حالىقتىڭ ۇدەمەلى ءوسىمىن قاجەتتى ازىق-تۇلىكپەن، اسىرەسە ەتپەن قامتاماسىز ەتۋ - ءار مەم­لەكەتتىڭ وزەكتى ماسەلەسى. الەم­نىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىندە (اقش، ەۋروپا ەلدەرى) جان باسىنا شاققانداعى ەت تۇتىنىسى 80 كگ. جانە ودان جوعارى بولسا، باسقا مەملەكەتتەردە (افريكا ەلدەرى) بۇل كورسەتكىش بار بول­عانى 20 كگ. قۇرايدى. مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا ۇلكەن الەۋەتكە يە قازاقستان رەسمي دەرەكتەر بويىنشا جان باسىنا 70 كگ. ەت وندىرەدى.

رەسپۋبليكادا قوي ەتى ءوندى­رىسىن ارتتىرۋدا قويلاردىڭ ەتتى تۇقىم­دارىن، اسىرەسە بيازى ءجۇن­دى قوي شارۋاشىلىعىندا ەتتى تۇقىمدار شىعارۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇل جۇ­مىستار ارقىلى ءجۇن ءتۇسىمىن كەمىت­پەي، قويدىڭ ءتىرى­دەي سالماعىن 15-20%-عا ارتتى­رۋعا بولادى.

پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ حا­لىق شارۋاشىلىعىندا ءتيىستى ءىس-شارالاردى دەر كەزىندە ىسكە اسىرۋ ءۇشىن شەتەلدەر ەكونوميكاسى­نىڭ جاعدايى مەن دامۋ باعىتتا­رىن ۇنەمى باقىلاۋ قاجەتتىلىگىن اتاپ كورسەتتى. مىسالى، الەمدەگى ەڭ جىڭىشكە ءجۇن وندىرەتىن اۆسترا­ليا­دا 1980 جىلدارى 180 ملن.-نان استام قوي بولسا، ءبۇ­گىنگى كۇنى پروفەسسور ك.رازۋ­مەەۆ­تىڭ حابارلا­ۋ­ىنشا، (رەسەيلىك اسىل تۇقىمدى قويلار كورمە­سىندەگى بايانداماسى، ەليستا قالاسى، 26 مامىر 2011 ج.) ولاردان 67 ملن. باس قانا قا­لىپتى. اۆستراليالىقتار بوساعان اي­ماق­تاردا ەتتى ءىرى قارا ءوسىرىپ، ال ءجۇندى-ەتتى قوي شارۋاشىلىعىن ءدال وسىنداي ءجۇن بەرەتىن ەتتى-بيازى ءجۇندى تۇقىمدارمەن الماس­تىرۋدا.

حالىقتىڭ ۇدەمەلى ءوسىمىن قاجەتتى ازىق-تۇلىكپەن، اسىرەسە ەتپەن قامتاماسىز ەتۋ - ءار مەم­لەكەتتىڭ وزەكتى ماسەلەسى. الەم­نىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىندە (اقش، ەۋروپا ەلدەرى) جان باسىنا شاققانداعى ەت تۇتىنىسى 80 كگ. جانە ودان جوعارى بولسا، باسقا مەملەكەتتەردە (افريكا ەلدەرى) بۇل كورسەتكىش بار بول­عانى 20 كگ. قۇرايدى. مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا ۇلكەن الەۋەتكە يە قازاقستان رەسمي دەرەكتەر بويىنشا جان باسىنا 70 كگ. ەت وندىرەدى.

رەسپۋبليكادا قوي ەتى ءوندى­رىسىن ارتتىرۋدا قويلاردىڭ ەتتى تۇقىم­دارىن، اسىرەسە بيازى ءجۇن­دى قوي شارۋاشىلىعىندا ەتتى تۇقىمدار شىعارۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇل جۇ­مىستار ارقىلى ءجۇن ءتۇسىمىن كەمىت­پەي، قويدىڭ ءتىرى­دەي سالماعىن 15-20%-عا ارتتى­رۋعا بولادى.

پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ حا­لىق شارۋاشىلىعىندا ءتيىستى ءىس-شارالاردى دەر كەزىندە ىسكە اسىرۋ ءۇشىن شەتەلدەر ەكونوميكاسى­نىڭ جاعدايى مەن دامۋ باعىتتا­رىن ۇنەمى باقىلاۋ قاجەتتىلىگىن اتاپ كورسەتتى. مىسالى، الەمدەگى ەڭ جىڭىشكە ءجۇن وندىرەتىن اۆسترا­ليا­دا 1980 جىلدارى 180 ملن.-نان استام قوي بولسا، ءبۇ­گىنگى كۇنى پروفەسسور ك.رازۋ­مەەۆ­تىڭ حابارلا­ۋ­ىنشا، (رەسەيلىك اسىل تۇقىمدى قويلار كورمە­سىندەگى بايانداماسى، ەليستا قالاسى، 26 مامىر 2011 ج.) ولاردان 67 ملن. باس قانا قا­لىپتى. اۆستراليالىقتار بوساعان اي­ماق­تاردا ەتتى ءىرى قارا ءوسىرىپ، ال ءجۇندى-ەتتى قوي شارۋاشىلىعىن ءدال وسىنداي ءجۇن بەرەتىن ەتتى-بيازى ءجۇندى تۇقىمدارمەن الماس­تىرۋدا.

كەڭەس وداعى ىدىراعان سوڭ، قازاقستاندا بيازى ءجۇندى قوي سانى 10 ەسە ازايدى، ال ەتتى-مايلى قىلشىق ءجۇندى جانە ۇياڭ ءجۇندى قوي شارۋاشىلىعى دامىپ، مۇنداي قويلاردىڭ سانى قازىرگى تاڭدا رەسپۋبليكاداعى قوي باسىنىڭ 70%-ىن قۇرايدى. سەبەبى، ءجۇندى-ەتتى بيازى ءجۇندى قويلارمەن سالىستىرعاندا وسى باعىتتاعى قويدان الىناتىن ەت-ماي ونىمدەرىنىڭ مولشەرى كوپ جانە ولاردى ءوسىرۋدىڭ ەكونومي­كا­لىق تيىمدىلىگى جوعارى.

قويدىڭ 1 كگ. جۇنىمەن سالىس­تىرعاندا تىرىدەي سالماقتىڭ 1 كگ. قوسىمشا وسىمىنە 8-10 ەسە از ازىق جۇمسالاتىنى بەلگىلى. وعان قوسا، 1 كگ. ءجۇننىڭ باعاسى 1 كگ. ەتكە قارا­عاندا 3-4 ەسە ارزان، ياعني ءجۇننىڭ باعاسى 300-350 تەڭگە بولسا، ەتتىڭ باعاسى 1100-1300 تەڭگە. قوي شارۋاشىلى­عىن­داعى نەگىزگى ءونىم ءوندىرۋشى رەتىندە ساۋلىق جىلىنا 8-10 اقش دوللارى تۇراتىن ءجۇن بەرسە، ول ادەتتە، قۇنى 80-100 اقش دوللارى تۇراتىن 1 قوزىنى دۇنيەگە اكەلىپ، 4-4,5 ايلىعىنا دەيىن وسىرەدى. وسىعان بايلانىستى، ءونىم ءوندىرىسىنىڭ جالپى كولەمىندە ەتتىڭ ۇلەسى 90% قۇ­رايدى. كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا، ەۋروپاداعى 160 ملن. باس قۇرايتىن قوي شا­رۋاشىلىعىندا قوي ەتىنەن تۇسەتىن تابىس 97% ەكەن.

قازاقستاندا قوي ەتىن ءوندىرۋ - ەت جانە ەت ونىمدەرى ءوندىرىسىن ارتتىرۋدا باستى باعىتتاردىڭ ءبىرى. سول سەبەپتى، حالىق شارۋا­شىلىعى ءۇشىن جوعارى ساپالى قوي ەتى مەن ءجۇن ءونىمىنىڭ كوپ مولشەرىن وندىرۋگە مۇمكىندىك بە­رەتىن ەتتى باعىتتاعى بيازى ءجۇندى قوي شارۋاشىلىعىن دا­مى­تۋدىڭ ماڭىزى زور. الەمدىك بيازى ءجۇندى قوي شارۋاشىلىعى­نىڭ دامۋ ۇردىسىنە قاراي ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا ەتتى باعىتتاعى بيا­زى ءجۇندى قويدىڭ (ەتتى مەري­نوستاردىڭ) جاڭا تۇقىمىن شى­عارۋ جۇمىستارى 1981 جىلى باس­تالدى. ءبىرىنشى كەزەڭدە - 1981-1990 جىلدارى الماتى جانە تالدىقورعان وبلىستارىنىڭ شا­­­رۋاشىلىقتارىندا 1 ساۋلىق­تىڭ تازا ءجۇن ءتۇسىمى 3,0 كگ. جانە ەت ءونىمى 45-48 كگ. بولاتىن قا­زاقتىڭ بيازى ءجۇندى قوي تۇقى­مىنىڭ جوعارى ءونىمدى وتارلارى مەن جەلىلەرىن قۇرۋ كوزدەلدى.

ەكىنشى كەزەڭدە - 1991-2000 جىلدارى قازاقتىڭ بيازى ءجۇندى قوي تۇقىمىنىڭ تۇقىمىشىلىك تيپتەرىن قۇرۋ جوسپارلانعان. بۇل جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە ىرىلىگىمەن جانە وتە جاقسى ءجۇن ونىمدىلىگىمەن سيپاتتالاتىن «سا­­رىبۇلاق» تۇقىمىشىلىك ءتيپى شىعارىلىپ، قازاقستان رەسپۋب­ليكاسى مال تۇقىمدارىنىڭ مەملەكەتتىك رەەسترىنە ەنگىزىلدى.

ءۇشىنشى كەزەڭدە - 2001-2010 جىلدارى جاڭا «ەتتى مەرينوس» باعىتىنداعى بيازى ءجۇندى قوي تۇقىمى شىعارىلدى.

زەرتتەۋلەردىڭ العاشقى ەكى كەزەڭىندە انالىق تۇقىمنىڭ ءجۇن ونىمدىلىگى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن «سترونگ» تيپىندەگى اۆس­تراليالىق مەرينوستار مەن پولۆارستار پايدالانىلدى. تۇ­قىم شىعارۋ جۇمىستارىنىڭ سوڭ­عى ءۇشىنشى كەزەڭىندە قازاق­تىڭ بيازى ءجۇندى قويلارىن تازا تۇقىمدى وسىرۋمەن قاتار، گەرمانيادان اكە­لىنگەن «دويچە مەرينوفلەيششاف» ەتتى باعىتتاعى بيازى ءجۇندى قوي تۇقىمىنىڭ قوشقارلارىمەن بۋدانداستىرۋ قولدانىلدى.

ىرىكتەۋدىڭ باستى ماقساتى - قويىلعان تالاپتارعا ساي كەلە­تىن، نەگىزگى پايدالى، اسىرەسە ەتتى قاسيەتتەرى ايقىن جانە تۇقىم قۋالاۋشىلىق قاسيەتتەرى جاقسى قويلاردى ءبولىپ الۋ.

نەگىزىنەن قويلار جىل بويى وتارلى-جايىلىمدىق جۇيەدە ءوسى­رىلىپ، قار قالىڭ جاۋعان قىس­قى مەزگىلدە قوسىمشا ازىقتاندى­رىلدى. قويلاردى ازىقتاندىرۋ دەڭگەيى ۇسىنىلعان نورمالارعا ساي بولدى، بۇل جاعداي وتاردىڭ سەلەك­تسيالىق دەڭگەيىنە بايلانىستى قالىپتى ءوسۋىن، دامۋى مەن ءونىم­دىلىگىن ارتتىرۋدى قام­تاماسىز ەتتى.

بىرتەكتى جانە ارتەكتى نەمەسە جاقسارتۋشى جۇپتاۋ نەگىزگى سەلەكتسيالىق بەلگىلەر بويىنشا جۇزەگە اسىرىلدى: مالداردىڭ ءتيپى، ەتتىلىك پىشىندەرىنىڭ دامۋى، تىرىدەي سالماعى، ءجۇن ءتۇسىمى، ونىڭ ۇزىندىعى مەن جىڭىشكە­لىگى، تالشىقتاردىڭ يرەكتىلىگى، دەنەنىڭ نەگىزگى بولىكتەرىندەگى ءجۇننىڭ ۇزىندىق پەن تىعىزدىق بويىنشا بىركەلكىلىگى، شايىر­دىڭ ساپاسى مەن مولشەرى.

مال قاسيەتتەرىنىڭ ماكسيمالدى جانە مينيمالدى كورسەتكىش­تەرى بويىنشا گوموگەندى (بىرتەك­تى) جۇپتاۋ ءتيىستى مالدارعا ءتان سەلەكتسيالىق بەلگىلەردى بەكىتۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلدى. جۇپتاۋ­دىڭ بۇل ءادىسى الىناتىن ءتولدىڭ جوعارى ونىمدىلىك قاسيەتتەرىن كۇشەيتۋگە، تۇقىم قۋالاۋشىلىق قاسيەتتەرى مىقتى قويلاردى شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

جەكەلەگەن بىرتەكتى جۇپتاۋدا ۇنامدى تيپتەگى مالداردى تەز الۋ ءۇشىن قويىلاتىن تالاپتارعا تولىق ساي كەلەتىن، سىرت ءپىشىنىن­دە جانە باسقا دا كەمشىلىكتەرى جوق قويلاردىڭ ۇساق توپتارىندا تۋىستاس، ونىڭ ىشىندە جاقىن قاندى جۇپتاۋدىڭ ءارتۇرلى دەڭ­گەيلەرى قولدانىلدى. شاعىلىس­تىرۋعا ىرىكتەلگەن ساۋلىقتار ءىرى، دەنە ءبىتىمى مىقتى بولعان. ءتىرى­دەي سالماعى 65-70 كگ.-دان تومەن ەمەس، تازا ءجۇن ءتۇسىمى 2,5-3,0 كگ.

قازىرگى كەزدە جاڭا تۇقىم قوي­لارىن وسىرەتىن نەگىزگى ايماق­تا - الماتى وبلىسىنىڭ تالعار، كەربۇلاق جانە ەسكەلدى اۋداندارىندا 300 مىڭنان استام قوي بار. «الماتى تۇقىمدى مال زاۋىتى» وك-تە سەلەكتسيالىق جۇ­مىس­تار 4 جەلى بويىنشا ءجۇر­گى­زىلەدى. ولار­دىڭ بىرەۋىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى    №113 اتالىق قوشقار دەنەسىنىڭ ىرىلىگىمەن، ەتتىلىك ءپى­شىندەرىنىڭ ايقىندىلىعى جانە دەنە تۇرقى­نىڭ ۇزىندىعىمەن ەرەكشەلەندى. بۇل جەلىنىڭ جال­عاس­تىرۋشىلارى دا وسى بەلگىلەرگە يە.

كەلەسى جەلىنىڭ نەگىزىن قا­لاۋشى № 707 اتالىق قوشقار دا ەتتىلىك پىشىندەرىمەن سيپاتتالدى، بىراق ونىڭ بويى الاسا بولدى. بۇل قوشقاردىڭ تۇقىمى دا وسى باعىتتا ىرىكتەلۋدە.

ءۇشىنشى جەلىنىڭ نەگىزىن قا­لاۋشى № 719 اتالىق قوشقار ءتىرى­دەي سالماعىنىڭ ورتاشا ءتاۋ­لىكتىك ءوسىمى جانە دامىعان بۇل­شىق ەت­تەرى بويىنشا گەرمانيادا جوعارى باعاعا يە بولعان. شا­رۋاشىلىقتا الىنعان ۇر­پاقتار دا وسى بەلگى­لەرمەن ەرەكشە­لەنەدى.

كەلەسى جەلىنىڭ نەگىزىن قالاۋ­شى ءوزىمىزدىڭ شارۋاشىلىقتا ءوسى­رىلگەن №08295 اتالىق قوش­قار ۇزىن جۇنىمەن، ايقىن باي­قالاتىن ەتتىلىك پىشىندەرىمەن ەرەكشەلەنەدى، الىنعان تولدەر دە وسى بەلگىلەرگە يە.

«سارىبۇلاق اسىل تۇقىم» وك-ءتىڭ قۇرامىنا كىرەتىن «اراي» شارۋا قوجالىعىنداعى قويلار­دىڭ ونىمدىلىگى وتە جوعارى. ساۋلىقتاردىڭ تىرىدەي سالماعى (550 باس) جىلدار بويىنشا ورتا ەسەپپەن 70-72 كگ.، ءجۇن ءتۇسىمى 6,5-7,0 كگ.، تۇساقتار، تيىسىنشە 60-62 كگ. جانە 6,0-6,3 كگ. قۇرادى.

تۇقىمنىڭ وزىنە ءتان ەرەك­شەلىكتەرى ەتتىلىك پىشىندەرىنىڭ اي­قىندىلىعى، دەنەسىنىڭ جۇ­مىر­لىعى، جوعارى دەڭگەيدەگى تىرىدەي سالماعى مەن ءوسۋىنىڭ جىلدام­دىعى، تۇقىلدىعى ء(مۇيى­زى جوق) ۇرپاقتان-ۇرپاققا جاقسى تۇقىم قۋالايدى. جەلىلەپ ءوسىرۋ، قوش­قار­لاردى ساۋلىقتارعا ءبىر­تەكتى جۇپ­تاۋ ناسىلدىك بەلگىلەر­دىڭ تۇقىم قۋالاۋ كونستانت­تىلىعىن ارتتىرادى.

قويلاردى ءوسىرۋ ايماعىنىڭ اۋقىمدىلىعى (وبلىستىڭ 3 اۋدانى), ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى مەن سۇرانىسقا يە بولۋى (قوش­قارلاردىڭ كورشى 4 اۋدانعا ءوت­كىزىلۋى) تۇقىمدى ءوسىرۋدىڭ تۇراق­تىلىعىنا كومەگىن تيگىزەدى. جاڭا تۇقىمنىڭ قويلارى قىسقى جايىلىمدا باعۋعا، جەرگىلىكتى تابيعي-كليماتتىق جاعدايلارعا جاقسى بەيىمدەلگەن. ەت ءونىم­دىلىگى بويىنشا ولار «دونە»، اۆستراليالىق ەتتى مەرينوس، «دويچە مەرينوفلەيششاف» سياق­­تى الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى ەتتى بيازى ءجۇندى قوي تۇ­قىمدارىنان كەم ەمەس.

ءبىر جىل ارالىقتا ەركەك قو­زىلاردىڭ ءوسۋ سالماعى ءار كۇندە ورتا ەسەپپەن 165 گرامعا كوبەيىپ وتىرادى. ەڭ جوعارعى كوكتەمدىك كورسەتكىشى - 319 گرامم (كەيبىر مالداردا 500-571 گرامم قو­سىلادى), قىستا از دەگەنى - 54 گرامم، ال ءبىر جىلدا ورتا ەسەپپەن 67,9 كگ.-عا جەتەدى. 4-4,5 ايلىق قوزىلاردى ەتكە وتكىز­گەندەگى پايداسى سونشا 1 باس ساۋلىقتىڭ قۇنىنا، ياعني 7184-7650 تەڭگەگە تەڭ.

«ەتتى مەرينوس» جاڭا قوي تۇقىمى مەملەكەتىمىزدەگى قوي شارۋاشىلىعى سالالارىندا، سە­لەكتسيالىق جۇمىستاردا ەتتى باعىتتاعى قويلاردىڭ وسىرىلۋىنە ونىڭ ىشىندە ەكولوگيالىق تازا قوزى ەتىنىڭ وندىرىلۋىنە ۇلكەن باعىت بەرە الادى.

رامازان ءابجانوۆ،

اشم مال شارۋاشىلىعى دەپارتامەنتىنىڭ

اسىلداندىرۋ ءىسى جانە سەلەكتسيالىق

جەتىستىكتەردى بايقاۋدان وتكىزۋ

باسقارماسىنىڭ باستىعى.

"اباي-اقپارات"