ەلىمىزدەگى ءباسپاسوز بىتكەن جارىسا جازىپ، جار سالا جاريا ەتىپ جاتقان ءباھادۇر حان بابامىز ابىلاي تويى تۋرالى ايتىلار اڭگىمەنىڭ قىزۋى ءالى تارقاي قويماعان سياقتى.سوندىقتان ءبىز دە كورگەن-بىلگەنىمىزدى ورتاعا سالا كەتسەك ارتىق ەتپەس.

«ارقانىڭ كەربەز سۇلۋ كوكشەتاۋىندا» (س. سەيفۋللين) 5 قازان كۇنى ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىنا ارنالعان مەرەكەلىك ءىس-شارالار باستالدى. كۇندىزگى ساعات 9-دان وتە ورتالىق الاڭعا جينالعان جۇرت زاۋ بيىگىندە قىران «قالىقتاعان» مۇنارانىڭ ساياسىنان «تاق سايلاپ»، تىزە بۇككەن ابىلاي حان ەسكەرتكىشىنىڭ الدىنا شوعىرلاندى. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ادەتتەگىدەي ارنەدەن قاۋىپتەنگەنى مە، الدە كوپشىلىكتەن ءتارتىپتى تالاپ ەتكەنى مە، ايتەۋىر اياق باسساڭ الدىڭنان پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى شىعا كەلىپ، «الاي جۇرمە، بىلاي ءجۇر!» دەپ بۇيىرىپ تۇردى. سول «الاي-بۇلايدىڭ» اراسىندا مالتىعىپ، الىپ ەسكەرتكىشتىڭ ماڭىنا بارعان بولدىق. ءبىز بارعاندا ەسكەرتكىشكە گۇل شوعىن قويۋ ءراسىمى باستالىپ كەتىپتى. سوندا بىرەۋلەر «ابىلايدىڭ رۋحىنا ءشوپ-شالامنىڭ كەرەگى نە، وداندا قۇران باعىشتالىپ، مال سويىلمايدى ما؟» دەسىپ قالدى. ءسويتىپ، ابىلاي ەسكەرتكىشىنىڭ اينالاسى گۇلمەن كومكەرىلىپ بىتكەن سوڭ ارنايى شاقىرىلعان قوناقتار مادەنيەت ۇيىنە قاراي بەتتەدىك. بۇندا دا توسقاۋىل، بۇندا دا تەكسەرۋ. الماتىدان، ويدان-قىردان كەلگەنىمىزدى ارەڭ دالەلدەپ ىشكە كىردىك: كونفەرەنتسيا دا باستالدى.

ەلىمىزدەگى ءباسپاسوز بىتكەن جارىسا جازىپ، جار سالا جاريا ەتىپ جاتقان ءباھادۇر حان بابامىز ابىلاي تويى تۋرالى ايتىلار اڭگىمەنىڭ قىزۋى ءالى تارقاي قويماعان سياقتى.سوندىقتان ءبىز دە كورگەن-بىلگەنىمىزدى ورتاعا سالا كەتسەك ارتىق ەتپەس.

«ارقانىڭ كەربەز سۇلۋ كوكشەتاۋىندا» (س. سەيفۋللين) 5 قازان كۇنى ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىنا ارنالعان مەرەكەلىك ءىس-شارالار باستالدى. كۇندىزگى ساعات 9-دان وتە ورتالىق الاڭعا جينالعان جۇرت زاۋ بيىگىندە قىران «قالىقتاعان» مۇنارانىڭ ساياسىنان «تاق سايلاپ»، تىزە بۇككەن ابىلاي حان ەسكەرتكىشىنىڭ الدىنا شوعىرلاندى. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ادەتتەگىدەي ارنەدەن قاۋىپتەنگەنى مە، الدە كوپشىلىكتەن ءتارتىپتى تالاپ ەتكەنى مە، ايتەۋىر اياق باسساڭ الدىڭنان پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى شىعا كەلىپ، «الاي جۇرمە، بىلاي ءجۇر!» دەپ بۇيىرىپ تۇردى. سول «الاي-بۇلايدىڭ» اراسىندا مالتىعىپ، الىپ ەسكەرتكىشتىڭ ماڭىنا بارعان بولدىق. ءبىز بارعاندا ەسكەرتكىشكە گۇل شوعىن قويۋ ءراسىمى باستالىپ كەتىپتى. سوندا بىرەۋلەر «ابىلايدىڭ رۋحىنا ءشوپ-شالامنىڭ كەرەگى نە، وداندا قۇران باعىشتالىپ، مال سويىلمايدى ما؟» دەسىپ قالدى. ءسويتىپ، ابىلاي ەسكەرتكىشىنىڭ اينالاسى گۇلمەن كومكەرىلىپ بىتكەن سوڭ ارنايى شاقىرىلعان قوناقتار مادەنيەت ۇيىنە قاراي بەتتەدىك. بۇندا دا توسقاۋىل، بۇندا دا تەكسەرۋ. الماتىدان، ويدان-قىردان كەلگەنىمىزدى ارەڭ دالەلدەپ ىشكە كىردىك: كونفەرەنتسيا دا باستالدى.

«ابىلاي حان جانە ونىڭ تاريحي ءداۋىرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي- پراكتيكالىق كونفەرەنتسيانىڭ تىزگىنىن  گۋميلەۆ اتىنداعى ەنۋ-ءدىڭ رەكتورى ەرلان سىدىق مىرزا قولعا العان ەكەن، كىرىسپە ءسوزىن قىسقا قايىرعان ول مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيندى مىنبەرگە شاقىردى. مەمحاتشى ەلباسىنىڭ «ارداقتى اعايىن!» دەپ باستالاتىن قۇتتىقتاۋ حاتىن ورىسشا از-ماز اكتسەنت ارالاستىرىپ قازاق تىلىندە، قازاقستانداعى مەملكەتتىك تىلدە وقىپ بەردى.

ەلباسى قۇتتىقتاۋ حاتىندا: «ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعى – ەلدىگىمىزدىڭ بەدەرلى ءبىر بەلەسى, - دەپتى. –  وسىعان وراي حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيانىڭ ۇيىمداستىرىلۋى دا، ونىڭ ايبىندى حانىمىز وردا تىككەن كيەلى كوكشە جەرىندە وتكىزىلۋى دە وتە ورىندى. ءبىز بۇل جيىندا ابىلاي حاننىڭ ەرەكشە ەڭبەگىن اشىپ كورسەتۋمەن شەكتەلىپ قالماۋىمىز كەرەك. بارىنەن بۇرىن ابىلاي حاننىڭ قولى نەگە جەتتى، نەگە جەتپەدى، بابامىز نەنى ارماندادى، بىزگە نەنى اماناتتادى، بولاشاق ۇرپاقتارىنان نەنى كۇتتى، كەلەر كۇندەرگە نەنى ەسكەرتتى، ءبىز سول زاماننىڭ تاريحىنان قانداي تاعىلىم الامىز دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ، تابۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. مىڭجىلدىقتار توعىسىندا ابىلاي ارمانىن جۇزەگە اسىرىپ، ازات مەملەكەت قۇرعان، تاۋەلسىز ەلدىڭ ورداسىن ەل ورتاسىنا، ايبىندى حانىمىز ات ويناتقان ارقا توسىنە ورناتقان مىنا ءبىز جاس تاۋەلسىزدىگىمىزدى قالاي شىڭدايمىز، ءدۇبىرلى دۇنيەدە الدىمىزدان توسىلاتىن سىن-قاتەرلەرگە قالاي شىدايمىز دەگەن ماسەلەلەر وتە ماڭىزدى. ازاتتىقتىقتىڭ جولى ازاپتى، تاۋەلسىزدىكتىڭ جولى تاۋەكەلگە تولى بولاتىنىن ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز».       

ەلباسى قۇتتىقتاۋىنان كەيىن عىلىمي-پاركتيكالىق كونفرەنتسيانىڭ مودەراتورى ەرلان سىدىق بايانداما جاساۋعا رۇقسات سۇرادى. نەگىزى بۇقار، ۇمبەتەي جىراۋلار كۋالىك ەتىپ قالدىرعان جىر-تولعاۋلاردان باستاساق، ابىلاي حان ءداۋىرى مەن حان بابامىزدىڭ ءومىر- داستانى وزگە حانداردان گورى كوپ ايتىلادى، حالىق جادىنان شىعىپ، ۇمىتىلىپ قالعان جەرى كەم. بۇل بىراق قازاق ورتاسىندا ابىلايدىڭ ناسيحاتى باسقا حانداردان باسىم بولىپ كەلگەن ەكەن-ءدى بىلدىرمەسە كەرەك. الايدا،  ابىلايدىڭ ءدارپىن اسىرعان، دارەگەيىنە باس ۇرعىزعان كەمەل ىستەرى، ورلىگى مەن ەرلىگى ەرەكشە بايىپتاپ، ەرەكشە ءمان بەرۋدى قاجەت ەتەتىن تاريحتىڭ ءبىر بيىك كەزەڭى. ابىلاي ەل بيلىگىنە ديناستيالىق جولىمەن، اۋلەتتىك مارتەبەسىنىڭ ارتىقشىلىعىمەن جەتكەن جوق، ەرلىگىمەن، باتىرلىعىمەن، قارا قازان، سار بالانىڭ قامى ءۇشىن عازيز جاننان كەشكەن قاۋمەتتى تاعدىرىمەن، زامانا مىنەزىن قاپىسىز تانىعان ساياسي ويلارىنىڭ تەرەڭدىگىمەن جەتتى. ەرلان سىدىق مىرزانىڭ بايانداماسىنان ۇستاعان ءسوزىمىز وسى بولدى. ەرلان سىدىق باياناداماسىندا تاعى ءبىر جاقسى وي -  ابىلاي تۇسىنداعى حان ورداسىنان شىققان ديپلوماتتاردى، - قىتاي مەن رەسەيگە، بۇحار مەن يرانعا، ويرات، قالماققا ساياسي ميسسيامەن جۇرگەن ەلشىلەردىڭ اتى-ءجونىن انىقتاپ، تاريحشى-عالىمدارىمىز زەرتتەۋ جۇمىستارىنا كىرسسە دەپ تىڭ وي ايتىپ قالدى.

وسى كۇندەرى مەملەكەتتىك حاتشى ءتاجيننىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن 28 ەلدىڭ ارحيۆ-قورلارىندا قازاق عالىمدارى جۇمىس ىستەپ جاتقان كورىنەدى. ينشاللا، عالىمدارىمىز تاباندىلىق تانىتىپ تابىستى ەڭبەك ەتە بىلسە، ول قورلاردان ۇلى دالا عۇلامالارىنىڭ: ويشىلدارى مەن ديپلوماتتارىنىڭ ء ىزى تابىلارى بەك مۇمكىن. جانە سونىڭ ءبارى اۋەلى ەلىمىزدە عىلىمي اينالىمعا ەنىپ، باتىس پەن شىعىس جۇرتىنا دا جاريا ەتىلۋى كەرەك. ايتپەسە، روسس حانىم سياقتى عالىمدار: «ابىلاي كونوكرادتاردىڭ باسىن قۇراپ ەل قىلعان» دەيتىن تۇسىنىكتەن ارىعا باسپاي اڭگىمە ايتىپ جۇرە بەرەتىن بولادى. ءيا-ءيا، تاپ سولاي. اتالعان عىلمي-پاركتيكالىق كونفەرەنتسياعا ۇلىعىلاپ شاقىرتۋمەن كەلگەن استاناداعى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى د. روسس حانىم الگىندەي پىكىر ءبىلدىرىپ، كوزىمىزدى تاس توبەمىزگە شىعاردى.

«مەن ابىلاي حانعا باتىس قالاي قارايدى؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە سويلەيمىن» دەپ باستاعان روسس حانىمنىڭ سوزىنە راسىندا ەلەڭ ەتە تۇسكەن ەدىك. سويتسەك، ول قاراعىم جوق جەردەن جاڭالىق اشىپ قاراااپ تۇر. روسس حانىمنىڭ بىلەتىنىنە سۇيەنسەك، ابىلاي زامانىندا قازاقتار ۇندىستەردىڭ ءبىر  تايپاسى – كاماچيلەر سەكىلدى جالپاق دالادا جالاڭاش تانىنە تەرى جامىلىپ الىپ شاۋىپ ءجۇرىپتى. سولتۇستىگىندە زەڭبىرەگىنىڭ اۋزى وت قۇسقان ورىس، شىعىسىندا مىڭجىلدىقتاردى يگەرگەن تاريحى بار قىتاي وتىرعاندا كاماچي-قازاقتار قالاي قۇرىپ كەتپەگەن؟ قۇرىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. بىراق ابىلاي دەيتىن كىسى اتقا ءمىنىپ ەرلىگى ۇرى-قارىلىقتان اسپايتىن كونوكرادتاردىڭ باسىن قوسىپ، ەل قىلىپتى. روسس حانىم «وسىلاي دا وسىلاي» دەي كەلىپ، «ابىلاي كەرەمەت ادام بولعان ەكەن، ول ادامدى سىزدەر عانا ەمەس، مىنا بىزدەر دە قۇرمەتتەۋگە ءتيىسپىز» دەپ ەنتىگىن باستى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل  - شىعىستانۋشىلار مەن ەۋروتسەنتريستەردىڭ قازاق تۋرالى (اڭگىمە ابىلاي تۋرالى بولعان سوڭ ەرەكشەلەپ ايتىپ وتىرمىز) بىربەتكەي جايداق تۇسىنىگىن عانا ەمەس، ءبىزدىڭ ءوز تاريحىمىزعا دەگەن قۇرمەتىمىزدىڭ كەمدىگىن بىلدىرەدى. ايتپەسە، بىلدەي ءبىر جوعارى وقۋ ورنىنىڭ (نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ!) دوتسەنتى تاپ وسىلاي دەمەسە كەرەك-ءتى. روسس حانىمنان كەيىن ايگىلى تاريحشىمىز  ە. بەكماحانوۆتىڭ قىزى ءلايلا بەكماحانوۆا ءسوز الىپ، ابىلاي مەن بۇلىكشى ەمەليان پۋگاچەۆتىڭ اراسىندا قارىم-قاتىناس بولعانىن، حات جازىسىپ تۇرعانىن بايان قىلدى. «ءبىز بۇدان ورىس پەن قازاق حالقىنىڭ تاعدىر-تالەيى بۇرىننان-اق ءبىر بولعانىن اڭعارامىز»، - دەدى ءلايلا حانىم. جۇرت وسى تۇستا قالعىپ-مۇلگي باستاعان، كەنەت مىنبەگە سەكسەننىڭ سەڭگىرىندەگى قارت عالىم تۇرسىنبەك كاكىشوۆ كوتەرىلدى. ءسوزدى دامدەپ-تۇزداپ ايتۋدىڭ ءمانىسىن شەبەر مەڭگەرگەن اقساقال اقساقالدىعىن تانىتىپ مەملەكەتتىك حاتشىعا قاراپ: «ءاي، مارات!» - دەپ الدى. كەڭ سارايدىڭ ءىشى گۋ ەتە قالدى. سول گۋىل مەن دۇركىرەتە قول سوعۋ قاريا سويلەپ بولعانشا، باسىلعان جوق. «مارات، سەن تاريحىمىزعا جاڭاشا قارايىق» دەپ باستاما كوتەردىڭ، مەن سوندا «ءا، قۇداي بىزگە دە بىردەمە بەرەدى ەكەنسىڭ»، - دەپ قۋاندىم. قۋانىپ ءجۇرمىن. قۋانىپ جۇرە بەرمەي مەن ايتار ءسوزىن ىرىكپەي ايتاتىن اداممىن. ىلگەرىدە وسى كوكشەتاۋ قالاسىندا ابىلايدىڭ ەسكەرتكىشى اشىلىپ، سول شاراعا مىنا مەنى شاقىردى. انە سۆەتا جالماعامبەتوۆا وتىر، بۇلار مەنى شاقىرارى شاقىرىپ الىپ ءسوز بەرمەي قويدى. سەبەبى مەن مىنەزى جامان اداممىن. قاتتى ايتىپ تاستايمىن. سونداي مىنەزىمدى تاعى ءبىر كورسەتكەلى كەلدىم (زالداعىلار ءماز). ابىلايدىڭ 300 جىلدىعىن سەندەر كوكشەتاۋدا ەمەس، استانادا وتكىزۋلەرىڭ كەرەك ەدى. كوكشەنى مەن بۇنداي شاراعا لايىق ەمەس دەپ تۇرعان جوقپىن، سەبەبى ءوزىم وسى ءوڭىردىڭ تۋماسىمىن. بىراق الگى استانانىڭ نەمەنەسىن، ققداي-اۋ، تۋعان كۇنىن بە، تويلاعاندا ۋلاپ-شۋلاپ كەتەسىڭدەر، سول سياقتى بولماسا دا ابىلاي تويى كوپكە ورتاق مەرەكە رەتىندە استانادا اتالىپ ءوتۋى كەرەك ەدى. ءتىپتى وسى جىلدى «ابىلاي جىلى» اتاساق تا بولار ەدى».

وسىلايشا قاداپ-قاداپ سويلەگەن اقساقال «ابىلاي حان ءداۋىرى – حالقىمىزدىڭ ەرلىگى مەن ورلىگىنىڭ ءداۋىرى بولدى» دەگەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سوزىمەن ويىن قورتىندىلادى. «ەرلىك پەن ورلىك ءداۋىرى دارىپتەلگەندە بارىپ بۇگىنگى ۇرپاق ءوز بويىنان ەرلىك پەن ورلىك رۋحىن تابا الادى»، - دەدى ول.

تۇرسىنبەك اعادان كەيىن ءسوز شوت-امان ۋاليحانعا تيگەن. بىراق شوت اعامىزدىڭ باسى بايانداما جازىلعان الا قاعازدىڭ بەتىنەن كوتەرىلمەگەننەن كەيىن بە، كوپشىلىك كوپ ىقىلاس تانىتا قويمادى.

  «ابىلاي حان جانە ونىڭ تاريحي ءداۋىرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي- پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا تۇسكى استا ءباسپاسوز وكىلدەرىنىڭ اراسىندا جالعاستى. مىسالى، «الاش ايناسى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى سەرىك جانبولات ابىلايدى جوڭعارلاردىڭ تۇتقىنىنان سۇراپ الىپ حان سايلاعان قازاقتىڭ ەلدىگىن سويلەگەندە، جۋرناليستەر ورتاسى «شىرىكىن-اي!» دەپ ءبىر سەرپىلدى. «ايقىن» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى نۇرتورە ءجۇسىپتىڭ «ابىلايدىڭ وتىز قاتىن الىپ، قىرىقتان استام ۇرپاق سۇيگەنىنىڭ ءوزى ونەگە ەمەس پە؟» دەگەن ءسوزى ادەمى ءازىل سياقتى سەزىلگەنىمەن ۇرپاق جالعاستىرۋ جولىندا حان بابامىز راسىندا ءوز زامانىندا وزگەلەرگە ۇلگى كورسەتكەندەي ەكەن دەسىپ ريزا بولدىق. ايتسەدە، ابىلايدىڭ ەرلىگىنە تامسانىپ قانا وتىرعان ءبىزدى بابا رۋحىنا لايىقتى قۇرمەت جاسالۋ قاجەت دەپ ارەكەت ەتكەن سەناتور جابال ەرعاليدىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى ءتانتى ەتتى. كوكشەتاۋ وبلىستىق «ارقا اجارى» گازەتىنىڭ بۇرىنعى باس رەداكتورى، جازۋشى-جۋرناليست، سەنات دەپۋتاتى جابال اعامىز پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە ابىلاي حان اتىنداعى وردەن تاعايىنداۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساپتى. دەپۋتاتتىڭ سوزىنە قاراعاندا، ۇسىنىس پرەزيدەنت نازارباەۆ تاراپىنان ماقۇلدانىپتا ۇلگەرگەن كورىنەدى. ابىلاي حان اتىنداعى وردەن ەرلىك كورسەتكەن، جوعارى جەتىستىككە جەتكەن اسكەري قىزمەتكەرلەرى بەرىلەدى. ءيا، «ابىلايلاپ» كوكشە جەرىنە بارعان كوپشىلىك جيىنىنان ءبىز ەستىگەن جان جىلىتار ءسوزدىڭ ءبىرى وسى بولسا كەرەك.

الماتى-استانا-كوشەتاۋ - كوشەتاۋ-استانا-الماتى.

Abai.kz