
قالالارى مەن ترانسپورتىن، ءوندىرىسىنىڭ اۋماقتىق ورنالاسۋى مەن ەكونوميكالىق دامۋ جاعدايىن، ەكولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك پروبلەمالارىن،
مەملەكەتتىڭ ساياسي قۇرىلىمى مەن باسقارۋ فورماسىن ت.ب. وزەكتى ماسەلەلەردى زەرتتەيدى. ال بۇل ماسەلەلەر ءبىزدىڭ شەتەل قازاقتارىن زەرتتەۋدەگى باستى دا، ماڭىزدى نىساندارىمىز. سەبەبى، ءبىزدىڭ ۇكىمەت وسى نەگىزدە ولاردى ورالتۋدىڭ ۇتىمدى جولى مەن ەلىمىزدە قونىستاندىرۋدىڭ اۋماقتىق  ماسەلەسىن  شەشۋدىڭ تۇراقتى  جولىن جانە كومەك كورسەتۋدىڭ باعىت-باعدارى مەن كومەكتىڭ ءتۇرى مەن سيپاتىن سونداي-اق باسقا دا كەرەكتى اقپاراتتارعا يە بولار ەدى.

سوڭىندا، تاعى ءبىر ەسكە سالا كەتەر جاعداي، شەتەل قازاقتارىن ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك گەوگرافيا عىلىمدارى تۇرعىسىنان زەرتتەۋدە، ولاردى ەكى باستى باعىتتا قاراستىرۋ كەرەك. ءبىرىنشىسى ءوز تاريحي اتا-قونىسىندا وتىرعان، الايدا، كەيىنگى كەزدەگى شەكارالىق كەلىسىمدەر نەگىزىندە قازاقستاننىڭ بۇگىنگى  اۋماعىنان تىس ەلدەردە قالىپ قويعان قازاقتار. ولاردى  "اتا قونىستا قالعان قازاقتار" نەمەسە قىسقاشا "قونىستاعىلار" دەپ اتاۋعا بولادى. ال ەكىنشىلەرى تاعدىر تالكەگىمەن شەتەل اسىپ، قيىر جايلاپ كەتكەن قازاقتار. ولاردى "قونىس اۋدارعاندار" نەمەسە "مۇحادجيرلەر" دەپ اتاۋعا بولادى. كەيدە كەيبىر عالىمدارىمىز بەن باسشىلارىمىز ولاردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىققا ءمان بەرمەستەن بارىندە ءبىر شىبىقپەن ايداپ "دياسپورا" دەپ اتاپ ءجۇر. دياسپورا ۇعىمى قازاقشالاساق "ۇلت شاشىراندىلارى" بولىپ شىعادى. بۇل تۇرعىدان قاراعاندا دياسپورا مۇحادجيرلەرگە كەلەدى. ال اتا قونىستا قالعان قازاقتار "شاشىراعاندار" ەمەس، ولار ء"بولىنىپ قالعاندار". ەگەر ءبىز ولاردى  دياسپورامەن بىردەي قاراستىرساق،  بەرگىسى بىلىمسىزدىك، اسىرا ايتساق، قىلمىسپەن تەڭ قاتەلىك. ويتكەنى، قازاقتىڭ تاريحي جەرلەرى قازاقشا شاپان ەمەس، تويلاردا قۇدا بىتكەنگە ۇلەستىرە بەرەتىن. ول جەرلەر ماڭگى قازاقتىڭ قونىسى بولىپ قالا بەرەدى. ءبىز سول ۇعىمدى ۇرپاقتار ساناسىنا قۇيا بەرۋىمىز ءتيىس. سوندىقتان دا وسى ەكى توپتىڭ دا ارا جىگىن اشىپ،  دەربەس  زەرتتەۋ ءتيىس.  ال ول ءۇشىن ەڭ وڭتايلى جانە قاجەتتى عىلىم سالاسى تاعى دا سول ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جانە گەوگرافيا عىلىمدارى بولىپ تابىلادى.

سارقىتقان قاستەر، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك گەوگرافيا

 عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

اباي اتىنداعى قازۇپۋ دوتسەنتى

 Abai.kz