جەتىم جىلاسا، ءوز جەرىندە جىلاسىن
كۇنى كەشە ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قاراستى بالالاردىڭ قۇقىن قورعاۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى رايسا شەر حانىم اقش ازاماتتارىنا قازاق ەلىنىڭ جەتىم بالالارىن اسىراپ الۋعا ۋاقىتشا تىيىم سالىنعانىن ءمالىم ەتتى. مينيسترلىك وكىلدەرىنىڭ مالىمدەۋىنشە، اقش – قازاقتىڭ جەتىمدەرىن باۋىرعا باسۋدا جەتەكشى ءرول اتقاراتىن ەلدەردىڭ ءبىرى.
مىسالى، رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، امەريكالىقتار 1999–2011 جىلدار ارالىعىندا شەت مەملەكەتتەردەن 233 934 بالا اسىراپ السا، ونىڭ 6 421-ءى – قازاقتىڭ قاراكوزدەرى. ال، جالپى، قازاق بالاسىنىڭ شەتەلدىكتەردىڭ اسىراۋىنا كەتكەندەرىنىڭ جيىنى 9000 بالانى قۇرايدى. سول شەتەلگە كەتكەن 9000 بالانىڭ 6400-ءى اقش-تىڭ اسىراۋىندا ەكەنىن ەسكەرسەك، جەتىمدەرىمىزدىڭ باسىم بولىگى امەريكالىقتاردىڭ قولىندا ەكەنىن باعامدايمىز. ال ەندى نەلىكتەن اقش-قا بالا اسىراپ الۋعا ۋاقىتشا تىيىم سالىندى؟ ءبىزدىڭ جەتىمدەرىمىزدى جەبەۋدە پارمەنىمىز قانداي؟ ەندەشە، وسى جاعىن ساراپتاپ كورەلىك...
كۇنى كەشە ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قاراستى بالالاردىڭ قۇقىن قورعاۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى رايسا شەر حانىم اقش ازاماتتارىنا قازاق ەلىنىڭ جەتىم بالالارىن اسىراپ الۋعا ۋاقىتشا تىيىم سالىنعانىن ءمالىم ەتتى. مينيسترلىك وكىلدەرىنىڭ مالىمدەۋىنشە، اقش – قازاقتىڭ جەتىمدەرىن باۋىرعا باسۋدا جەتەكشى ءرول اتقاراتىن ەلدەردىڭ ءبىرى.
مىسالى، رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، امەريكالىقتار 1999–2011 جىلدار ارالىعىندا شەت مەملەكەتتەردەن 233 934 بالا اسىراپ السا، ونىڭ 6 421-ءى – قازاقتىڭ قاراكوزدەرى. ال، جالپى، قازاق بالاسىنىڭ شەتەلدىكتەردىڭ اسىراۋىنا كەتكەندەرىنىڭ جيىنى 9000 بالانى قۇرايدى. سول شەتەلگە كەتكەن 9000 بالانىڭ 6400-ءى اقش-تىڭ اسىراۋىندا ەكەنىن ەسكەرسەك، جەتىمدەرىمىزدىڭ باسىم بولىگى امەريكالىقتاردىڭ قولىندا ەكەنىن باعامدايمىز. ال ەندى نەلىكتەن اقش-قا بالا اسىراپ الۋعا ۋاقىتشا تىيىم سالىندى؟ ءبىزدىڭ جەتىمدەرىمىزدى جەبەۋدە پارمەنىمىز قانداي؟ ەندەشە، وسى جاعىن ساراپتاپ كورەلىك...
جالپى، ءبىزدىڭ قوعامدا شەتەلدىكتەردىڭ بالا اسىراپ الۋىنا قاتىستى ۇنەمى قىزۋ پىكىرلەر ايتىلادى. بۇل رەتتە ماماندارىمىزدىڭ قايسىبىرى «قازاق جەتىمىن جىلاتىپ، قاڭعىرتپاعان، سوندىقتان بالالارىمىزدى جات جۇرتقا بەرمەگەنىمىز ابزال» دەگەندى نىقتاپ ۇستانادى. ءتىپتى وسى ءبىر پىكىردى قۋاتتايتىندار تاراپىنان اقش-تىڭ بالا اسىراپ الۋىنا ۋاقىتشا ەمەس، مۇلدەم موراتوري جاريالاۋ قاجەتتىگى دە باسا ايتىلۋدا. بۇعان قاتىستى ساراپشىلارىمىز: «انشەيىندە رەسەيدىڭ تاجىريبەسىنە جۇگىنگەندى ءجون كورەمىز. ال بىلتىر اقش ازاماتتارى اسىراپ العان ەكى جەتىم بالاسىن ۇرىپ-سوققانى ءۇشىن رەسەي وكىمەتى امەريكالىقتارعا بالا اسىراپ الۋعا تىيىم سالۋ تۋرالى تارتىسقا تولى زاڭىن قابىلدادى. وسى تۇستا قازاقستاندىق باقىلاۋ ورگاندارى بالالاردى شەتەلگە اسىراپ الۋعا بەرۋ جۇمىستارىن شەتەلدىك اگەنتتىكتەرمەن جالعاستىرا بەردى. ەگەر بالالارىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن ويلاساق، بىزگە دە زاڭمەن تىيىم سالاتىن كەزەڭ جەتتى» دەسەدى.
داۋرەن ارىن، زاڭگەر:
– ءبىز قانشا جەردەن «نەكە جانە وتباسى» تۋرالى زاڭعا وزگەرتۋلەر ەنگىزىپ، ول زاڭنىڭ بالا اسىراپ الۋ تۋرالى پۋنكتتەرىن قاتاڭداتىپ، قاتاڭ تالاپ ەنگىزگەنىمىزبەن، شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ اسىراۋىنداعى بالالارىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە 100 پايىز كەپىلدىك بەرە المايمىز. كۇنىتستس كەشە قازاقتىڭ دا ەكى جەتىم بالاسىنىڭ اقش-تا ءزابىر كورگەندىگى، ولاردىڭ وقۋ-توقۋسىز جۇرگەندىگى، مەكتەپ باعدارلاماسىن مەڭگەرمەگەندىگى انىقتالدى. مۇنداي دەرەكتەردى قازبالاساق، زەرتتەسەك، باقىلاۋدى كۇشەيتسەك، كوپتەپ كەلتىرۋگە بولار ەدى. وكىنىشكە قاراي، بىزدە سول شەتەلگە كەتكەن بالالاردىڭ تاعدىرىنا مەملەكەتتىك تۇرعىدا الاڭداۋ، ونى زەرتتەۋ، قاداعالاۋ تۇسى ءالسىز. راس، العاشقى 1999 جىلدارى شەتەلدىك بالا اسىراپ الۋشىلار بالانى تىكەلەي اسىراپ الاتىن ەدى. قازىر بالا اسىراپ الۋ ماسەلەلەرىنە تەك زاڭدى تۇلعالار – اگەنتتىكتەر، رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى وزدەرىنىڭ فيليالدارى مەن وكىلدىكتەرى ارقىلى جىبەرىلەدى. دەسەك تە، سول اگەنتتىكتەردىڭ، وكىلدىكتەردىڭ باقىلاۋدى كەلىستىرە الىپ وتىرعاندىعىنا، شىنىمەن دە، زاڭ جۇزىندە جۇمىس ىستەيتىنىنە ەشكىم 100 پايىز سەنىمدى ەمەس. سوندىقتان ءبىز جەتىمدەرىمىزدى جەبەگىمىز كەلسە، ولاردى اسىراپ الۋعا شەتەلدىكتەردى ەمەس، ءوزىمىزدىڭ وتاندىق اسىراپ الۋشىلاردى جۇمىلدىرۋىمىز كەرەك. جەتىم بالالاردىڭ شەتەلگە كەتكەنى قاۋىپتى، ءوز وتانىمىزدا اسىراۋشى تاپقانى قاۋىپسىز. دەمەك، وتاندىق بالا اسىراپ الۋشىلارعا ەلدە جاعداي جاسالۋى كەرەك.
ابزالىندا، وتاندىق دەگەننەن شىعادى، 1999 جىلدان بەرى ەلدە 47 مىڭ ءسابي اسىراپ الىندى دەسەك، ونىڭ توعىز مىڭى شەتەلدە جۇرسە، جىل سايىن قازاقستاندىقتار ءۇش مىڭعا تارتا ءسابيدى باۋىرىنا باسادى ەكەن. وسىعان قاراپ، شىنىمەن دە، ەلدەگى جەتىم بالالاردى باۋىرىنا باسقىسى كەلەتىندەرگە قولايلى جاعداي تۋعىزۋ قاجەتتىگىن پايىمدايسىڭ.
جەتىمدى اسىراپ العاندارعا قولداۋ كەرەك
جالپى، قازىردە ءوز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ بالا اسىراپ الۋعا دەگەن قۇلشىنىسىنىڭ جامان ەمەستىگىن اڭعارامىز. ءتىپتى ءبىر كەزدەرى «ءار شەنەۋنىك ءبىر-بىردەن بالا اسىراپ السىن» دەگەن باستاما كوتەرىلىپ، ارتىنشا ونىڭ اياقسىز قالىپ قويعانى دا بەلگىلى. وسىنداي ۇندەۋلەر اسەر ەتتى مە، ايتەۋىر، بۇگىندە ەل ازاماتتارىنىڭ جەتىمدەردى اسىراپ الۋعا ءوتىنىشى ەسەلەپ وسكەن. بىراق سول اسىراپ الۋشىلارعا مەملەكەتتىك جاردەماقى مەن ءبىر رەتتىك تولەم تولەۋدە ءبىز وركەنيەتتى ەلدەرمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم تومەنشىكتەپ جاتىرمىز. نەگىزىندە، حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ ەسەپتەۋىنشە، ءار ەل ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنا، ايماقتىق الەۋەتىنە قاراي جەتىم بالالاردى اسىراپ الۋشىلارعا قوماقتى تولەماقى تولەۋگە تالپىنۋى ءتيىس. مىسالى، قازاق ەلىنىڭ مۇنداي جاعدايىن ەسكەرىپ وتىرعان ماماندار «ءبىر جەتىم بالانى اسىراپ العان وتباسىنا ءىرى قالالاردا، وبلىس ورتالىقتارىندا اي سايىن 132 مىڭ تەڭگە جاردەماقى تولەنۋى قاجەت» دەيدى. وكىنىشكە قاراي، بىزدە بالا اسىراپ العان وتباسىنا تولەنەر اي سايىنعى جاردەم مەن ءبىر رەتتىك تولەم مۇنداي سومانى ماڭايلامايدى دا...
ايمارا تىلەۋكەقىزى، الەۋمەتتانۋشى:
– بىزدە بالالاردى اسىراپ الۋشىلارعا جاردەماقى، ءبىر رەتتىك تولەم تابىستاۋ ماسەلەسى بۇرىننان قاراستىرىلىپ كەلەدى. بىراق 15-20 مىڭ تەڭگەنىڭ اينالاسىندا تولەنەر اي سايىنعى تولەمدى ايتۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى. اڭعارعانىم، شەتەلدە بالا اسىراپ العاندارعا تولەنەر سوما قوماقتى. مىسالى، يزرايلدە ءبىر بالانى اسىراپ العان وتباسىنا اي سايىن تەڭگەگە شاققاندا 446 مىڭ تەڭگە قارجى تولەنىپ تۇرادى. بۇل دەگەنىڭىز – 3 مىڭ دوللار. ال ولاردىڭ ءبىر رەتتىك الاتىن سىياقىسى 779 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. ءبىز قاراپايىم عانا 150 مىڭ تەڭگە نەمەسە مىڭ دوللاردىڭ كولەمىندە جاردەماقى تاعايىنداۋعا قابىلەتسىزبىز. نەگىزىندە، ءبىر بالانىڭ ءوزىنىڭ كەرەك-جاراعىن تۇگەندەۋ ءۇشىن اي سايىن 20 مىڭ تەڭگەنىڭ جەتپەيتىنى انىق. سوندىقتان ءتيىستى ورىندار جاردەماقى كولەمىن ءوسىرۋدى قاراستىرعانى ابزال. قوماقتى جاردەماقى تولەنەر بولسا، بالانى اسىراپ الۋشىلار ول بالانىڭ بولاشاعىنا سەنىمدى بولادى. ول بالانى بارلىق جاعدايدا قامتاماسىز ەتە الاتىنىنا كوز جەتىپ، كوڭىلى ورنىعادى. سوندىقتان وتاندىق بالا اسىراپ الۋشىلارعا جاردەماقى مەن ءبىر رەتتىك تولەمدى كوبەيتۋ كەرەك. سوندا جەتىم بالالارىمىزدىڭ ەلىمىزدە قالۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىك تۋادى.
اسىراپ الىپ ازاپ شەكتىرەتىندەرگە زاڭدى كۇشەيتكەن ءجون
نەگىزىندە، سول جەتىم بالالاردى اسىراپ الىپ، ازاپ شەكتىرەتىندەر دەرەگىنىڭ دە بارى راس. مىسالى، وتكەندە عانا الماتى وبلىسىندا ءبىر-ەكى بالانى ەمەس، 129 جەتىمدى بىردەي اسىراپ الىپ، ولاردىڭ 45-ءىنىڭ رەسمي اسىراۋشىسى بولىپ تىركەلگەن شىركەۋ قىزمەتكەرى جەتىمدەردى ۇرىپ-سوعىپ، عيبادات جاساۋعا ماجبۇرلەگەنى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلدى. «تەرگەۋ بارىسىندا ونىڭ بالالارعا قول كوتەرگەندىگى، ۇرىپ-سوعىپ ءزابىر كورگەنى انىقتالسا دا، ونىڭ مۇنداي ارەكەتتەردى جاساعانىنا ءۇش ايدان ارتىق ۋاقىت وتكەندىكتەن ول جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلىپ كەتىپ وتىر. سوندىقتان جازاسىن المادى» دەيدى ماماندار. مىنە، بولاشاقتا وسىنداي كەلەڭسىز جايتتاردى بولدىرماۋ ماقساتىندا جەتىمدەردى پايدالانىپ، اقشاعا كەنەلگىسى كەلەتىندەر ءۇشىن بارلىق جول جابىلۋى ءتيىس.
ءتۇيىن
قالاي دەسەك تە، جەتىمدەر ماسەلەسى قوعامنىڭ كوكەيىنە كىرپىشەشەن بولىپ قادالىپ-اق تۇر. «جەردە ءبىر جەتىم جىلاسا، كوكتە مىڭ پەرىشتەنىڭ ناليتىنىن» ءجيى ۇمىتىپ ءجۇرمىز بە، ايتەۋىر، جەتىمدەردى جەبەۋدە وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا مارتەبەمىز ءموليىپ، تومەندەپ-اق تۇرمىز. وزگە ەلدەر جەتىمىن شەتكە شاشاۋ شىعارماي، وزىندە الىپ قالۋعا تىرىسىپ جاتقان سوناۋ 1999 جىلدارى ءبىز پاناسىز بالالارىمىزدى مۇحيت اسىردىق. ءبىر ەسكەرەتىنى – قۇزىرەتتى ورگاندار: «سول شەتەلدىكتەر اسىراپ العان قازاق بالاسىنىڭ ول ەلگە بارعاندا ازاماتتىعى اۋىسپايدى. 18 جاسقا تولعاندا بالا قاي ەلدە قالاتىنىن ءوزى تاڭدايدى. ەگەر قازاقستانعا قايتىپ كەلگىسى كەلسە، قايتىپ كەلەدى» دەيدى. دەسەك تە، شەتەلدەن پانا تاۋىپ، سول جاقتا اسىراندى بولعان بالا وڭ-سولىن تانىپ، 18-گە كەلگەندە ەلىنە دەگەن مەيىرىمى جانىن مازالاي قويار ما ەكەن؟ كەرىسىنشە، كۇنى ەرتەڭ سول مۇحيت اسىپ كەتكەن بالانىڭ «جەتىمدىك باسىما تۋعاندا ءوز وتانىم مەنى شەتكە ساتىپ جىبەرگەن» دەپ جۇرەگىنە كەك ۇيالاماسىنا كىم كەپىل؟ سوندىقتان وسى جايتتاردى ەسكەرسە، ءبىزدىڭ ءتيىستى ورىندار ءار بالانىڭ ەلدە قالۋىنا، ءوز وتانىنان جىلى ۇيا تابۋىنا، ءوز ەلىندە مەيىرىمگە بولەنۋىنە مۇرىندىق بولۋى ءتيىس.
Abai.kz
