Júma, 3 Mamyr 2024
Tarih 1137 3 pikir 23 Sәuir, 2024 saghat 15:44

Otandyq ghalymdar Ámir Temir qorghanynyng qúpiyasyn ashty

Kollaj suretteri QALAM jobasynan alyndy

Qazaqstandyq ghalymdar Úlytau oblysynyng Altynshoqy tóbesindegi Ámir Temir qorghanynyng qúpiyasyn ashty

Belgili qazaqstandyq arheolog Emma Usmanovanyng aituynsha, Altynshoqy tóbesindegi (Qazaqstan Respublikasy, Úlytau oblysy, Úlytau audany) Ámir Temirding búiryghymen túrghyzylghan qorghan-oba kýrdeli jylu-tehnikalyq qúrylym bolghan. Qorghannan qolbasshynyng 1391 jyly Toqtamys hangha qarsy jasaghan qypshaq joryghyna arnalghan jazuy bar tas tabylghan bolatyn.

Múnday janalyqqa E.A. Bóketov atyndaghy Qaraghandy uniyversiyteti mamandarynyng Litva, AQSh jәne Ózbekstan geologtarymen, botanikterimen, himikterimen, dendrohronologtarymen jәne topograftarymen bes jyl boyy birlesip atqarghan júmysynyng nәtiyjesinde qol jetip otyr. Búl turaly Emma Usmanova Shymkent qalasynda Qalam Global kóptúghyrly ghylymiy-bilimy jobasy úiymdastyrghan «Ámir Temir jәne Altynshoqy tóbesining syry» atty dәris barysynda aitty.

«Altynshoqy tóbesi Úlytaudyng soltýstik-batysynda, Jezqazghan-Arqalyq tas jolynan batysqa qaray 40 shaqyrym jerde ornalasqan. Ony alghash ret 1935 jyly qazaqstandyq geolog, KSRO Ghylym akademiyasynyng bolashaq akademiygi Qanysh Sәtbaev zerttegen. Altynshoqydan Ámir Temir zamanyndaghy arab jәne shaghatay tilderindegi arnau jazuy bar tas tabyldy. 1936 jylghy kýzde KSRO Ghylym akademiyasynyng sheshimimen tasty Ermitajgha jetkizu maqsatynda Úlytau taularyna ghylymy ekspedisiya jiberildi. Leningradtyq shyghystanushylargha sol kezde Qarsaqpay zauytynyng geologiyalyq barlau bólimining bastyghy bolyp júmys istegen Q.I. Sәtbaev kómektesken», – deydi Emma Usmanova.

Altynshoqy (Úlytau) tóbesinde Ámir Temirding jauyngerleri salghan qorghan-oba.
Derekkóz: Emma Usmanova múraghaty

Kóp jyl boyy ghalymdar obo ýiindisi balqytu peshi retinde paydalanyldy dep oilap kelgen edi. Alayda Qalam Global dәrisinde Emma Usmanova Altynshoqyda jýrgizilgen zertteuler barysynda ghalymdar ot jaghu ornynyng qaldyqtaryn, yaghny tas ýiindidegi ýngip qazylghan tesikter týrindegi ýrleu arnalarynyng izin tapqanyn aitty.

«Qorghan-oba asa ýlken ot jaghu maqsatynda jylu-tehnikalyq qúrylym retinde salynghan. Qúrylym metallurgiyalyq prosester ýshin paydalanylmaghan. Osyghan oray, keshendi Ámir Temirding Toqtamysqa qarsy jasaghan әskery joryghy jaghdayynda arnayy salynghan oba túrpatyndaghy ghúryptyq nysan dep sanau úsynylady. Qorghandy ghúryptyq nysan sanatyna jatqyzugha bolady», – deydi qazaqstandyq arheolog.

Altynshoqy basyndaghy jylytu qúrylghysynyng qaldyghy. Aua arnalary.
Derekkóz: Emma Usmanova múraghaty

Qalam Global dәriskerining aituynsha, Ámir Temir Shynghys hannyng úrpaghy bolmasa da, onyng danqyn, Monghol imperiyasynyng quatyn qaytalaudy armandaghan. Ol zamanauy Iran, Kavkaz, Mesopotamiya, Aughanstan, Ortalyq Aziyanyng kóp bóligin, qazirgi Pәkistannyn, Siriya men Týrkiyanyng birshama jerin qamtyghan óz imperiyasyn qúrdy.

Suret: QALAM jobasynan alyndy

«Bәlkim, Ámir Temirding obany túrghyzuyna monghol salt-dәstýrining múralyq jady, sonday-aq ózi әskery danqyn qaytalaugha tyrysqan, «dýniyeni silkintken» Shynghys hannyng ruhyna tabynugha degen úmtylysy týrtki bolghan shyghar. Oba ata-baba ruhyna tabynudyng qasiyetti kodynyng jәne Kiyeli tau kulitining barlyq erejesine sәikes salynghan: birinshiden, Altyn Ordadaghy Shynghys úrpaghynyng iyeligi bastalghan Úlytau aimaghynda túr; ekinshiden, Úlytau – Joshy-Shynghys úrpaqtary qasterlegen ata-baba mekeni; ýshinshiden, Altynshoqy tóbesinen Úlytau jotalarynyng tamasha kórinisi ashylady; tórtinshiden, oba kóktemde (sәuirde), yaghny ata-baba ruhyna taghzym etetin uaqytta salynghan. Oba qúrylysynyng ózi – erekshe qúrmetti aumaqty kiyeli etuding elementi», – dep atap ótti Emma Usmanova.

Ol kóshpendilerde oba (mongholsha «obuya» — qorghan) kulitining ata-baba ruhyna, eldi mekenderge jәne әskeriy-sayasy jetekshilerge tabynu kulitimen baylanysty kiyeli Taugha tabynudyng shamandyq nemese kvaziydiny salt-jora jýiesining bir bóligi ekenin eske saldy. «Osy túrghydan alghanda, Altynshoqy tóbesindegi oba Shynghys úrpaqtarynyng Altyn Ordadaghy iyeligi bastalghan Úlytau aimaghynda kiyeli kodeks ayasynda salynghan», – dep tolyqtyrdy ol.

Búdan bólek, Qalam Global dәrisi barysynda Emma Usmanova Ámir Temirding әlemdik tariyhqa qalay yqpal etkeni, dәstýrli islam qúndylyqtaryn kóshpendilerding ejelgi ruhany múrasymen qalay úshtastyrghany jәne onyng múrasy qasiyetti maghyna men kýndelikti túrmystyq maqsatty qalay ýilestiretini turaly da әngimeledi.

Anyqtamalyq aqparat:

Emma Radiykqyzy Usmanova - qazaqstandyq belgili arheolog jәne tarihy rekonstruktor. Euraziya aumaghyndaghy qola dәuirindegi Andron mәdeniyeti, qola dәuirining kiyimderi jәne kóshpeliler mәdeniyeti boyynsha halyqaralyq dengeyde moyyndalghan sarapshy. Akademik E.A. Bóketov atyndaghy Qaraghandy uniyversiyteti (Qaraghandy, Qazaqstan) Saryarqa arheologiyalyq institutynyng jetekshi ghylymy qyzmetkeri. Sonymen qatar, ol birqatar qazaqstandyq jәne sheteldik joghary oqu ornynda ghylymy qyzmetker.

Emma Usmanova Lisakov arheologiyalyq ekspedisiyasyn basqarady, jyl sayynghy ejelgi tehnologiyalar men mәdeny kommunikasiyalardyng «Desht-Thor» halyqaralyq festivalining avtory jәne bas úiymdastyrushysy. Ghalymnyng qyzmeti «Qazaqstan Respublikasynyng qúrmetti mәdeniyet qayratkeri» belgisimen atap ótilgen. Lisakov qalasynyng qúrmetti azamaty, gumanitarlyq zertteuler salasyndaghy Sh.Uәlihanov atyndaghy syilyqtyng laureaty, halyqaralyq Scopus Awards 2023 syilyghynyng iyegeri.

Qalam Global Ortalyq Aziya men býkil әlem halqynyng tarihyna jәne mәdeniyetine arnalghan kóptúghyrly ghylymiy-bilimy joba. Jobanyng negizi – әlemdik tarihy prosesterge Ortalyq Aziya kózimen qarau. Barlyq negizgi materialdy әlemning týrli elinen shyqqan, kәsiby ortada ýlken bedelge ie tarihshylar, filosoftar, ónertanushylar, sayasattanushylar jazady. Jobagha qazir Qazaqstan, AQSh, Kanada, Úlybritaniya, Resey jәne basqa memleketterding zertteushileri qatysyp jatyr. Qazir Qalam Global jobasyn qazaq, orys jәne aghylshyn tilderinde oqugha bolady.

BAQ ýshin baylanys túlghasy:

Dimash Ziyadiyn, Qalam Global PR-diyrektory

d.ziyadin@qalam.global |qalam.global

Abai.kz

3 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 962
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 824
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 629
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 691