قازاقستاندا اەس سالۋ ماسەلەسى قايتا قىزۋ تالقىلانىپ، باستى تاقىرىپتىڭ بىرىنە اينالدى. وعان پرەزيدەنتتىڭ جولداۋداعى ءسوزى مەن رەسەيدە وتكەن «شىعىس ەكونوميكالىق فورۋمىندا» ايتقان پىكىرى سەبەپكەر بولۋدا. پرەزيدەنت قازاقستانعا اەس قاجەتتىلىگىن قاداپ ايتتى. قازاقستاندا اەس سالۋ تاقىرىبى بۇگىن كوتەرىلىپ تۇرعان جوق، ونىڭ تاريحى مەن باستاۋى تەرەڭدە. 

1948 جىلى كسرو-دا العاشقى اەس سالىندى. جالپى بۇل الەمدەگى العاشقى اتوم ستانتسياسى بولاتىن. اتالمىش جوبا ارقىلى كسرو اتوم سالاسىندا كوشباسشى اتانۋ ماقساتىندا ءتۇرلى قۇپيا جانە جاريا باعدارلامالاردى ىسكە اسىرا باستادى.

1966 جىلى اقتاۋ قالاسىنىڭ ماڭىنا ەلىمىزدەگى العاشقى اەس قۇرىلىسى باستالدى. ول بن-350 رەاكتورلىق جوباسى رەتىندە باستالىپ، 1973 جىلى 16-شىلدەدە قولدانۋعا بەرىلدى. رەاكتور 1999 جىلعا دەيىن قىزمەت ەتتى. اەس-ءتىڭ جابىلۋىنا اقش-تىڭ جىلىتۋ جۇيەلەرىنە قارجى ءبولۋى مەن رەاكتوردىڭ ءوز قىزمەتىن تولىق اتقارىپ، سارقىلۋى اسەر ەتتى. الايدا اقتاۋ اەس-ىندە «قارۋعا ارنالعان پلۋتوني ءوندىرۋ قابىلەتى بولعان، سوندىقتان دا جابىلۋى مۇمكىن» دەگەن اقپاراتتى دا ايتۋشىلار بار.

قازاقستاندا اەس سالۋ يدەياسى سوناۋ 90-جىلدارى تۋىندادى. كەڭەس يمپەرياسىنىڭ شەڭگەلىنەن شىققان قازاقستان ءۇشىن ونداي جوباعا قارجى سالۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. الايدا سوعان قاراماستان اەس سالۋدى العا جىلجىتقىسى كەلگەندەر سانى ازايمادى. 1997 جىلى جاڭا اەس سالۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى يدەيانى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى بولعان ۆلاديمير شكولنيك ايتقان بولاتىن. ول اەس-ءتىڭ قاجەتتىلىگىن بۇرىنعى اەس-ءتىڭ مەرزىمى وتۋىمەن ءتۇسىندىردى. اەس-ءتى سالۋ ورنىن باتىس نەمەسە بالقاش ماڭىندا دەگەن بولجامدار ايتىلدى.

1997 جىلى ماماندار رەسەيلىك كونسترۋكتورلار جاساعان رەاكتورلارمەن بالقاش اەس قۇرىلىسىنىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىن جاساپ شىقتى. ءبىر جىلدان كەيىن ۇكىمەت اتوم ستانتسياسىن سالۋ تۋرالى مالىمدەدى: اەس-تىڭ ءبىرىنشى قوندىرعىسى 2005 جىلى ىسكە قوسىلادى دەپ جوسپارلانعان بولاتىن. ال تۇتاستاي اەس 2015 جىلى قولدانىسقا بەرىلۋى ءتيىس ەدى. دەي-تۇرا كەڭەس بيلىگىنىڭ قۇيتىرقى ساياساتىنان قىناداي قىرىلعان قازاق حالقى اەس سالۋ يدەياسىنا قارسى شىقتى. ونداعان جىلدار بويى سەمەي پوليگونىنىڭ زاردابىن شەگىپ، رادياتسيانىڭ سۇمدىعىن كورگەن حالىق بۇل باستامانى قولدامادى. قولداۋسىز قالعان باستاما ۇزاق ۋاقىتقا ايتىلماي، تاقىرىپتار اياسىنان ءتۇسىپ قالدى.

ارتىنشا اەس سالۋ تاقىرىبى قايتا كۇن تارتىبىنە ورالدى. 2006 جىلى ماماندار ماڭعىستاۋ اتوم ەنەرگوكومبيناتىنىڭ ورنىنا اەس سالساق قايتەدى دەدى. بۇل ۇسىنىستى ەستىگەن رەسەي بيلىگى بىردەن ءوز «كومەگىن» ۇسىنىپ: «ءبىز جاڭا رەاكتور ورناتساق، بۇل شىعىنى از جوبا بولار ەدى»، - دەپ مالىمدەدى. بيلىك تەحنيكالىق سمەتاسىن جاساپ، ۇكىمەت ونى قاراستىرىپ جاتتى. ءتىپتى، ەنەرگەتيكا جانە مينەرالدى رەسۋرستار مينيسترلىگى 2009 جىلى اەس سالۋدى باستاپ، 2020-دا اياقتايمىز دەگەندەي بولدى. الايدا، اقتاۋ حالقى بۇل باستاماعا قارسى شىعىپ، اكتسيالار ۇيىمداستىردى. قارسىلىق اكتسيالارى «اقتاۋ اەس-كە قارسى»، «اەس سالىنباسىن» دەگەن ۇرانمەن ءوتتى. سوندىقتان، بۇل باستاما جەرگىلىكتى حالىق تاراپىنان ەش قولداۋ تاپپادى.

2011 جىلى قازاقستان مەن رەسەي بەيبىت اتومدى قولدانۋ تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويدى. «قازاتومپروم» باسشىسى بولعان ۆلاديمير شكولنيك: «قازاقستاندا جارىلمايتىن ستانتسيا سالىنادى»، - دەپ مالىمدەدى. ول مالىمدەمەسى جاپونياداعى اەس اپاتىنا بايلانىستى ايتىلعان بولاتىن. ءدال اەس سالۋ يدەياسىن 1997 جىلى وسى ۆلاديمير شكولنيك العا تارتقانىن ايتقان ەدىك.

2013 جىلى اەس سالۋ بويىنشا ۇسىنىستى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ ناقتى ىسكە اسىرۋ شارالارىنا كوشۋگە شاقىرعان بولاتىن.

«ۆلاديمير سەرگەەۆيچ، تالقىلاۋدان ىسكە كوشەيىك. ءبىز ونى قاي جەردە، ورتالىقتا نەمەسە اقتاۋدا سالۋ كەرەكتىگىن داۋلاسىپ جاتىرمىز. ولار ماعان اەس سالۋ گازدى جاعۋ، تۇتىنۋدان الدەقايدا ءتيىمدى ەكەنىن ايتىپ جاتىر. گازدى جاعۋ بۇل 350 دوللاردان باستالادى دەيدى. بۇل ءۇشىن دە ەمەس, ءتىپتى. بىزدە ءار ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى قازاقستاندا اەس بولۋى كەرەك. ءبىز بۇل تۋرالى قازىر سويلەسپەيمىز، قازىر جاساۋعا ءتيىسپىز، باستايىق. سالاتىن جەرىن انىقتاپ، كىممەن جۇمىس ىستەيتىنىمىزدى بىلەيىك. بۇل قۇرىلىس ۇزاق جىلدارعا سوزىلادى. بولاشاقتا ءبىز وسىنى ەسكەرۋىمىز كەرەك. سىزدەن ماعان جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ۇسىنىستار بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن»، - دەگەن ەدى نازارباەۆ.

كەيىننەن اەس سالۋعا ىڭعايلى دەپ بىرنەشە جەر تاڭدالدى. ەلىمىزدىڭ باتىسى، بالقاش ماڭى مەن كۋرچاتوۆ ايماعى. ساراپشىلار ەڭ ءتيىمدى دەپ بالقاش ماڭىنداعى، ۇلكەن ەلدى-مەكەنىن اتاپ ءوتتى. اەس قۇنى شامامەن 3 ملرد دوللار بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار ايتىلدى. الايدا اەس سالۋ ماسەلەسى ۇزاق جىلدار بويى تەك تالقى رەتىندە قالىپ وتىردى. 2019 جىلى رەسەي باسشىسى پۋتين اەس سالۋعا قاتىستى ءوز ۇسىنىسىن ايتتى، الايدا قازاقستان باسشىسى توقاەۆ ەلدىڭ ويىن ەسكەرمەستەن مۇنداي جوبانى باستامايتىنىن مالىمدەدى.

2021 جىلى اەس سالۋ يدەياسى قايتا تالقىلىنا باستادى. مامىر ايىندا پرەزيدەنت اەس سالۋدا اسىقپاۋ كەرەكتىگىن، الايدا ۋاقىتتان دا قالماۋ قاجەتتىگىن ايتقان بولاتىن. ال جولداۋدا بەيبىت اتومعا قاتىستى ءسوز قوزعاپ، رەسەي فورۋمىندا اەس كەرەكتىگىن ايتتى. دەگەنمەن اەس-ءتى سالۋدان بۇرىن، ونى كىم سالادى دەگەن سۇراق ماڭىزدى بولىپ قالۋدا. قازاقستان بيلىگى بۇعان دەيىن وڭتۇستىك كورەيامەن، جاپونيامەن، رەسەيمەن، فرانتسيامەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن بولاتىن. دەگەنمەن تالقىلاۋلار مەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرىنە سۇيەنسەك، اەس-تى رەسەي تاراپى سالۋى مۇمكىن. رەسەيدى بۇل تۇرعىدان تاجىريبەسى كوپ، بىراق جوعارى تەحنولوگياعا يە ەمەس. مىسالى تۇركياعا سالىپ جاتقان اەس-ءىنىڭ قابىرعاسى ەكى مارتە جارىلىپ، قۇرىلىسى توقتاپ قالدى. چەرنوبىل اپاتىن جاساپ، الەمدى دۇرلىكتىرگەن ماسكەۋدىڭ بەيبىت اتومدا الدا دەگەنگە سەنۋ قيىن.

اەس سالۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ جاتقاندا، «قازاتومپرومدا» ۇلكەن وزگەرىستەر بولۋدا. مىسالى 2 قىركۇيەك كۇنى عالىمجان ءپىرماتوۆ قىزمەتىنەن ءوز ەركىمەن باس تارتىپ، ونىڭ ورنىنا ءماجيت ءشارىپوۆ باسشىلىققا كەلدى. 1 قىركۇيەك كۇنى جولداۋدان كەيىن اتالمىش وزگەرىستىڭ ورىن الىپ، ارتىنشا پرەزيدەنتتىڭ رەسەيدە وتكەن فورۋمدا ونلاين اەس-كە قاتىستى مالىمدەمە جاساۋى دا قىزىق.

قازاقستانداعى اەس سالۋعا قاتىستى كوتەرىلگەن باستامالاردى ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ تاريحىنا كوز جۇگىرتىپ، اەس-تى رەسەي تاراپى سالۋى مۇمكىن دەگەن جورامالدى العا تارتۋعا بولادى.

كا مىرزا

Abai.kz