قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنت جانىنان قۇرىلعان كونسۋلتاتيۆتىك ورگان ۇلتتىق كەڭەس وسى ۋاقىتقا دەيىن تالاي ۇسىنىستىڭ باسىندا ءجۇر. ەل مەن جەردىڭ ماسەلەسى، حالىقتىڭ قوردالانعان تالاي ساۋالى وسى كەڭەس ارقىلى شەشىلىپ، تۇشىمدى ۇسىنىستار ايتىلىپ كەلەدى. بۇل كەڭەس بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى التىن كوپىر قىزمەتىن اتقارۋدا. ساياسي رەفورمالاردىڭ باستاۋى دا وسى كەڭەس ارقىلى ىسكە اسۋدا. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ ەلىمىزدە ساياسي رەفورمالار جۇرگىزۋگە قاتىستى ۇسىنىستارى وسى كەڭەستىڭ وتىرىس بارىسىندا ايتىلدى. سونىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى ول سايلاۋعا قاتىستى زاڭ جوباسىن وزگەرتىپ، جەتىلدىرىپ، سايلاۋ پروتسەسىن بارىنشا ءتيىمدى ءارى اشىق ەتۋ.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق زاڭىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋگە قاتىستى ۇسىنىستى پرەزيدەنت ءوز جولداۋىندا ايتىپ، ارتىنشا 2020 جىلدىڭ 1-قىركۇيەگىندە حالىققا جولداعان جولداۋىندا ناقتىلاي تۇسكەن بولاتىن. پرەزيدەنت سايلاۋ تۋرالى زاڭدى جەتىلدىرىپ، وندا حالىقتىڭ ءوز باسشىلارىن، ياعني اكىمدەردى سايلاۋ مۇمكىندىگى بولۋ كەرەكتىگىن تىلگە تيەك ەتتى.

جاقىندا عانا، اتاپ ايتساق 28-مامىر كۇنى اتالمىش وزگەرىستەر زاڭ جۇزىندە بەكىتىلدى. ءماجىلىس بۇل ۇسىنىستاردى ماقۇلدادى. پرەزيدەنت جىل باسىندا، قاڭتاردىڭ 15-ىندە جاڭا پارلامەنتتىڭ العاشقى وتىرىسىندا ساياسي رەفورمالارعا قاتىستى ءۇش ۇسىنىستى زاڭ جۇزىندە بەكىتۋ كەرەكتىگىن ايتقان ەدى. ول اۋىل اكىمدەرىن تىكەلەي حالىقتىڭ سايلاي الۋى، داۋىس بەرۋ بيۋللەتەنىندە «بارىنە قارسىمىن» دەگەن جاۋاپتىڭ بولۋى جانە سايلاۋداعى پايىزدىق كورسەتكىشتى 7 پايىزدان 5 پايىزعا ءتۇسىرۋ. مىنە، وسى ۇسىنىستار مامىردىڭ سوڭىندا ماقۇلداندى. بۇل قازاقستان تاريحىنداعى سايلاۋدى تۇرلەندىرۋ بويىنشا ەڭ ماڭىزدى زاڭنىڭ ءبىرى دەسەك تە ارتىق ايتپاعان بولار ەدىك.

دەپۋتات ايدوس سارىم بۇل زاڭعا قاتىستى كەڭىنەن جاۋاپ بەردى. ايدوس سارىمنىڭ ويىنشا بۇل زاڭ ازاماتتىق قوعامدى قۇرۋعا جانە ەلدەگى دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى جانداندىرۋعا ۇلكەن سەبەپكەر بولماق.

«بۇل ەلدىڭ ساياسي جۇيەسى مەن قوعامدىق ءومىرىن ودان ءارى دەموكراتيالاندىرۋعا باعىتتالعان وتە ماڭىزدى تاريحي قادام. ايتا كەتۋ كەرەك، ورتالىق ازيادا قازاقستان ءبىرىنشى رەت اكىمدەردىڭ سايلاۋىنا حالىقتىڭ قاتىسۋىمەن تىكەلەي كوشىپ جاتىر. مەنىڭ ويىمشا، بۇل قوعام مەن ۇكىمەتتىڭ، ازاماتتار مەن مەملەكەتتىڭ جاقىنداسۋىنا ىقپال ەتەدى، سونىمەن قاتار ازاماتتاردى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەتىن سايلاۋشىلارعا اينالدىرادى. جەرگىلىكتى ماسەلەلەرمەن اينالىسىپ، ءوز وكىلدەرى ارقىلى باسقارۋ ساپاسىن جاقسارتۋعا حالىق مۇمكىندىك الادى. بارلىعىن جۇيەلى تۇردە قاراستىرعان دۇرىس.

جالپى، مەنىڭ ويىمشا، بۇل ۇزاق مەرزىمدى سالدارى بار وتە ماڭىزدى قادام. ءبىز پارتيانى، ساياسي جۇيەنى دامىتۋ، ازاماتتاردى جاۋاپكەرشىلىگى مول ەتۋگە شاقىرۋ تۋرالى ايتىپ وتىرمىز. وسى قادامداردىڭ بارلىعى وسىعان باعىتتالعان. ادامدار ءوز وكىلدەرىن سايلاۋدى ۇيرەنىپ، جەرگىلىكتى بيۋدجەت پەن ونى تولىقتىرۋمەن اينالىسقاندا، ازاماتتار تۇلعالىق تۇرعىدان ءوسىپ، مەملەكەتكە، بيۋدجەتكە جانە باسقا ماسەلەلەرگە دەگەن كوزقاراس مۇلدەم باسقاشا بولادى دەپ ويلايمىن» دەيدى ايدوس سارىم.

دەپۋتاتتىڭ پىكىرى وسىنداي. جالپى ەندى سايلاۋ تۋرالى زاڭ نەگىزىندە بيىل اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ ىسكە اسادى. العاش رەت. تەك قانا 2003-2004 جىلدارى تاجىريبە رەتىندە ونشاقتى اۋىلدا اكىم سايلاۋى وتكەن ەدى، الايدا ءدال قازىرگىدەي سايلاۋ ەشقاشان بولعان ەمەس. تۇتاس الىپ قاراعاندا بۇل ءتىپتى ورتالىق ازيادا العاش رەت.

بيىل ەلىمىزدە 836 اۋىل اكىمىن سايلاۋ ىسكە اسادى. بۇل دەگەنىمىز جالپى ەلدىمىزدەگى اۋىلداردىڭ 35 پايىزى دەگەن ءسوز. بۇرىنعىداي تاعايىندالماي، ەندى سايلانادى. جەرگىلىكتى حالىققا نە ۇسىناتىنىن، قانداي وزگەرىستەر اكەلەتىنىن كورسەتەدى. حالىق ءوز تاڭداۋىن جاساپ، ءوز باسشىسىن سايلاپ الادى. ال 2025 جىلعا دەيىن بارلىق اۋىل اكىمدەرى سايلاۋ ارقىلى جاڭارۋى ءتيىس. وعان بيۋدجەتتەن 17.6 ملرد تەڭگە كولەمىندەگى قارجى بولىنەدى. از اقشا ەمەس.

اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ قالاي جۇرەدى؟ الدىمەن اۋىل اكىمىنە سايلاۋعا تۇسىكىس كەلەتىن ۇمىتكەرلەر تىركەلەدى. ەگەر ۇمىتكەر پارتيا مۇشەسى بولسا، وندا وعان 1 پايىز كولەمىندەگى قولداۋ داۋىسىن جيناۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق. ال ەگەر پارتيادا بولماسا، وندا قاجەت بولادى. ارتىنشا سايلاۋ ناۋقانى ءوتىپ، جەڭىمپازدار داۋىس بەرگەن حالىقتىڭ سانىنا بايلانىستى انىقتالادى. داۋىس تەڭ ءتۇسىپ قالعان ۋاقىتتا قاي كانديدات قۇجاتتى ءبىرىنشى وتكىزسە، سول كانديدات جەڭىمپاز بولىپ سانالادى. ياعني بۇل جەردە قۇجاتتى ءبىرىنشى وتكىزۋ دە ماڭىزدى ەكەنىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋعا قاتىستى اسەت يرعاليەۆ كەلەسىدەي ويدا. «نەگىزگى زاڭ جوباسى «سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزەدى. بۇل رەفورما 2345 اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلەستىكتىڭ اكىمدەرىنە اسەر ەتەدى. ونىڭ ىشىندە 836 اكىم وسى جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تىكەلەي داۋىس بەرۋ ارقىلى سايلانادى. مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى زاڭناماعا سايكەس بىلىكتىلىك تالاپتارىنا سايكەس كەلەتىن، 25 جاستان كەم ەمەس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى سايلانا الادى. وسىلايشا، ساياسي پارتيالار ۇسىنعان كانديداتتار مەن ءوزىن-ءوزى ۇسىنعان كانديداتتار سايلاۋعا داۋىس بەرۋگە قۇقىلى سايلاۋشىلار سانىنىڭ كەمىندە 1% قول جيناۋ ارقىلى قاتىسا الادى. سونىمەن بىرگە، اۋدان (وبلىستىق ماڭىزى بار قالا) اكىمى ۇسىنىلعان كانديداتتار بولماعان نەمەسە تەك ءبىر عانا ۇسىنىس بولعان جاعدايدا، سايكەسىنشە ەكى نەمەسە ءبىر كانديدات ۇسىنۋعا قۇقىلى »، - دەدى ول.

زاڭ جوباسى بارلىق كانديداتتارعا ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرىندە سايلاۋ جارناسىن تولەۋدى كوزدەيدى; سايلاۋ 40 كۇن بۇرىن جاريالانادى، ال سايلاۋدىڭ ءوزى قازىرگى اكىمنىڭ وكىلەتتىك مەرزىمى بىتۋىنە 10 كۇن قالعاندا وتكىزىلەدى. سايلاۋدان كەيىن ناتيجەلەر ءۇش كۇن ىشىندە شىعارىلادى.

اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ ءبىزدىڭ قوعامعا ءبىر جاعىنان سىناق بولماق. ياعني قوعامىمىز قانشالىقتى بەرىك، رۋلىق تۇرعىدان قانشالىقتى ۇستامدى، ۇلتتى رۋدان جوعارى قوياتىن دارەجەگە جەتتى مە، ال سولتۇستىك ايماقتاعى جاعداي قانشالىقتى دەگەن ماسەلەلەردى انىقتاپ بەرەدى. ياعني سايلاۋ تەك قانا باسشىنى تاڭداۋ ەمەس، سونداي-اق بۇل يدەولوگيالىق ماسەلە دەسەك تە بولادى.

ەندىگى تاڭدا اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋدان بولەك سايلاۋداعى داۋىس بەرۋ پايىزى ازايدى. بۇل 7 پايىزدان بار بولعانى 5 پايىزعا دەيىن ءتۇستى. قاراپايىم ادامعا ايىرماشىلىق بار بولعانى 2 پايىز بولىپ كورىنگەنىمەن، بۇل ساياسي باعىتتا ۇلكەن وزگەرىس. مىسالى قاڭتار ايىنداعى پارلامەنتتىك سايلاۋدا 5 پايىزدان اسىپ، الايدا 7 پايىزعا جەتپەي قالعان پارتيالار ماجىلىستەن ورىن يەمدەنە الماي قالدى. ال جاڭا زاڭ بويىنشا ەندى ولار ورىن الۋعا تولىق قۇقىلى بولماق. بەس جىلدان كەيىن بولاتىن سايلاۋدا پارتيالار تياناقتى دايىندالىپ، تەك قانا ساياسي ناۋقاندا قىزمەت ەتپەي بەلسەندى بولسا، وندا پارلامەنتتەن ورىن الۋلارىنا تولىق مۇمكىندىكتەرى بار.

بۇل وزگەرىس ەلىمىزدەگى ساياسي ناۋقانعا جان بىتىرەدى. وكىنىشكە وراي سوڭعى ۋاقىتتا جاستاردىڭ ساياساتقا قىزىعۋشىلىعى تومەندەپ كەتتى. بۇل ازاماتتىق قوعام قۇرۋ ءۇشىن الاڭداتارلىق ماسەلە. ال 5 پايىز داۋىس بولسا، وندا جاستاردىڭ پارتيالار قۇرۋ، قوزعالىستار جاساقتاۋعا مۇمكىندىكتەرى ارتادى. جاس پارتيالار سانى كوبەيەدى. مىسالى دامىعان ەۋروپا ەلدەرىندە جاڭادان تىركەلگەن پارتيالار اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋى ءۇشىن ءتىپتى 3 پايىزدىق مەجەگە دەيىن ءتۇسىرىپ تاستايتىن ساتتەر دە بولادى. سوندىقتان قازاقستان دۇرىس باعىتتا دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

ەندى داۋىس بەرۋ پاراقشالارىندا (بيۋللەتەن) ارنايى «بارىنە قارسىمىن» اتتى گرافاسى پايدا بولادى. بۇل گرافانىڭ ماڭىزى زور. سەبەبى ءبىز داۋىس بەرۋشىگە ارنايى تاڭداۋ بەرۋگە ءتيىسپىز، ال تاڭداۋ ىشىندە ول قالاعان پارتيا ياكي تۇلعا بولماسا، وندا ول ءوزىنىڭ قارسىلىعىن كورسەتۋگە قۇقىلى.

اتالمىش ءۇش وزگەرىس الداعى تاڭدا ۇلكەن ساياسي ناۋقانداردىڭ قازانىن قايناتاتىن شەشىم ەكەنى انىق. قازاقستان ساياسي رەفورمالاردى قارقىندى نەگىزدە جالعاستىرا بەرەتىن بولادى.

Abai.kz