Senbi, 27 Sәuir 2024
Janalyqtar 3092 0 pikir 13 Mausym, 2013 saghat 04:48

Jetim jylasa, óz jerinde jylasyn

Kýni keshe elimizding Bilim jәne ghylym ministrligine qaras­ty Balalardyng qúqyn qorghau komiytetining tórayymy Raisa Sher hanym AQSh azamattaryna Qazaq elining jetim balalaryn asyrap alugha uaqytsha tyiym salynghanyn mәlim etti. Ministrlik ókilderining mәlimdeuinshe, AQSh – qazaqtyng jetim­derin bauyrgha basuda jetekshi ról atqaratyn elderding biri.

Mysaly, resmy derekter boyyn­sha, ame­rikalyqtar 1999–2011 jyl­­dar ara­ly­ghynda shet mem­le­ket­terden 233 934 bala asyrap alsa, onyng 6 421-i – qazaqtyng qarakózderi. Al, jalpy, qazaq balasynyng shetel­dik­­terding asy­rauyna ketkenderining jiy­ny 9000 balany qúraydy. Sol shetel­ge ketken 9000 balanyng 6400-i AQSh-tyng asyrauynda ekenin esker­sek, jetim­de­ri­miz­ding basym bóligi ameriy­ka­lyqtardyng qolynda ekenin bagham­daymyz. Al endi nelikten AQSh-qa bala asyrap alugha ua­qyt­sha tyiym salyndy? Bizding jetim­de­rimizdi jebeu­de pәrmenimiz qanday? En­de­she, osy jaghyn saraptap kórelik...

Kýni keshe elimizding Bilim jәne ghylym ministrligine qaras­ty Balalardyng qúqyn qorghau komiytetining tórayymy Raisa Sher hanym AQSh azamattaryna Qazaq elining jetim balalaryn asyrap alugha uaqytsha tyiym salynghanyn mәlim etti. Ministrlik ókilderining mәlimdeuinshe, AQSh – qazaqtyng jetim­derin bauyrgha basuda jetekshi ról atqaratyn elderding biri.

Mysaly, resmy derekter boyyn­sha, ame­rikalyqtar 1999–2011 jyl­­dar ara­ly­ghynda shet mem­le­ket­terden 233 934 bala asyrap alsa, onyng 6 421-i – qazaqtyng qarakózderi. Al, jalpy, qazaq balasynyng shetel­dik­­terding asy­rauyna ketkenderining jiy­ny 9000 balany qúraydy. Sol shetel­ge ketken 9000 balanyng 6400-i AQSh-tyng asyrauynda ekenin esker­sek, jetim­de­ri­miz­ding basym bóligi ameriy­ka­lyqtardyng qolynda ekenin bagham­daymyz. Al endi nelikten AQSh-qa bala asyrap alugha ua­qyt­sha tyiym salyndy? Bizding jetim­de­rimizdi jebeu­de pәrmenimiz qanday? En­de­she, osy jaghyn saraptap kórelik...

Jalpy, bizding qoghamda shetel­dik­terding bala asyrap aluyna qatysty ýnemi qyzu pikirler aitylady. Búl rette maman­da­ry­myz­dyng qaysybiri «qazaq jetimin jylatyp, qan­ghyrt­pa­ghan, sondyqtan balalarymyzdy jat júrtqa bermegenimiz abzal» degendi nyq­tap ústanady. Tipti osy bir pikirdi quat­tay­tyndar tarapynan AQSh-tyng bala asyrap aluyna uaqytsha emes, mýldem mo­ra­toriy jariyalau qa­jet­tigi de basa aityluda. Búghan qatysty sarapshylarymyz: «Ánsheyinde Reseyding tәjiriybesine jýgin­gen­di jón kóremiz. Al byltyr AQSh aza­mat­tary asyrap alghan eki jetim balasyn úryp-soqqany ýshin Resey ókimeti ame­riy­kalyqtargha bala asyrap alugha tyiym salu turaly tartysqa toly zanyn qabyldady. Osy tústa qazaqstandyq baqylau organ­da­ry balalardy shetel­ge asyrap alugha beru júmys­ta­ryn sheteldik agenttiktermen jal­ghastyra berdi.  Eger balalarymyzdyng qauipsizdigin oilasaq, bizge de zanmen tyiym salatyn kezeng jetti» desedi.                     

Dәuren ARYN, zanger:

– Biz qansha jerden «Neke jәne ot­ba­sy» turaly Zangha ózgertuler en­gi­zip, ol Zannyng bala asyrap alu turaly punktterin qatandatyp, qatang talap engizgenimizben, sheteldik azamattardyng asyrauyndaghy balalarymyzdyng qauip­siz­digine 100 payyz kepildik bere almay­myz. Kýniss keshe qazaqtyng da eki jetim balasynyng AQSh-ta zәbir kór­gen­digi, olardyng oqu-toqusyz jýrgendigi, mektep baghdarlamasyn mengermegendigi anyqtaldy. Múnday derekterdi qaz­ba­la­saq, zerttesek, baqylaudy ký­sheyt­sek, kóptep keltiruge bolar edi. Óki­nish­ke qaray, bizde sol shetelge ketken balalardyng taghdyryna memlekettik túrghyda alandau, ony zertteu, qada­gha­lau túsy әlsiz. Ras, alghashqy 1999 jyldary sheteldik bala asyrap alu­shy­lar balany tikeley asyrap alatyn edi. Qazir bala asyrap alu mәselelerine tek zandy túlghalar – agenttikter, res­pub­lika aumaghyndaghy ózderining fiy­lial­dary men ókildikteri arqyly jibe­riledi. Desek te, sol agenttikterdin, ókil­dikterding baqylaudy kelistire alyp otyrghandyghyna, shynymen de, zang jýzinde júmys isteytinine eshkim 100 payyz senimdi emes. Sondyqtan biz je­timderimizdi jebegimiz kelse, olardy asyrap alugha sheteldikterdi emes, ózi­mizding otandyq asyrap alushylardy júmyldyruymyz kerek. Jetim bala­lar­dyng shetelge ketkeni qauipti, óz Otany­myzda asyraushy tapqany qauip­siz. Demek, otandyq bala asyrap alu­shy­largha elde jaghday jasaluy kerek.

Abzalynda, otandyq degennen shy­gha­dy, 1999 jyldan beri elde 47 myng sәby asyrap alyndy desek, onyng toghyz myny shetelde jýrse, jyl sayyn qazaq­stan­dyq­tar ýsh myngha tarta sәbiydi bauyryna basa­dy eken. Osyghan qarap, shynymen de, el­degi jetim balalardy bauyryna basqysy keletinderge qolayly jaghday tughyzu qajet­tigin payymdaysyn.

Jetimdi asyrap alghandargha qoldau kerek

Jalpy, qazirde óz elimizding azamat­ta­ry­nyng bala asyrap alugha degen qúl­shy­ny­synyng jaman emestigin angharamyz. Tipti bir kezderi «әr sheneunik bir-birden bala asyrap alsyn» degen bastama kóterilip, artynsha onyng ayaqsyz qalyp qoyghany da belgili. Osynday ýndeuler әser etti me, әiteuir, býginde el azamattarynyng jetim­derdi asyrap alugha ótinishi eselep ósken. Biraq sol asyrap alushylargha memlekettik jәrdemaqy men bir rettik tólem tóleude biz órkeniyetti eldermen salystyrghanda anaghúrlym tómenshiktep jatyrmyz. Negi­zin­de, halyqaralyq sarapshylardyng esep­teuin­she, әr el ózining әleumettik-ekono­miy­ka­lyq jaghdayyna, aimaqtyq әleuetine qaray jetim balalardy asyrap alu­shy­lar­gha qomaqty tólemaqy tóleuge talpynuy tiyis. Mysaly, Qazaq elining múnday jagh­dayyn eskerip otyrghan mamandar «bir jetim balany asyrap alghan otbasyna iri qalalarda, oblys ortalyqtarynda ay sayyn 132 myng tenge jәrdemaqy tólenui qajet» deydi. Ókinishke qaray, bizde bala asyrap alghan otbasyna tólener ay sayyn­ghy jәrdem men bir rettik tólem múnday so­many manaylamaydy da...

Aymara TILEUKEQYZY, әleumettanushy:

–  Bizde balalardy asyrap alushy­lar­­gha jәrdemaqy, bir rettik tólem tabys­tau mәselesi búrynnan qaras­ty­ry­lyp keledi. Biraq 15-20 myng ten­gening ainalasynda tólener ay sayynghy tólemdi aitudyng ózi kýlkili. Anghar­gha­nym, shetelde bala asyrap alghandargha tólener soma qomaqty. Mysaly, Izraili­de bir balany asyrap alghan otbasyna ay sayyn tengege shaqqanda 446 myng tenge qarjy tólenip túrady. Búl degeniniz – 3 myng dollar. Al olar­dyng bir rettik alatyn syiaqysy 779 myng tengeni qúraydy. Biz qarapayym ghana 150 myng tenge nemese myng dol­lar­dyng kóleminde jәrdemaqy taghayyn­daugha qabiletsizbiz. Negizinde, bir balanyng ózining kerek-jaraghyn týgendeu ýshin ay sayyn 20 myng tengening jetpeytini anyq. Sondyqtan tiyisti oryn­dar jәrdemaqy kólemin ósirudi qarastyrghany abzal. Qomaqty jәr­dem­aqy tólener bolsa, balany asyrap alushylar ol balanyng bolashaghyna senimdi bolady. Ol balany barlyq jaghdayda qamtamasyz ete alatynyna kóz jetip, kónili ornyghady. Sondyqtan otandyq bala asyrap alushylargha jәrdemaqy men bir rettik tólemdi kóbeytu kerek. Sonda jetim bala­la­ry­myz­dyng elimizde qaluyna ýlken mýmkindik tuady.

Asyrap alyp azap shektiretinderge zandy kýsheytken jón

Negizinde, sol jetim balalardy asyrap alyp, azap shektiretinder deregining de bary ras. Mysaly, ótkende ghana Almaty obly­synda bir-eki balany emes, 129 jetimdi bir­dey asyrap alyp, olardyng 45-ining res­my asyraushysy bolyp tirkelgen shirkeu qyzmetkeri jetimderdi úryp-soghyp, ghiy­ba­dat jasaugha mәjbýrlegeni ýshin jauapqa tartyldy. «Tergeu barysynda onyng ba­la­lar­gha qol kótergendigi, úryp-soghyp zәbir kórgeni anyqtalsa da, onyng múnday әre­ket­terdi jasaghanyna ýsh aidan artyq uaqyt ótkendikten ol jauap­ker­shi­likten qútylyp ketip otyr. Sondyqtan jazasyn almady» deydi mamandar. Mine, bolashaqta osyn­day kelensiz jayttardy boldyrmau maq­sa­tynda jetimderdi paydalanyp, aqshagha kenelgisi keletinder ýshin barlyq jol jabyluy tiyis.

Týiin

Qalay desek te, jetimder mәselesi qoghamnyng kókeyine kirpisheshen bolyp qadalyp-aq túr. «Jerde bir jetim jylasa, kókte myng perishtening nalitynyn» jii úmytyp jýrmiz be, әiteuir, jetimderdi jebeude ózge eldermen salystyrghanda mәrtebemiz móliyip, tómendep-aq túrmyz. Ózge elder jetimin shetke shashau shygharmay, ózinde alyp qalugha tyrysyp jatqan sonau 1999 jyldary biz panasyz balalarymyzdy múhit asyrdyq. Bir eskeretini – qúzyretti organdar: «sol sheteldikter asyrap alghan qazaq balasynyng ol elge barghanda azamattyghy auyspaydy. 18 jasqa tolghanda bala qay elde qalatynyn ózi tandaydy. Eger Qazaqstangha qaytyp kelgisi kelse, qaytyp keledi» deydi. Desek te, shetelden pana tauyp, sol jaqta asyrandy bolghan bala on-solyn tanyp, 18-ge kelgende eline degen meyirimi janyn mazalay qoyar ma eken? Kerisinshe, kýni erteng sol múhit asyp ketken balanyng «jetimdik basyma tughanda óz Otanym meni shetke satyp jibergen» dep jýregine kek úyalamasyna kim kepil? Sondyqtan osy jayttardy eskerse, bizding tiyisti oryndar әr balanyng elde qaluyna, óz Otanynan jyly úya tabuyna, óz elinde meyirimge bólenuine múryndyq boluy tiyis.

Abai.kz

0 pikir