Halyqtyng ýdemeli ósimin qajetti azyq-týlikpen, әsirese etpen qamtamasyz etu - әr mem­leketting ózekti mәselesi. Álem­ning aldynghy qatarly elderinde (AQSh, Europa elderi) jan basyna shaqqandaghy et tútynysy 80 kg. jәne odan joghary bolsa, basqa memleketterde (Afrika elderi) búl kórsetkish bar bol­ghany 20 kg. qúraydy. Mal sharuashylyghyn damytuda ýlken әleuetke ie Qazaqstan resmy derekter boyynsha jan basyna 70 kg. et óndiredi.

Respublikada qoy eti óndi­risin arttyruda qoylardyng etti túqym­daryn, әsirese biyazy jýn­di qoy sharuashylyghynda etti túqymdar shygharudyng manyzy zor. Búl jú­mystar arqyly jýn týsimin kemit­pey, qoydyng tiri­dey salmaghyn 15-20%-gha artty­rugha bolady.

Preziydent N.Á.Nazarbaev ha­lyq sharuashylyghynda tiyisti is-sharalardy der kezinde iske asyru ýshin shetelder ekonomikasy­nyng jaghdayy men damu baghytta­ryn ýnemi baqylau qajettiligin atap kórsetti. Mysaly, әlemdegi eng jinishke jýn óndiretin Avstra­liya­da 1980 jyldary 180 mln.-nan astam qoy bolsa, bý­gingi kýni professor K.Razu­meev­ting habarla­u­ynsha, (Reseylik asyl túqymdy qoylar kórme­sindegi bayandamasy, Elista qalasy, 26 mamyr 2011 j.) olardan 67 mln. bas qana qa­lypty. Avstraliyalyqtar bosaghan ai­maq­tarda etti iri qara ósirip, al jýndi-etti qoy sharuashylyghyn dәl osynday jýn beretin etti-biyazy jýndi túqymdarmen almas­tyruda.

Halyqtyng ýdemeli ósimin qajetti azyq-týlikpen, әsirese etpen qamtamasyz etu - әr mem­leketting ózekti mәselesi. Álem­ning aldynghy qatarly elderinde (AQSh, Europa elderi) jan basyna shaqqandaghy et tútynysy 80 kg. jәne odan joghary bolsa, basqa memleketterde (Afrika elderi) búl kórsetkish bar bol­ghany 20 kg. qúraydy. Mal sharuashylyghyn damytuda ýlken әleuetke ie Qazaqstan resmy derekter boyynsha jan basyna 70 kg. et óndiredi.

Respublikada qoy eti óndi­risin arttyruda qoylardyng etti túqym­daryn, әsirese biyazy jýn­di qoy sharuashylyghynda etti túqymdar shygharudyng manyzy zor. Búl jú­mystar arqyly jýn týsimin kemit­pey, qoydyng tiri­dey salmaghyn 15-20%-gha artty­rugha bolady.

Preziydent N.Á.Nazarbaev ha­lyq sharuashylyghynda tiyisti is-sharalardy der kezinde iske asyru ýshin shetelder ekonomikasy­nyng jaghdayy men damu baghytta­ryn ýnemi baqylau qajettiligin atap kórsetti. Mysaly, әlemdegi eng jinishke jýn óndiretin Avstra­liya­da 1980 jyldary 180 mln.-nan astam qoy bolsa, bý­gingi kýni professor K.Razu­meev­ting habarla­u­ynsha, (Reseylik asyl túqymdy qoylar kórme­sindegi bayandamasy, Elista qalasy, 26 mamyr 2011 j.) olardan 67 mln. bas qana qa­lypty. Avstraliyalyqtar bosaghan ai­maq­tarda etti iri qara ósirip, al jýndi-etti qoy sharuashylyghyn dәl osynday jýn beretin etti-biyazy jýndi túqymdarmen almas­tyruda.

Kenes odaghy ydyraghan son, Qazaqstanda biyazy jýndi qoy sany 10 ese azaydy, al etti-mayly qylshyq jýndi jәne úyang jýndi qoy sharuashylyghy damyp, múnday qoylardyng sany qazirgi tanda respublikadaghy qoy basynyng 70%-yn qúraydy. Sebebi, jýndi-etti biyazy jýndi qoylarmen salystyrghanda osy baghyttaghy qoydan alynatyn et-may ónimderining mólsheri kóp jәne olardy ósiruding ekonomiy­ka­lyq tiyimdiligi joghary.

Qoydyng 1 kg. jýnimen salys­tyrghanda tiridey salmaqtyng 1 kg. qosymsha ósimine 8-10 ese az azyq júmsalatyny belgili. Oghan qosa, 1 kg. jýnning baghasy 1 kg. etke qara­ghanda 3-4 ese arzan, yaghny jýnning baghasy 300-350 tenge bolsa, etting baghasy 1100-1300 tenge. Qoy sharuashyly­ghyn­daghy negizgi ónim óndirushi retinde saulyq jylyna 8-10 AQSh dollary túratyn jýn berse, ol әdette, qúny 80-100 AQSh dollary túratyn 1 qozyny dýniyege әkelip, 4-4,5 ailyghyna deyin ósiredi. Osyghan baylanysty, ónim óndirisining jalpy kóleminde etting ýlesi 90% qú­raydy. Keybir mәlimetter boyynsha, Europadaghy 160 mln. bas qúraytyn qoy sha­ruashylyghynda qoy etinen týsetin tabys 97% eken.

Qazaqstanda qoy etin óndiru - et jәne et ónimderi óndirisin arttyruda basty baghyttardyng biri. Sol sebepti, halyq sharua­shylyghy ýshin joghary sapaly qoy eti men jýn ónimining kóp mólsherin óndiruge mýmkindik be­retin etti baghyttaghy biyazy jýndi qoy sharuashylyghyn da­my­tudyng manyzy zor. Álemdik biyazy jýndi qoy sharuashylyghy­nyng damu ýrdisine qaray bizding respublikada etti baghyttaghy biya­zy jýndi qoydyng (etti meriy­nostardyn) jana túqymyn shy­gharu júmystary 1981 jyly bas­taldy. Birinshi kezende - 1981-1990 jyldary Almaty jәne Taldyqorghan oblystarynyng sha­­­ruashylyqtarynda 1 saulyq­tyng taza jýn týsimi 3,0 kg. jәne et ónimi 45-48 kg. bolatyn qa­zaqtyng biyazy jýndi qoy túqy­mynyng joghary ónimdi otarlary men jelilerin qúru kózdeldi.

Ekinshi kezende - 1991-2000 jyldary qazaqtyng biyazy jýndi qoy túqymynyng túqymishilik tipterin qúru josparlanghan. Búl júmystardyng nәtiyjesinde iriligimen jәne óte jaqsy jýn ónimdiligimen sipattalatyn «Sa­­rybúlaq» túqymishilik tiypi shygharylyp, Qazaqstan Respub­likasy mal túqymdarynyng memlekettik reestrine engizildi.

Ýshinshi kezende - 2001-2010 jyldary jana «Etti merinos» baghytyndaghy biyazy jýndi qoy túqymy shygharyldy.

Zertteulerding alghashqy eki kezeninde analyq túqymnyng jýn ónimdiligi men sapasyn arttyru ýshin «strong» tiypindegi avs­traliyalyq merinostar men polvarstar paydalanyldy. Tú­qym shygharu júmystarynyng son­ghy ýshinshi kezeninde qazaq­tyng biyazy jýndi qoylaryn taza túqymdy ósirumen qatar, Germaniyadan әke­lingen «doyche merinofleyshshaf» etti baghyttaghy biyazy jýndi qoy túqymynyng qoshqarlarymen budandastyru qoldanyldy.

Irikteuding basty maqsaty - qoyylghan talaptargha say kele­tin, negizgi paydaly, әsirese etti qasiyetteri aiqyn jәne túqym qualaushylyq qasiyetteri jaqsy qoylardy bólip alu.

Negizinen qoylar jyl boyy otarly-jayylymdyq jýiede ósi­rilip, qar qalyng jaughan qys­qy mezgilde qosymsha azyqtandy­ryldy. Qoylardy azyqtandyru dengeyi úsynylghan normalargha say boldy, búl jaghday otardyng selek­siyalyq dengeyine baylanysty qalypty ósuin, damuy men ónim­diligin arttyrudy qam­tamasyz etti.

Birtekti jәne әrtekti nemese jaqsartushy júptau negizgi seleksiyalyq belgiler boyynsha jýzege asyryldy: maldardyng tiypi, ettilik pishinderining damuy, tiridey salmaghy, jýn týsimi, onyng úzyndyghy men jinishke­ligi, talshyqtardyng iyrektiligi, denening negizgi bólikterindegi jýnning úzyndyq pen tyghyzdyq boyynsha birkelkiligi, shayyr­dyng sapasy men mólsheri.

Mal qasiyetterining maksimaldy jәne minimaldy kórsetkish­teri boyynsha gomogendi (birtek­ti) júptau tiyisti maldargha tәn seleksiyalyq belgilerdi bekitu maqsatynda jýrgizildi. Júptau­dyng búl әdisi alynatyn tólding joghary ónimdilik qasiyetterin kýsheytuge, túqym qualaushylyq qasiyetteri myqty qoylardy shygharugha mýmkindik beredi.

Jekelegen birtekti júptauda únamdy tiptegi maldardy tez alu ýshin qoyylatyn talaptargha tolyq say keletin, syrt pishinin­de jәne basqa da kemshilikteri joq qoylardyng úsaq toptarynda tuystas, onyng ishinde jaqyn qandy júptaudyng әrtýrli den­geyleri qoldanyldy. Shaghylys­tyrugha iriktelgen saulyqtar iri, dene bitimi myqty bolghan. Tiri­dey salmaghy 65-70 kg.-dan tómen emes, taza jýn týsimi 2,5-3,0 kg.

Qazirgi kezde jana túqym qoy­laryn ósiretin negizgi aimaq­ta - Almaty oblysynyng Talghar, Kerbúlaq jәne Eskeldi audandarynda 300 mynnan astam qoy bar. «Almaty túqymdy mal zauyty» ÓK-te seleksiyalyq jú­mys­tar 4 jeli boyynsha jýr­gi­ziledi. Olar­dyng bireuining negizin qalaushy    №113 atalyq qoshqar denesining iriligimen, ettilik pi­shinderining aiqyndylyghy jәne dene túrqy­nyng úzyndyghymen erekshelendi. Búl jelining jal­ghas­tyrushylary da osy belgilerge iye.

Kelesi jelining negizin qa­laushy № 707 atalyq qoshqar da ettilik pishinderimen sipattaldy, biraq onyng boyy alasa boldy. Búl qoshqardyng túqymy da osy baghytta iriktelude.

Ýshinshi jelining negizin qa­laushy № 719 atalyq qoshqar tiri­dey salmaghynyng ortasha tәu­liktik ósimi jәne damyghan búl­shyq et­teri boyynsha Germaniyada joghary baghagha ie bolghan. Sha­ruashylyqta alynghan úr­paqtar da osy belgi­lermen erekshe­lenedi.

Kelesi jelining negizin qalau­shy ózimizding sharuashylyqta ósi­rilgen №08295 atalyq qosh­qar úzyn jýnimen, aiqyn bay­qalatyn ettilik pishinderimen erekshelenedi, alynghan tólder de osy belgilerge iye.

«Sarybúlaq asyl túqym» ÓK-ting qúramyna kiretin «Aray» sharua qojalyghyndaghy qoylar­dyng ónimdiligi óte joghary. Saulyqtardyng tiridey salmaghy (550 bas) jyldar boyynsha orta eseppen 70-72 kg., jýn týsimi 6,5-7,0 kg., túsaqtar, tiyisinshe 60-62 kg. jәne 6,0-6,3 kg. qúrady.

Túqymnyng ózine tәn erek­shelikteri ettilik pishinderining ai­qyndylyghy, denesining jú­myr­lyghy, joghary dengeydegi tiridey salmaghy men ósuining jyldam­dyghy, túqyldyghy (mýii­zi joq) úrpaqtan-úrpaqqa jaqsy túqym qualaydy. Jelilep ósiru, qosh­qar­lardy saulyqtargha bir­tekti júp­tau nәsildik belgiler­ding túqym qualau konstant­tylyghyn arttyrady.

Qoylardy ósiru aimaghynyng auqymdylyghy (oblystyng 3 audany), ekonomikalyq tiyimdiligi men súranysqa ie boluy (qosh­qarlardyng kórshi 4 audangha ót­kizilui) túqymdy ósiruding túraq­tylyghyna kómegin tiygizedi. Jana túqymnyng qoylary qysqy jayylymda baghugha, jergilikti tabighiy-klimattyq jaghdaylargha jaqsy beyimdelgen. Et ónim­diligi boyynsha olar «Done», avstraliyalyq etti merinos, «Doyche merinofleyshshaf» siyaq­­ty әlemdegi aldynghy qatarly etti biyazy jýndi qoy tú­qymdarynan kem emes.

Bir jyl aralyqta erkek qo­zylardyng ósu salmaghy әr kýnde orta eseppen 165 gramgha kóbeyip otyrady. Eng jogharghy kóktemdik kórsetkishi - 319 gramm (keybir maldarda 500-571 gramm qo­sylady), qysta az degeni - 54 gramm, al bir jylda orta eseppen 67,9 kg.-gha jetedi. 4-4,5 ailyq qozylardy etke ótkiz­gendegi paydasy sonsha 1 bas saulyqtyng qúnyna, yaghny 7184-7650 tengege ten.

«Etti merinos» jana qoy túqymy memleketimizdegi qoy sharuashylyghy salalarynda, se­leksiyalyq júmystarda etti baghyttaghy qoylardyng ósiriluine onyng ishinde ekologiyalyq taza qozy etining óndiriluine ýlken baghyt bere alady.

Ramazan ÁBJANOV,

AShM Mal sharuashylyghy departamentinin

asyldandyru isi jәne seleksiyalyq

jetistikterdi bayqaudan ótkizu

basqarmasynyng bastyghy.

"Abay-aqparat"