مو يان نوبەل سىيلىعىن الۋعا لايىق پا؟
ءومىر دەرەك
نۇرقالىق ابدىراقىن 1976 جىلى 25 مامىردا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى مۇڭعىلكۇرە اۋدانىنىڭ اقدالا دەگەن ەلدى-مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. كۇيتىڭ قالاسىنداعى ىلە وقۋ-اعارتۋ ينستيۋتىنىڭ حانزۋ ءتىلى فاكۋلتەتىن 1997 جىلى ءبىتىرىپ وقىتۋشىلىقپەن اينالىسادى. كەيىن ۋحان پەدۋنيۆەرسيتەتىنە بارىپ حانزۋ ءتىلى ماماندىعى بويىنشا PhD دوكترانتى بولادى. 2004 جىلى قازاق ەلىنە قونىس اۋدارعان ول تۇركىستانداعى ق.ياسساۋي اتىنداعى قازاق-تۇرىك حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە حانزۋ تىلىنەن ساباق بەرەدى. 2007 جىلدان باستاپ ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءنىڭ شىعىس تانۋ فاكۋلتەتىندە قىتاي ادەبيەتىنەن ساباق بەرىپ ءجۇر.
ن. ابدىراقىن «قازىرگى حانزۋ ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى»، «جاڭا زامان حانزۋ ادەبيەتى»، «قىتاي ميفتەرى»، «حانزۋشا-قازاقشا فرازەولوگيالىق سوزدىگى» «حانزۋ-قازاق-ورىس ەكونوميكا جانە مۇناي-گاز سالاسىنداعى تەرميندەر سوزدىگى» قاتارلى وقۋلىقتار مەن سوزدىكتەردىڭ جانە «ان-ارىس» باسپاسىنان شىققان «ءيىرىم» (2010 ج.) اتتى رومانىڭ اۆتورى. بۇگىنگى تاڭدا ونىڭ پۋبليستيكالىق ماقالالارى مەن وي- تولعامدارى مەرزىمدى باسپا سوزدە جارىق كورىپ كەلەدى.
– نۇرقالىق مىرزا، تاۋەلسىز قازاق ەلىنە قىتاي ادەبيەتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سىرلى، جۇمباق الەم بولىپ كەلەگەنى شىندىق. حالقىمىز ورىس اۋدارماشىلارى ارقىلى قىتاي ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى لي باي مەن لۋ شۇندى شەت جاعالاپ بىلگەنى بولماسا، 2012 جىلى دۇنيە ادەبيەتى ايدىنىنا سۋنامي بولىپ كەلگەن مو ياننىڭ شىعارماسىن بىلمەك تۇرماق، ءوز اتىن دا ەستىمەگەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. الايدا الەمدىك نوبەل سىيلىعىن العان مو يان تۋرالى وزگەلەردەن قالعىسى كەلمەگەن ءبىزدىڭ ءبىرلى-جارىمدى قالامگەرلەر مەن ادەبيەت تانۋشىلار ءارتۇرلى ويلارىن ايتا باستادى. الايدا كوبىسى شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ، اسىرەسە ورىس قالامگەرلەرىنىڭ ايتقانىنا جۇگىنىپ ءجۇر. سوندىقتان ءسىز مو يان تۋرالى اڭگىمە باستاۋدان بۇرىن مو يانىڭ شىعارماشىلىعىن قالىپتاستىرعان جاڭا زامانداعى قىتاي ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا قىسقاشا توقتالا كەتسەڭىز ءجون بولار ەدى.
– ءبىز جاڭا زامانداعى قىتاي ادەبيەتىنىڭ ءوزىن – قازىرگى زامان قىتاي ادەبيەتى جانە وسى زامان قىتاي ادەبيەتى دەپ ەكىگە بولەمىز.
قازىرگى زامان قىتاي ادەبيەتىنىڭ ءوزى ەكى جىككە جىكتەلەدى. ءبىرىنشىسى – 1917 جىلدان 1927 جىلعا دەيىنگى قازىرگى زامان قىتاي ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى، ەكىنشىسى، 1928 جىلدان 1949 جىلعا دەيىنگى كەمەلدەنگەن قازىرگى زامان قىتاي ادەبيەتى.
ال وسى زامان قىتاي ادەبيەتى ۇشكە جىكتەلەدى. ولار: 1949 جىلدان 1976 جىلعا دەيىنگى قازىرگى قىتاي ادەبيتىنىڭ جاڭارۋ كەزەڭى، 1976 جىلدان 1989 جىلعا دەيىنگى وركەندەگەن وسى زامان قىتاي ادەبيەتى، 1989 جىلدان 2013 جىلعا دەيىنگى كوپ باعدارلى وسى زامان قىتاي ادەبيەتى.
قازىرگى زامانعى قىتاي ادەبيەتىندەگى مودەرنيستىك تەندەنتسيا «مادەني توڭكەرىستەن» (1966-1976 ج.ج.) كەيىنگى ون جىلدىقتا انىق بايقالا باستادى. بۇل نەگىزىنەن، 1978 جىلى جەلتوقساندا دىڭ شاۋپىڭ بيلىگى ورناعاننان كەيىنگى ەكونوميكالىق رەفورما مەن ەلدىڭ «اشىق ەسىك ساياساتىن» جۇرگىزۋ تۋرالى شەشىمىن جاريالاعاننان باستاپ (قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءىىى پلەنۋمى 11-شاقىرىلىمى) 1989 جىلى 4 ماۋسىمداعى تيانانمين الاڭىنداعى وقيعاعا دەيىنگى ارالىق «جاڭا كەزەڭ» دەپ اتالادى. بۇل كەزەڭ قىتاي ادەبيەتىنىڭ دامۋىنداعى دەربەس جانە اياقتالعان كەزەڭ بولىپ تابىلادى. جانە بۇل كەزەڭ 1919 جىلعى 4-مامىر قوزعالىسى كەزىندە پايدا بولعان جاڭا مادەنيەت مەن «مادەني توڭكەرىستە» قيراپ قالعان ادامي قۇندىلىقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ، باتىس ادەبيەتى مەن ونىڭ كوركەمدىك، ەستەتيكالىق ءۇردىس-ءتاسىلىن وزىنە ۇلگى ەتۋ، كوپتەگەن مودەرنيستىك، پرومودەرنيستىك جانە پوستمودەرنيستىك باعىتتار مەن توپتاردىڭ پايدا بولۋى نەگىزىندە قالىپتاسقان گۋمانيستىك يدەالداردىڭ جاندانۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. قىتاي ادەبيەتىنىڭ دامۋىنداعى كەلەسى ون جىل (1990-جىلدار) «كەيىنگى جاڭا كەزەڭ» نەمەسە «پوستتىق كەزەڭ» دەپ اتالادى. بۇل كەزەڭ نەورەاليستىك جانە پوستمودەرنيستىك باعىتتاردىڭ پايدا بولۋىمەن ەرەكشەلەندى.
1980 جىلدارداعى قىتاي ادەبيەتى ءوز وقىرماندارىن سان قىرلى باعىتقا اۋىسىپ وتىراتىن ەرەكشە تەندەنتسيالار، اعىمدار مەن ستيلدەرىنىڭ پايدا بولۋىمەن، سونىمەن بىرگە كوپتەگەن شىعارماشىلىق تابىستارىمەن وزىنە باۋراي الدى. الەمدى تاڭعالدىرىپ، ءبىزدى تامساندىرىپ وتىرعان مو يان 1981 جىلدان باستاپ قولىنا قالام العان جازۋشى.
«ءتىرشىلىك اتاۋلىنىڭ جانى بار دەپ سەنەتىنمىن. ۇلكەن اعاشتى كورسەم، قۇرمەت كورسەتەتىنمىن. ۇشقان قۇستى كورسەم، ول قالاعان كەزىندە ادامعا اينالۋى مۇمكىن دەپ قيالدايتىنمىن. بەيتانىس كىسىگە جولىقسام، ول قايسى حايۋاننان ادامعا وزگەردى ەكەن دەپ كۇمانداناتىنمىن».
– ەندەشە الەمدى تاڭعالدىرعان، ءبىزدى تامساندىرعان قالامگەر مو ياننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىعىنا توقتالا كەتكەن ءجون شىعار.
– مو يان 1955 جىلى 17 اقپاندا، شاندوڭ پروۆينتسياسىنىڭ گاۋمي اۋدانى، دالان اۋىلىنداعى پيڭان قىستاعىندا ءبىر كەدەي ديقان وتباسىندا دۇنيە كەلەدى. اكەسى – گۋان يفان بالالارىن قاتال تارتىپپەن ۇستاعان ادام بولعان. مو يان – گۋان وتباسىنىڭ ءتورتىنشى بالاسى. شىن اتى – گۋان مويە. 1979 جىلى دۋ چيڭلان اتتى قىزبەن ۇيلەگەن. 1981 جىلى گۋان شياۋشياۋ اتتى قىزى دۇنيەگە كەلگەن. مو ياندىنىڭ بالا كەزىندە اتاسى ەلگە: «سۇيكىمدى ەمەس دەي كورمەڭدەر. ول – تەمىرقازىق، كەيىن ۇلكەن ادام بولادى»، – دەگەن ەكەن. ۇلكەن اتاسى گۋان سوڭفىڭ انا مەن بالالار سىرقاتىنىڭ مىقتى ءداستۇرلى ەمشى، ال ءوز اتاسى گۋان ياوني اڭگىمەشىل، ەرتەك-اڭىزداردى كوپ بىلەتىن قارت ەكەن.
2010 جىلى حاڭجوۋ قالاسىنداعى لوڭچۋانعا بارىپ اتا تەگىن ىزدەگەن مو يان سول جەردىڭ تۇرعىندارىنا: «مەن قازىرگى تۇرعان جەرىم گاۋميعا بارعان گۋان تەگىنىڭ جيىرما ءتورتىنشى، لوڭچۋانداعى گاۋ تەگىنىڭ وتىز التىنشى ۇرپاعىمىن»، – دەپ ايتىپتى. 1950 جىلداردىڭ سوڭىندا، اسىرە سولشىلدىق تۋدىرعان اۋىر زارداپتار – اۋىل جۇرتىن جاپپاي كەدەيشىلىككە، اشارشىلىققا، ەكونوميكالىق جوقشىلىققا ۇشىراتۋمەن بىرگە تاپقا، جىككە ايىرعان سول كەزدەگى ساياسي بيلىك ونىڭ وتباسىن «جوعارى ورتا ديحان» دەپ اتاپتى. وسى جايلارعا بايلانىستى تۋىنداعان پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەر ونىڭ بۇدان بىلايعى پروزالىق تۋىندىلارىنا ىقپال جاساعان.
مو يان بەسىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە «مادەنيەت توڭكەرىسى» بۇرق ەتە قالىپ، مەكتەپتەگى وقۋ توقتايدى. «جەلىككەندەر» «كوتەرىلىس»، «توڭكەرىس» جاساۋعا كىرىسەدى. ال، مو يان بولسا جياۋحى وزەنى بويىنداعى اۋىر ەڭبەككە جەگىلەدى. وسى اۋىر ءارى ماقساتسىز ەڭبەكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن ۇلكەن اتاسىنان قالعان ءداستۇرلى ەمشىلىكتى ەكى جىلداي ۇيرەنگەن مو يان بۇعان قابىلەتىنىڭ تومەندىگىن ءبىلىپ، ونى دا تاستايدى. سوسىن ءبىر امالىن تاۋىپ ماقتا فابريكسىنا تارازىشى بولىپ جۇمىسقا تۇرادى.
مو يان تالاي دۇنيەنى «قۇلاقپەن وقي باستاعان». ول: «200 جىلدىڭ الدىندا، مەنىڭ تۋعان اۋىلىمدا حيكايات ايتۋدىڭ اسقان شەبەرى پۋ سۋڭليڭ ءومىر سۇرگەن. ءبىزدىڭ قىستاقتاعى كوپتەگەن ادامدار جانە مەن سونىڭ رۋحىن، جولىن جالعاۋشىمىز. مەن ۇجىمداسا ەڭبەك ءىستەيتىن اتىزدىڭ باسىندا، ءوندىرىس وتريادىنىڭ قوراسىندا، اتام مەن اپامنىڭ ىستىق سىپاسىنىڭ (ەدەن) ۇستىندە، ءتىپتى قيرالاڭداپ كەتىپ بارا جاتقان اربانىڭ ءۇستىندە كوپتەگەن سىرلى اڭگىمەلەردى، تاريحي اڭىزداردى، قىزىقتى ەرتەگىلەردى ەستىدىم. بۇل حيكاياتتار جەرلىكتى جەردىڭ تابيعاتىمەن، اۋلەت تاريحىمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتقاندىقتان شىن-شىنايى سەزىلەتىن. ءتىرشىلىك اتاۋلىنىڭ جانى بار دەپ سەنەتىنمىن. ۇلكەن اعاشتى كورسەم، قۇرمەت كورسەتەتىنمىن. ۇشقان قۇستى كورسەم، ول قالاعان كەزىندە ادامعا اينالۋى مۇمكىن دەپ قيالدايتىنمىن. بەيتانىس كىسىگە جولىقسام، ول قايسى حايۋاننان ادامعا وزگەردى ەكەن دەپ كۇمانداناتىنمىن»، – دەيدى. اشارشىلىق، جالعىزدىق، ادامدى جالىقتىراتىن ءبىر سىدىرعى اۋىل ءومىرى كەزىندە، مو يانعا ەڭ قىزىقتى ادەت كىتاپ وقۋ بولىپتى. وعان شانحايدا وقيتىن ۇلكەن اعاسى گۋان موشيان نەشەتۇرلى كىتاپتى جەتكىزىپ تۇرادى ەكەن.
مو يان جانە ءبىر سوزىندە: «1976 جىلى قاڭتار ايىندا اسكەرگە قابىلداندىم. شەشەم توي جاساعاندا تۇسكەن اسەمدىك بۇيىمدى ساتىپ، ماعان الىپ بەرگەن ءتورت تومدىق «قىتاي جالپى تاريحىن» ارقالاپ، مەن جاقسى كورەتىن ءارى وتە جەك كورەتىن تۋعان جەرىمنەن ۇزاپ شىعىپ، ءومىرىمنىڭ ماڭىزدى كەزەڭىنە قادام باستىم. 1984 جىلى ەمتيحان تاپسىرىپ، «ازاتتىق ارمياسى كوركەمونەرى» ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىنە قابىلداندىم»، – دەيدى. اسكەردە ول جاي سولداتتان باستاپ ساياسي كوميسسار، ۇگىت-ناسيحات قىزمەتكەرى، كىتاپ باسقارۋشى، وقىتۋشى، تاعى باسقا جۇمىستاردى اتقارا كەلىپ، 1986 جىلى وسى «اسكەري ونەر ينستيتۋتىن» تامامدايدى. 1991 جىلى بەيجىڭ پەدۋنيۆەرسيتەتىنىڭ لۋ شۇن ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ شىعارماشىلىق اسپيرانتۋراسىن ءبىتىرىپ، ادەبيەت پەن ونەردەن ماگيسترلىك دارەجە الادى.
ايگىلى جازۋشى مو يان – قازىر قىتاي ونەر اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى، شياڭ گاڭ «گۇڭ كاي» ۋنۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى ادەبيەت دوكتورى، چيڭ داۋ عىلىمي-تەحنيكالىق ۋنۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى، 1980 جىلى اۋىل-قىستاق ءومىرىن جازۋدان جۇلدەگەر بولعان. 2006 جىلعى قىتايداعى باي-قۋاتتى جازۋشىلارىنىڭ 20-شى ورنىن يەلەندى. 2007 جىلى قىتاي جازۋشىلارىنىڭ ىشىنەن جاسامپاز جازۋشى اتانىپ ءبىرىنشى ورىندى ەنشىلەدى. 2011 جىلى «باقا» رومانى ءۇشىن قىتايدىڭ 8-ءشى كەزەكتى ماۋ دۇن ادەبيەت سيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندى. 2011 جىلدىڭ 24 قاراشاسىندا 8-ءشى كەزەكتى جازۋشىلار سەزىندە ول قىتاي جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسار توراعاسى بولىپ سايلاندى. 2012 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ دۇڭ حۋا پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىندە قوسىمشا لەكتسيا وقىدى. 2012 جىلى 11 قازان كۇنى كەشكى جەتىدە الەمدىك نوبەل ادەبيەت سىيلىعىنا قول جەتكىزدى. 2012 جىلدىڭ 13 قازانىندا ونىڭ شىعارماشىلىعىن انگليا «ءۇي باۋ» اقپارات كوزى بارشا الەمگە تانىستىردى.
ونىڭ تىرناق الدى كوركەم شىعارماسى – «كوكتەمگى ءتۇننىڭ جاڭبىرى قۇيا باستادى» اتتى اڭگىمەسى. ونىڭ اتىن شىعارعان رومانى – «قىزىل گاۋليان».
مو ياننىڭ شىعارمالارى بويىنشا: «قىزىل گاۋليان»، «اق ماقتا»، «ۇستاز بارعان سايىن كۇلدىرگىلەندى»، «كۇننىڭ قۇلاعى بار»، «التى باقان تەپكەن اق يت» اتتى كينوكارتينالار تۇسىرىلگەن.
– مو ياننىڭ بۇگىنگە دەيىن قانشا رورمانى، قانشا پوۆەستى جانە اڭگىمەلەرى باسپادان جارىق كورگەن؟
– ءتىزىپ ايتسام: «قىزىل گاۋليان» (2004 جىل، قاڭتار، «بۇگىنگى دۇنيە» باسپاسى), «اراق ەلى»، (2008 جىل، قىركۇيەك، «شانحاي مادەنيەت» باسپاسى), «ءشوپ جەگىش ۇلت» (2004 جىل، قاڭتار، «بۇگىنگى دۇنيە» باسپاسى). «جانناتتاعى سارىمساق ءانى». «41 زەڭبىرەك»، (2003 جىل، شىلدە، «جاستار تولقىنى» باسپاسى), «دار اعاشى» (2004 جىل، قاڭتار، «بۇگىنگى دۇنيە» باسپاسى), «ون ءۇش قادام» (2003 جىل قازان، «جاستار تولقىنى» باسپاسى), «تورسىلداق كەۋدە، بىلقىلداق بوكسە» (2004 جىل قاڭتار، «قىتاي جۇمىسشىلار» باسپاسى), «ءومىر مەن ءولىم كۇرەسى» (2006 جىل قاڭتار، «جازۋشى» باسپاسى) «قىزىل اعاش»، «باقا» (2009 جىل، «شانحاي مادەنيەت» باسپاسى) روماندارىنىڭ اۆتورى.
جارىق كورگەن پوۆەستەرى: «اق ماقتا»، «التىن ءشاشتى ءسابي»، «جارىلىس»، «گاۋلياڭ اراعى»، «ءيتتىڭ سوقپاعى»، «عاجايىپ ءولىم»، «قۇرىلىس جولى»، «شاتتىق»، «قىزىل قاناتتى قۇمىرسقا»، « اكە»، «سولداتتاعى ساپتاسىنمەن كەزدەسۋ»، «گۇل قۇشاقتاعان قىز»، «قىزىل قۇلاق»، «شىتىرمان ءتۇس»، «سانقويدىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنى»، «كۇلكى جانە كۇلدىرگى»، «ءومىر»، «ۇستاز بارعان سايىن كۇلدىرگىلەندى». ال مو يان قالامىنان تۋعان اڭگىمەلەر كوپ، كىتاپ بولىپ باسىلعاندارى: «التى باقان تەپكەن اق يت» اتتى اڭگىمەلەر جيناعى (2004 جىل، قاڭتار «بۇگىنگى دۇنيە» باسپاسى), «ءمولدىر ءسابىز» اتتى اڭگىمەلەر جيناعى (2004 جىل، قاڭتار، «بۇگىنگى دۇنيە» باسپاسى). «ولەڭ ايتقىش دۋال» اتتى اڭگىمەلەر جيناعى (2005 جىل، قاراشا، «جازۋشى» باسپاسى). «سيىر» اتتى اڭگىمەلەر جيناعى (2004 جىل، ءساۋىر، «ۇلتتىق» باسپاسى) جانە «ءۇي ۇستازبەن كەزدەسۋى».
ونىڭ شىعارمالارى بويىنشا: «قىزىل گاۋليان»، «اق ماقتا»، «ۇستاز بارعان سايىن كۇلدىرگىلەندى»، «كۇننىڭ قۇلاعى بار»، «التى باقان تەپكەن اق يت» اتتى كينوكارتينالار تۇسىرىلگەن.
مو يان شىعارماشىلىعى ۇشقىر قيال مەن تارتىمدى فانتاستيكاعا ۇشتاسىم-ساباقتاسىپ جاتادى. مو يان – قىتاي ادەبيەتىندەگى وزگە جازۋشىلارعا ءاۋ باستان ۇقساماعان، ءتىپتى پارقى وتە ايقىن، جاسامپازدىق قۋاتى دامىلسىز تاسقىنداعان تۋىندىلارى ارقىلى ادەبيەتتە ۇلكەن وزگەرىس، قاتتى ءدۇمپۋ تۋدىرعان قالامگەر.
– مو يان جاسامپازدىعىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– ونىڭ تۋىندىلارىندا قيال مەن شىندىق كوركەم ۇشتاستىرىلادى. مو يان بۇل ءبىر جاعىنان الدىنا جان سالمايتىن جازۋشى. سونىمەن بىرگە ونىڭ دۇنيەگە باسقاشا كوزبەن قارايتىن ەرەكشەلىگى دە جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزبەي قويمايدى.
مو ياننىڭ تاريحي كوزقاراسى وتە تەرەڭ. ول ەجەلگى ميفتەر مەن اڭىز اڭگىمەلەردى بالا شاعىندا كوكىرەگىنە قۇيىپ وسكەندىگى جانە الەم حالىقتارىنىڭ العا باسار اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىن جاقسى بىلگەندىگى ونىڭ تاڭعاجايىپ تاماشا دۇنيەلەر جازۋىنا داڭعىل جول اشقان دەپ ايتا الامىز. مو يان شىعارماشىلىعى ۇشقىر قيال مەن تارتىمدى فانتاستيكاعا ۇشتاسىم-ساباقتاسىپ جاتادى. مو يان – قىتاي ادەبيەتىندەگى وزگە جازۋشىلارعا ءاۋ باستان ۇقساماعان، ءتىپتى پارقى وتە ايقىن، جاسامپازدىق قۋاتى دامىلسىز تاسقىنداعان تۋىندىلارى ارقىلى ادەبيەتتە ۇلكەن وزگەرىس، قاتتى ءدۇمپۋ تۋدىرعان قالامگەر. ول ادەبيەتكە ستيليستيكا جاعىنان دا وراسان زور ۇلەس قوسقان سۋرەتكەر.
قىتاي ادەبيەتى تاريحىنداعى قازىرگى زامانعى حانزۋ ادەبيەتىنىڭ باستى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى سانالادى. قىتاي رەالدىعىنا ء(تىپتى ءوز اۋىلىنا) تابانىن مىقتاپ تىرەگەن، ءداستۇرلى ادەبي شەڭبەردى بۇزعان، بىراق قىتايلىق (4-مامىردان بەرگى) جاڭا ادەبيەت داستۇرىنە (گۋمانيزمنىڭ الەمگە ورتاق قۇندىلىقتارىنا) جاقسى مۇراگەرلىك ەتكەن، تۇساۋسىز دا جانكەشتى، دارىندى دا ەڭبەكشىل قالامگەر. مو يان – ادامدى جىرلايتىن، تەنتەكتىك پەن تەكتىلىككە يە سۋرەتكەر. ول كوبىنەسە ەز بەن ىنجىقتى، سورلى مەن بەيشارانى ەمەس، جىگەرلى مەن قايراتتىنى، تىرەسەتىندەر مەن قاسارىساتىنداردى جازادى. كەي سىنشىلاردىڭ: «مو يان – زور ەستەتيكالىق ونەرلىك رۋحى بار جازۋشى» دەيتىنى دە وسىدان. سونداي-اق ول اسا سەزىمتال، تىلگە شەشەن دە دىلگە جۇگەنسىز جازۋشى.
مو يان – كۇشتى فانتاستيكالىق قۋاتقا سۋارىلعان، باتىل يننوۆاتسيالىققا يە، كوپ قىرلى، اسا قيالشىل دا ەلەستەتكىش، بەينەلەۋگە شەبەر، دارىندى قالامگەر. مو يان ءوز پروزاسىندا ەرەكشە سۋبەكتيۆ سەزىم الەمىن جاسايدى، ءدۇلدۇل ءمىنىپ عارىشتى شارلاعاندى باياندايدى، سىرلى ترانسزەندەنتتى وبەكتيۆ دۇنيە سومداپ، ايقىن اۆانگاردتىق رەڭ بەرەدى. كەيبىر سىنشىلاردىڭ ونى «سيقىرلىق رەاليزم اسەرىنە قاتتى ۇشىراعان» دەيتىنى سودان. بۇل اراداعى ترانسزەندەنتتى دۇنيە دەگەن – ءبىلىمنىڭ نەمەسە ساف راتسيونالدىڭ وبەكتى ەمەس، نيەتتىڭ نەمەسە پراكتيكالىق راتسيونالدىڭ قاجەتتى تۇسپالى، ءتىل شەبەرلىگى مەن پسيحولوگيالىق ەمەۋرىنى.
مو ياننىڭ سيقىرلى رەاليزمى – ارينە، قىتايشا سيقىرلى رەاليزم. ونى مىنالاردان ايقىن كورە الامىز. مو يان پروزاسىنىڭ ەڭ باستى ۇلەسى – بارلىق كەيىپكەرلەرىن انتروپولوگيالىق دەڭگەيگە قايتارىپ، ادامدى جانۋار، تىرشىلىك، العاشقى تىرلىك يەسى ەتىپ، دۇنيەۋي ماسەلەلەرگە سوتسيولوگيالىق، ەتيكالىق ادىسپەن قاراۋدى بۇزۋىندا. حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىن باقىلاۋشى ساناتىندا ەمەس، جاي جۇرتتىڭ ءبىرى رەتىندە سۋرەتتەۋىندە. مىسالى، «ءولىم مەن ءومىردىڭ كۇرەسى» ءبىر ادام تالاي قۇبىلادى – ادام دا، جىلقى دا، سيىر دا ەسەك تە بولا بەرەدى. ول ءوز شىعارمالارىندا تالاي جانۋاردى تيەك ەتە كەلىپ، سول بارىستا قىتايدىڭ ەرتەگىلەرىندەگى جان يەلەرى باسقاعا اۋىسىۋى ىسپەتتى (قازاق حالقىندا دا اققۋدىڭ ارۋعا اينالۋى سىندى) رەينكارناتسيالىق دوكترينانىڭ ىقپالدارىن جاڭعىرتادى.
مو يان ءوز قارا توپىراعىن ماقتاماعان، قايتا وعان دەگەن نازاردىعىمەن ەڭ اۋەلى ءوز ماڭىنا قاراعان. سوسىن بارىپ ونداعى وقيعالاردى ءوز وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، زەرتتەپ، زەردەلەپ سۋرەتتەۋ ادىسىمەن الەمگە ايگىلەۋگە كىرىسكەن. مو يان تۇرعان اۋىلىنان ء(جۇز وتباسى، جەتى ءجۇز ادامى بار شاعىن عانا قىستاقتان) ۇشقىر ويى ارقىلى جاڭا جاساندى دۇنيەنى، شىعارماشىلىق الاڭدى، رۋحاني يدەيانىڭ تاماشا توركىنىن قالىپتاستىرعان.
قىتايدىڭ مو يانداي ىسىلعان، شەبەر قالامگەرلەرى شەتەلدىك ەڭ ۇزدىك جازۋشىلارعا دا تاياز ۇستانىممەن ۇڭىلمەيدى، جەڭىل اسەرگە دە جەلىكپەيدى. قايتا ءوز تۋىندىلارى ارقىلى ورەسى بيىك ديالوگپەن رۋحاني بايلانىس جاساپ، جوعارى ورەدە ءۇن قاتىپ، ءوزىنىڭ جۇرەك ءسوزىن ايتادى. ماسەلەن، مو ياننىڭ «قىزىل گاۋليان اۋلەتىنەن» «باقاسىنا» دەيىن زەر سالىپ قارايتىن بولساق، لاتىن امەريكاسىنىڭ سيقىرلى رەاليزمىنىڭ ىقپالىنا ۇشىراعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بىراق ول ىقپال تەك ىنتالاندىرۋ نۇكتەسىندە، شابىتتاندىرۋ ساتىسىندا عانا ءرول اتقارعان. جەمە-جەمگە كەلگەندە مو ياننىڭ تۋىندىلارى ولاردىڭ تۋىندىلارىنان موينى وزىق. اسا سەزىمتال مو يان لاتىن امەريكالىق جازۋشىلارعا ءتان تۋىندىلاردىڭ ەڭ تۇپكىلىكتى سيپاتىنىڭ ۇجىمدىق ەسسىزدىك ەكەنىن، سودان بارىپ ولاردىڭ تەرەڭگە سۇڭگي الماعانىن بايقاعان. ول قىتايشا ويلاۋ دەڭگەيىنەن بيىكتەپ كەتكەن، ادەبيەتتەگى قالىپتاسقان قاساڭ تەورياشىلدىق قاعيدانى بۇزعان ەركىن ويلى جازۋشى.
«تۋعان حالقىمنىڭ ونەرى مەن مادەنيەتى مەنى ەرتە ەسەيتتى. مەنىڭ بالا كەزىمنەن العاش كوزىمە تۇسكەنى – وسى مادەني ەلەمەنتتەر ەدى. قولىما قالام الىپ جازۋعا وتىرسام-اق، بۇل مادەني ەلەمەنتتەر مەنىڭ تۋىندىلارىما ەنە جونەلەدى».
– كەز كەلگەن قالامگەردىڭ تۋعان جەرى ونىڭ شىعارماشىلىق پراكتيكاسىنا جانە كوسىلە جازاتىن الاڭىنا اينالاتىنى شىندىق، مو يان بۇل تۋرالى نە دەيدى؟
– مو يان: «مەنىڭ جۇرتىم مەن شىعارماشىلىعىم تىعىز بايلانىستا. گاۋميدە سازبالشىق مۇسىندەر، قاعاز ويمالار، مەرەكەلىك سىزبالار، گۋلەگەن ءار الۋان سوزدەر سەكىلدى حالىق ونەرى بار. تۋعان حالقىمنىڭ ونەرى مەن مادەنيەتى مەنى ەرتە ەسەيتتى. مەنىڭ بالا كەزىمنەن العاش كوزىمە تۇسكەنى – وسى مادەني ەلەمەنتتەر ەدى. قولىما قالام الىپ جازۋعا وتىرسام-اق، بۇل مادەني ەلەمەنتتەر مەنىڭ تۋىندىلارىما ەنە جونەلەدى. بۇلار ءتىپتى مەنىڭ شىعارمامنىڭ ءستيلىن دە بەكىتتى. مەنىڭ شىعارمالارىم – ءارى قىتاي ادەبيەتى، ءارى دۇنيە ادەبيەتىنىڭ ءبىر بولىگى. مەنىڭ تۋىندىلارىم قىتاي حالقىنىڭ تۇرمىسىن، قىتايدىڭ ەرەكشە مادەنيەتى مەن سالتىن سۋرەتتەدى. سونداي-اق، مەنىڭ شىعارمالارىم كەڭ ماعىناداعى ادام وبرازىن سومدادى. ادامدى باستان-اياق كىسىلىك تۇرعىدان جازدىم. مەنىڭشە، مۇنداي تۋىندىلار اۋماقتىق، ەتنوستىق، ناسىلدىك كەدەرگىنى بۇزىپ، شەڭبەردەن اتتاپ كەتەدى»، – دەيدى.
مو يان ءوزى تۋىپ وسكەن اۋىلىن تۋ ەتىپ، وسى ءبىر جەردىڭ تابيعاتىن، تۇرعىندارىن – جاسىق ەرى مەن جازىقتى ايەلدەرىن، سودىر-بۇزاقىلارىن، باتىر-باتىلدىلارىن، اقىلگوي-شەشەندەرىن تۇگەل جازدى. مو يان – اۋىلدىقتاردىڭ كوڭىل كۇيىن، ءومىرىن ادەمى سۋرەتتەپ. باي تاريحي سەزىممەن، جاناشىرلىق، زورلىق، يۋمور ارالاسقان جاندى كەلبەتپەن بايانداعان. مو ياننىڭ اۋىلى جەر شارىنداعى سۇلۋلىق پەن سۇمىرايلىق، بەيداستۇرلىك پەن فانيلىك، تازالىق پەن بىلىق، ەرلىك پەن ەزدىك، اراق قۇمارلىق پەن ماحاببات، زورلىق پەن قارسىلىق، قورقاقتىق پەن جانكەشتىلىك، كەشىرىم مەن كەك، ارامدىق پەن زيناقورلىق شەگىنە شىققان ادەبي-گەوگرافيالىق ماندەگى جەرگە اينالادى. مو ياننىڭ بار شابىتى وسى اۋىلدان شارىقتاعانداي سەزىلەدى. بىراق ول ءوز اۋىلىنىڭ شىنايى رەالدىعىن دا، اسىرەى كەلبەتىنىڭ كوشىرمەسىن دە بەرمەگەن. ونىڭ بىزگە ۇسىنعانىنان فيزيكالىق پەن مەتافيزيكالىق ۇشتاسىپ، حالىقتىق، ومىرشەڭدىك سيپات، جاراتىلىس قۇدىرەتى، بوس قيال، زورلىق، اتاتەك، تاريح، قاندى ىزدەردى كورۋگە بولادى. مو ياننىڭ جاسامپازدىعىندا ءوز اۋىلىنا تابان تىرەگەنىن دۇرىس تۇسىنگەن ءجون. بىراق ول اۋىلدى عانا ەمەس، قالانى دا جاقسى بىلەدى. ونىڭ باستى ارتىقشىلىعى – قازىرگى زامانداعى وركەنيەت ارقىلى اۋىل وركەنيەتىن تارازىلاۋىندا بولىپ تۇر. اۋىلدىق ءداستۇرلى مادەنيەتتى قايتالاي ەسكە سالۋ ارقىلى، بۇل رەتتە قاي جولدى باسۋ كەرەگىن قاراستىرعان. دەمەك، مو ياندى «اۋىل جازۋشىسى» نەمەسە «مادەني تەك قۋعىش جازۋشى» دەگەن اتقا عانا سايدىرا سالۋ دا دۇرىس ەمەس.
مو ياننىڭ وزىندىك ءستيلى مەن ءتول ءادىسى بار. مو ياننىڭ ستيليستيكاسى دا كەرەمەت جانە قىزىقتى. ول «جەڭىل» ارقىلى «اۋىردى»، كوڭىلدىلىك ارقىلى رەنىشتى جاقسى جازا الادى. اق پەن قارانىڭ، ءتاتتى مەن اششىنىڭ، سۇيىسپەنشىلىك پەن ىزانىڭ اراسىن الشاق ەتىپ باياندايدى.
– مو ياندى قىتايدىڭ «گارسيا ماركەسى» دەۋگە بولا ما؟
– ول الەم ادەبيەتىنەن ۇيرەنگەنىمەن، ولارعا قۇر ەلىكتەپ، ولاردى جاي قايتالاعان جوق. شەتەل ادەبيەتىنىڭ ءدانىن عانا الىپ، نەگىزىنەن قىتايدىڭ ءداستۇرلى ەستەتيكالىق ءادىسى مەن حالىقتىق مادەني كۇيىندەگى قۇنارعا، كەنەۋگە سۇيەندى. مو يان تەرەكتىڭ بايتەرەككە اينالۋى ءۇشىن تامىرىن ءوزى تۋعان جەردەن تەرەڭگە جىبەرۋ قاجەتتىگىن جاقسى بىلگەن. ونىڭ ماركەستەن بولەكشەلىگىن نوبەل سىيلىعىن باعالاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى روشەللەنىڭ: «ول فانتاستيكا مەن رەالدىقتى ۇشتاستىرۋدا، ءتىپتى، ماركەستەن دە وزىپ كەتتى»، – دەۋىنەن، تاعى ونىڭ: «ءىس جۇزىندە مو يان ماركەسكە ەلىكتەگەن جوق، مو ياننىڭ قىتايدا تۋىنداعان وقيعالارعا وزىندىك سۋرەتتەۋ ءادىسى بار قالامگەر»، – دەگەنىنەن-اق بايقاۋعا بولادى.
دەمەك، مو ياننىڭ وزىندىك ءستيلى مەن ءتول ءادىسى بار. مو ياننىڭ ستيليستيكاسى دا كەرەمەت جانە قىزىقتى. ول «جەڭىل» ارقىلى «اۋىردى»، كوڭىلدىلىك ارقىلى رەنىشتى جاقسى جازا الادى. اق پەن قارانىڭ، ءتاتتى مەن اششىنىڭ، سۇيىسپەنشىلىك پەن ىزانىڭ اراسىن الشاق ەتىپ باياندايدى. قىتايداعى الدەنەشە بايانداۋ ءتۇرىنىڭ (رەالدى بايانداۋ، ۇعىمدىق بايانداۋ، اڭىستىق بايانداۋ، ستيليستيكالىق بايانداۋ، تاعى باسقالار) ىشىنەن مو يان كوبىنەسە ستيليستيكالىق بايانداۋدى پايدالانادى. بۇل – ونىڭ ءبىر وتكىر قىرى. مو يان پروزاسىن وقىعان جانداردىڭ ەسىنەن «تاريح»، «رەالدىق»، «اۋىل»، «حالىق»، «زورلىق»، «يرونيا» كەتە قويمايدى. مو يان تۋىندىلارى ماتەريالدىق قاسيەتكە يە. ول زاتتىق دۇنيەلەردى تاپتىشتەي جازىپ، سوزدەن ماتەرياعا تەز ءارى تىكە ءوتىپ، ونىسىنان ءار الۋان داۋىستى، ءار ءتۇرلى بوياۋدى شىعارادى. ءتىپتى، ماحابباتتى دا وسىنداي ادىسپەن سۋرەتتەيدى. ول ءبىر سوزىندە: «امەريكانىڭ ۋيليام فولكنەرى مەن كولۋمبيانىڭ گارسيا ماركەسى ماعان جول كورسەتىپ، شابىت سىيلاعانىن مويىندايمىن. مەن ولاردىڭ كىتابىن دەن قويا وقىماعانىممەن، بۇرىننان جالعاسقان اسقاق رۋح ماعان شابىت بەردى. قانداي دا ءبىر جازۋشىنىڭ ءوزىنە تاۋەلدى مەكەنى بولۋى كەرەكتىگىن ۇعىندىردى. ادامنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىستا كىشىپەيىلدىكپەن وزگەلەرگە جول بەرۋىنە بولادى. ال، ادەبي جاسامپازدىقتا ىرىقتى تۇردە ويعا العانىن دەربەس ىستەۋى كەرەك ەكەن. وسى ەكى الىپتىڭ جولىن قۋىپ، ارتىنان ەكى جىل جۇرگەن سوڭ، دەرەۋ ءوزىمدى اۋلاق سالۋىم كەرەكتىگىن اڭعاردىم»، – دەگەن ەدى.
مو يان ءاۋ باستان داۋ تۋدىرىپ كەلە جاتقان قالامگەر. ونىڭ وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارى جاريالاعان «ءمولدىر سابىزدەگى» قارا بالانىڭ شىندىقتان اسقان سەزىمى مەن اسا كۇشتى جىگەرى ادەبيەت ايدىنىن ءدۇر سىلكىندىرگەن. ونى كوپتەگەن ادەبي سىنشىلار: «وسى دا ءجون بە؟ ءوستىپ جازعان دا بار ما؟ «ءمولدىر ءسابىز» دەگەنى نەسى؟»، – دەپ سىنادى.
– مو يان شىعارمالارى نەگە ءجيى داۋ تۋدىرادى؟
– مو يان ءاۋ باستان داۋ تۋدىرىپ كەلە جاتقان قالامگەر. ونىڭ وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارى جاريالاعان «ءمولدىر سابىزدەگى» قارا بالانىڭ شىندىقتان اسقان سەزىمى مەن اسا كۇشتى جىگەرى ادەبيەت ايدىنىن ءدۇر سىلكىندىرگەن. ونى وسى كەزدەگى كوپتەگەن ادەبي سىنشىلار: «وسى دا ءجون بە؟ ءوستىپ جازعان دا بار ما؟ «ءمولدىر ءسابىز» دەگەنى نەسى؟»، – دەپ سىنادى. دەگەنمەن، جاڭالىقشىل جاستار الدارىنان ءبىر تىڭ جول اشىلعانداي سەزىندى.
ەگەر ۇزاق جىلداردان بەرى قىتاي قوعامىندا زور دامۋشىلىق پەن ىلگەرىلەۋشىلىك بولماسا، رەفورما، ەسىك اشۋ ساياساتى بولماسا بۇل سياقتى جازۋشىنىڭ دا بولمايتىنى اقيقات ەدى. اسكەري لاگەردەگى بىرسىدىرعى تۇرمىس بارىسىندا، 1980 جىلدارداعى يدەيانى ازات ەتۋ بارىسىندا ول ادەبي ورلەۋ ءداۋىرىن باسىنان وتكەردى. كۇنى كەشە وزگەلەردىڭ ءاڭگىمەسىن قۇلاق تۇرە تىڭداپ، ونى وزگەلەرگە اڭگىمە قىپ شەرتەتىن بوز جىگىت ەندى قولىنا قالام الىپ، ءوز حيكاياسىن قاعازعا تۇسىرە باستايدى. باستابىندا ونشا كەلەلى بولا قويعان جوق. سول كەزدەرى ادەبيەت «جاقسى ادام، ىزگى ىستەردى، قاھارماندار مەن وزاتتاردى عانا جازادى» دەپ بىلگەندىكتەن ونىڭ جازعان شىعارمالارىنىڭ ادەبي قۇنى تومەن بولدى.
كەيىننەن جازۋشىنىڭ ۇستازى، ايگىلى جازۋشى شۋي حۋايجۋننىڭ ىقپالى ناتيجەسىندە «كۇزگى سۋ»، «سارقىلعان وزەن»، «ءمولدىر ءسابىز»، «قىزىل گاۋليان» سياقتى اڭگىمە-پوۆەسىن جازدادى. «ادەبيەت ادامدى تاربيەلەيتىن كوركەم ونەر قۇرالى» دەگەندى ول وزىنشە وزگەشە پايدالاندى. ول قالىپتاسقان قاساڭ شىعارما جازۋدىڭ قالىپتارىن بۇزا ءبىلىپ جاڭاشىلدىق تانىتتى. سوندىقتان دا مو يان شىعارمالارى جايلى پىكىر الالىعى قازىر دە بار. بۇل – تابيعي دا پايدالى قۇبىلىس. ناعىز جازۋشىلار مۇندايعا توزە الادى، وسىنداي تارتىس-تارتىستا جازۋىن جالعاستىرادى، ادەبيەتكە دەگەن تۇسىنىگىن تەرەڭدەتەدى، تىلدىك سۋرەتتەۋ قۋاتىن مىقتايدى.
تاپقىرلىق، جاسامپازدىق، يننوۆاتسيالىق دەگەن بۇرىنعى ولشەمدەر ءوز الدىنا، مو يان ەسكى ەرەجەنى، داعدىلى باعدارلامانى، قالىپتاسقان كوزقاراستاردى تاس تالقان ەتەدى. «بۇزىپ-جارعان جاسامپازدىق» دەگەن وسى.
– مو ياننىڭ بۇكىل الەمدىك نوبەل ادەبيەت سىيلىعىن الۋى كەزدەيسوقتىق پا؟
– مو ياننىڭ نوبەل سىيلىعىن الۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ول سۋرەتكەرلىگى، سۋبەكتيۆتىلىگى، يننوۆاتسيالىلىعى، حالىقتىعى، تەنتەكتىگى بار جازۋشى بولعاندىقتان الىپ وتىر. تۋىندىلارىندا دارالىققا، وزىنە ءتان قىتايلىق تاجىريبەلەر مەن كوڭىلدەر بولۋمەن قوسا ول ايتارىن باتىل، قاتاڭ بەكەمدەگەن جانە ادەبي ءادىس-امالدارمەن ايتا العان. ول قوعام ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان كەزەڭدەگى كەلەڭسىز ماسەلەلەردى وتكىر ديالوگتارمەن قورىقپاي بايانداعانى، ءتىپتى ءداستۇرلى داعدى كوتەرمەيدى-اۋ دەيتىن ۇياتتى جايلاردى دا تارتىنباي سۋرەتتەگەنى ءۇشىن الىپ وتىر.
تاپقىرلىق، جاسامپازدىق، يننوۆاتسيالىق دەگەن بۇرىنعى ولشەمدەر ءوز الدىنا، مو يان ەسكى ەرەجەنى، داعدىلى باعدارلامانى، قالىپتاسقان كوزقاراستاردى تاس تالقان ەتەدى. «بۇزىپ-جارعان جاسامپازدىق» دەگەن وسى.
مو ياندىق مىنەزدەگى بايسالدىلىق، كىشىلىك، كىسىلىك، ادىلدىك، شىنشىلدىق سىندى تولىپ جاتقان ابزال ارتىقشىلىقتاردى تۇگەل ءتىزىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى ونىڭ سىيلىق العان تۇستاعى ءوزىن ۇستاۋىنان دا كوپ نارسەنى بايقاۋعا بولادى. سىيلىق جاريالانعاندا مو يان ءسال اسىپ-تاسقان دا جوق. تەگى ديحان جازۋشى قاراپايىم دا ەڭبەكقور كەلبەتىن ساقتاي ءبىلدى.
«قىزىل گاۋليان» «مەنىڭ اتام، مەنىڭ اجەم» دەپ باستالىپ، ولاردى باتىر دا وڭباعان ەتىپ سۋرەتتەيتىن ءبىرتۇرلى جات تا وزگەشە تاسىلمەن جازىلعان، وقىرماندى لاۋلاعان ءورت ىزىمەن، تاڭعاجايىپ تاريحي بولمىستارىمەن باۋراپ اكەتەتىن، بۇرىنعى پروزالارعا مۇلدەم ۇقسامايتىن شىعارما.
– مو يانىڭ تولقۇجاتىنا اينالعان «قىزىل گاۋليان» رومانى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– 1987 جىلى «قىزىل گاۋليان» رومانى جارىق كوردى. ول – «قىزىل گاۋليان»، «گاۋليان اراعى»، «گاۋليان جانازاسى»، «يت سوقپاعى»، «يت تەرىسى» سياقتى بەس ۇلكەن (پوۆەست) تارۋدان قۇرالعان. كەيىننەن اتاقتى رەجيسسەر جاڭ يمومەن بىرگە «قىزىل گاۋلياندى» كوركەمفيلم ستسەناريىنە اينالدىرىپ بەرلين كينو فەستيۆالىنىڭ «كۇمىس – ايۋ» سىيلىعىن جەڭىپ الدى.
مو ياننىڭ «قىزىل گاۋليانى» – رومان جازۋدىڭ جاڭا جولىن سالعان، بۇرىنعى ەۆوليۋتسيالىق بايانداۋدى بۇزعان شىعارما. «قىزىل گاۋليان» «مەنىڭ اتام، مەنىڭ اجەم» دەپ باستالىپ، ولاردى باتىر دا وڭباعان ەتىپ سۋرەتتەيتىن ءبىرتۇرلى جات تا وزگەشە تاسىلمەن جازىلعان، وقىرماندى لاۋلاعان ءورت ىزىمەن، تاڭعاجايىپ تاريحي بولمىستارىمەن باۋراپ اكەتەتىن، بۇرىنعى پروزالارعا مۇلدەم ۇقسامايتىن شىعارما. «قىزىل گاۋليان» – جاپونياعا قارسى سوعىس كەزەڭىن تاريحي فون، ارتقى كورىنىس ەتەدى. باس كەيىپكەر ءيۇي جاناۋ – قىزۋقاندى، ادىلەتشىل، قوتيىنداۋ جىگىت. ول تالايدان جەسىر كەلە جاتقان شەشەسىمەن ويناعان حىشاڭدى (بۋدداشىل موناح) ولتىرەدى، ارتىنان شەشەسى دە اسىلىپ ولەدى. ايەل ءۇشىن كىسى ءولتىرىپ، ءورت قويىپ، داي ءفىڭلياندى قاتىندىققا تارتىپ الادى. ءوش الۋ ءۇشىن قاتتى ماشىقتانىپ، حۋا بوزى توبىن قۇرتادى. ءبىر اۋىل بويجەتكەنىنىڭ ارىن قورعاپ، ونى ماستىقتا زورلاعان ءوز كوكەسىن اتىپ تاستايدى. ويناسىنان بالا ءسۇيۋ ءۇشىن قاتىنىن تاستايدى. ۇلتتىڭ ۇلى ءىسى ءۇشىن جاپونياعا قارسى اتتانادى، بىراق بۇكىل اسكەرىمەن قوسا مەرت بولادى. دەمەك، ول ءيۇي جاناۋ مەن داي فىڭلياننىڭ قام-قارەكەتى ارقىلى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى الما كەزەك اۋىستىرا وتىرىپ، سانا اعىسىن كورسەتۋ ءتاسىلىن پايدالانىپ، ءبىر اۋىلداعى اششى دا الاساپىران ءومىر جىرىن وقىرمانعا كولدەنەڭ تارتادى. مۇنىڭ سيۋجەتتىك قۇرىلىمى مەن كەيىپكەر تۇلعالارىندا تىم عاجايىپ ەرەكشەلىك جاتقان دا جوق.
باياعى قانعا بوككەن دالا، ىس پەن جالىن قاپقان اسپان-كوك، كەك پەن جاناشىرلىق كەرنەگەن كەۋدەلەر، جاۋىزدىق پەن ادامشىلدىقتىڭ ارپالىسى. بىراق ونىڭ ادامدى تاڭقالدىراتىن عاجاپ تارتىمدىلىعى مىنادا ەدى.
اۆتور وقىرماندى تاريحتىڭ قاق ورتاسىنا الىپ كىرىپ، وعان راتسيونالدىق جۇيكەسى مۇلدە ۇيىعانداي، ءبارىن ءوزى كورىپ، ەستىپ تۇرعانداي، مۇرنىنا ءيىسى، اۋزىنا ءدامى كەلگەندەي كۇي كەشتىرەدى. تاريحتى سۋبەكتيۆتەستىرەدى، رۋحانيلاستىرادى، بەينەلەستىرەدى. سول ارقىلى وقىرماندى تىكەلەي كورگىزىپ، وقىتىپ قانا قويماي، گاۋليان اتىزىندا تىنىستاتىپ، ءتاتتى لاززاتقا باتىرىپ، ءتىل جەتپەس سىرلى كەشىرىم قۇشاعىنا بالقىتىپ جىبەرەدى. قىزىل گاۋلياندى ميلليونداعان جاننىڭ بەينەسىنە اينالدىرادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە رومانداعى اراق اشىتۋ جونىندەگى جۇرتقا تاراپ جۇرگەن اڭگىمەنىڭ توركىنى «اراق قۇدايى دۋ كاڭ» جونىندەگى اڭىزدا جاتقانى شىندىق. سوندىقتان مۇندا ەشقانداي حان ۇلتىن ماسقارالاپ، ولاردى رەنجىتۋ جوق. مو يان بۇل اڭىزدى تەك شىعارماسىندا ءبىر قىرىنان ادەيى پايدالانعان.
– «قىزىل گاۋليان» دەگەن نە نارسە ءوزى؟ مۇنى وقىرماندارعا تۇسىندىرە كەتسەڭىز؟
– «گاۋلياڭ» وسىمدىك، مۇنىڭ اعىلشىنشا اتاۋى (S.bicolor var.kaoliang). بۇل وسىمدىكتىڭ ۇزاق تاريحى بار. ءاۋ باستا افريكادا وسكەن جابايى وسىمدىكتىڭ ءبىر ءتۇرى. اۋەلى ينديادا جەرسىنىپ، ودان كەيىن قىتايعا اكەلىنگەن. گاۋلياڭ جالپى 17 ءتۇرى بار. ال دانەگىنىڭ تۇسىنە بايلانىستى قىزىل، سارى، اق دەپ ءۇش تۇرگە بولىنەدى. ءدانى بىلاي قاراعاندا جۇگەرىگە ابدەن ۇقسايدى. وسكەندە ونىڭ بويىنىڭ بيىكتگى 5 مەترگە (ەڭ قىسقاسى 2مەتردەن كەم ەمەس) جەتەدى، تىك وسەدى، ءدىڭى (ديامەرى) 3-5 سم بولادى. اق گاۋلياڭنان قانىت، كۇرىش وندىرەدى، سونىمەن بىرگە مال جەمدەرى، سىپىرتقى جاسالادى. كەپتىرگەننەن كەيىن ودان ءدارى جاسالادى. بۇل ءدارىنىڭ ەمدىك قاسيەتى – وكپەدەگى قاقىرىقتى ءتۇسىرىپ، نەرۆتى تىنشتاندىرادى. بۇگىنگى كۇندە گاۋلياڭ – «ماۋتاي»، «ءلۇي جوۋ» ماركالى اتاقتى قىتاي اراقتارىنىڭ شيكى زاتى بولىپ وتىر. قىتاي وسى گاۋلياڭنان اراق جاساعالى 700 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. 1950 جىلدارى مۋىنا (15 مۋ 1 گەكتكرعا تەڭ) 73 كەلوگرامم ءونىم السا، بۇگىنگى تاڭدا قىتايلار ودان مۋىنا 373 كەلوگرامم ءونىم الۋدا. ول قۇرعاق جانە تۇزدى جەرلەردە وسە بەرەدى. بۇگىندە گاۋلياڭنىڭ ازيادا 75 پايىز وندىرىلسە، سونىڭ نەگىزگىبولىگى قىتايدا وندىرىلەدى. گاۋلياڭ قىتايدىڭ شىعىس تەرىستىك ولكەلەرى مەن باتىس وڭتۇستىك اۋداندارى جانە ىشكى مونعول جانە حۋبي پرۆنتسياسىندا وسەدى. گاۋلياڭدى استىق رەتىندەدە پايدالانادى. ول بيداي، كۇرىش، جۇگەرىدەن سوڭعى ءتورتىنشى ورىندى يلەنەتىن ازىقتىق.
مو يانن شىعارمالارىنىڭ تالايى ەۋروپا تىلدەرىنە اۋدارىلعان. تۋىندىلارىنىڭ تارالىمى ەڭ وزىق قالامگەرلەر ساناتىندا.
– مو ياننىڭ شىعارماشىلىق ، جاسامپازدىق جولى دا حالىقتى قىزىقتىرادى...
– مو يان 1981 جىلى كۇزدە «كوكتەمگى ءتۇننىڭ جاڭبىرى قۇيا باستادى» اتتى تىرناقالدى اڭگىمەسىن جاريالاعان ەدى. 1982 جىلى «سۇيكىمسىز جاۋىنگەر» مەن «بالا ءۇشىن» دەيتىن اڭگىمەلەرى جارىق كوردى. وسىدان كەيىن «ماقتا ساتۋ داڭعىلى»، «حالىق اۋەنى»، «ارالداعى جەل»، «جاۋىنداعى وزەن» دەيتىن اڭگىمەلەرى وقىرماندارمەن قاۋىشتى.
1985 جىلى «ءمولدىر ءسابىز» حيكاياتى جاريالانا سالا «جاڭعىرىق» جارىق كوردى دە، وسىعان وراي ارنايى سەمينار ءوتتى. وسى جىلى ءارتۇرلى باسىلىمدار «دوپ جاسىن»، «التىنشاش بوبەك» حيكاياتتارى مەن «سۋالعان وزەن»، «ەسكى مىلتىق»، «بوران»، «ءۇش ات»، «كۇزگى سۋ» اتتى اڭگىمەلەرىن جارىسا باسىپ باستادى.
1989 جىلى مو يان تايۋان اڭگىمەلەر سىيلىعىن الدى، ءارى حيكاياتتار جيناعى مەن «سەنىڭ قىلىعىڭ ۇرەيلەندىرەدى» اتتى حيكاياتىن وقىرماندارعا ۇسىندى.
1991-1999 جىلدارى مو ياننىڭ «اراق ۇلىسى»، «وتتاۋشىلار اۋلەتى»، «ەتجەڭدى»، «قىزىل ورمان» اتتى روماندارى، «اق ماقتا» باستاعان وننان استام حيكاياتى مەن «بالىق بازارى» قوستاعان جيىرماعا جۋىق اڭگىمەسى جارىق كوردى. اتاقتى «كوپشىلىك ادەبيەت سىيلىعىن» ەنشىلەدى.
2000 جىلى «قىزىل گاۋليان اۋلەتى» «ازيا اپتالىعى» تاراپىنان حح عاسىردىڭ حانزۋ تىلىندەگى ءجۇز ۇزدىك پروزاسى قاتارىنا ەندى. كەلەسى جىلى ونىڭ «ساندال ازابى» تايۋان گازەتتەر قۇراماسى تاراپىنان جىلدىڭ ەڭ ۇزدىك كىتابى سىيلىعىن الدى. 2003 جىلى «ساندال ازابى» ءديڭجۇن قوسجىلدىق ادەبيەت سىيلىعىنا يە بولدى. 2006 جىلى «ءومىر مەن ءولىمنىڭ كۇرەسى» اتتى رومانى فۋكۋوكا ازيا مادەنيەتى سىيلىعىنا قول جەتكىزدى. وسى جىلى تاعى چيڭداۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى اتاعى دا بەرىلدى.
2007 جىلى «سويلە، مو يان» اتتى ءۇش تومدىق جازۋشىنىڭ ىشكى دۇنيەسىن جايىپ بەرەتىن شالقىمالار جيناعى جارىق كوردى. 2008 جىلى «ءومىر مەن ءولىمنىڭ كۇرەسى» اتتى تۋىندىسى ەكىنشى كەزەكتى «قىزىل سارايداعى ءتۇس سىيلىعىن» الدى. 2009 جىلى بولەك تاسىلدە جازىلعان، ءتورت ۇزاق حات پەن ءبىر درامادان تۇراتىن «باقا» رومانى وقىرماندار قولىنا ءتيدى.
2011 جىلى «باقا» رومانى سەگىزىنشى كەزەكتىك ماۋ ءدۇن ادەبيەت سىيلىعىنا يە بولدى جانە مو يان قىتاي جازۋشىلار وداعى توراعاسىنا ورىنباسارلىققا سايلاندى. مو يانن شىعارمالارىنىڭ تالايى ەۋروپا تىلدەرىنە اۋدارىلعان. تۋىندىلارىنىڭ تارالىمى ەڭ وزىق قالامگەرلەر ساناتىندا.
«ەڭ جاڭا شىعارمام «باقادا» ءوز اپكەمنىڭ وبرازى كورىنىس بەردى. ونىڭ نوبەل ادەبيەت سىيلىعىن الاتىنىن ەستىگەن سوڭ، جۋرناليستەر ونىڭ ۇيىنە ىزدەپ بارعان. ول ءاۋ باستا بۇلاردىڭ قويعان سۇراقتارىنا سابىرلىقپەن جاۋاپ بەرگەن. بىراق كوپ ءوتپەي ابدەن مەزى بولىپ، اۋدانداعى ۇلىنىڭ ۇيىنە تىعىلىپ باس ساۋعالاپتى».
– مو يان قاي شىعارمالارىمەن نوبەل ادەبيەت سىيلىعىن ەنشىلەدى؟
– جازۋشىنىڭ نوۆەل سىيلىعىن الۋىنا تىكەلەي سەبەپكەر بولعان شىعارماسى «باقا» رومانى. «باقا» تومەندەگى «تورسىلداق كەۋدە، بىلقىلداق بوكسە»، «دار اعاشى»، «ءومىر مەن ءولىم كۇرەسى»، «اراق ەلى»، «41 زەڭبىرەك» اتتى رومانداردىڭ زاڭدى جالعاسى.
مو يانننىڭ بۇل جازعاندارى تۇگەل دەرلىك قىتاي ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان دەموگرافيالىق ساياساتىنا نازازدىعىن استارلاپ جەتكىزەدى. «ەڭ جاڭا شىعارمام «باقادا» ءوز اپكەمنىڭ وبرازى كورىنىس بەردى. ونىڭ نوبەل ادەبيەت سىيلىعىن الاتىنىن ەستىگەن سوڭ، جۋرناليستەر ونىڭ ۇيىنە ىزدەپ بارعان. ول ءاۋ باستا بۇلاردىڭ قويعان سۇراقتارىنا سابىرلىقپەن جاۋاپ بەرگەن. بىراق كوپ ءوتپەي ابدەن مەزى بولىپ، اۋدانداعى ۇلىنىڭ ۇيىنە تىعىلىپ باس ساۋعالاپتى. اپكەم شىنىندا دا «باقانى» جازعانداعى مودەلىم. بىراق شىعارماداعى اپكەم مەن ومىردەگى اپكەم اراسىنداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. رومانداعى اپكەم قازىمىر، كوكبەت، ءتىپتى كەيدە قاراقشى ايەلدەن اۋمايدى. ومىردەگى اپكەم اشىق-جارقىن، جۇمساق مىنەزدى جان، اسىل جار، اياۋلى انا. ال ومىردەگى اپكەمنىڭ عۇمىرى باي-باقىتتى ءوتىپ كەلەدى. رومانداعى اپكەم ءومىرىنىڭ سوڭىندا رۋحاني اۋىر سوققىدان ۇيقىسىزدىق اۋرۋىنا شالدىعىپ، قارا كۇپىسىن ۇستىنەن تاستاماي، جىن-شايتان سياقتى تۇندە كوشەنى كەزىپ جۇرەدى. مەن اپكەمنىڭ كەڭپەيىلدىگىنە، سابىرلىعىنا العىس ايتامىن. ويتكەنى، روماندا ونى باسقاشا ادام ەتىپ بەينەلەگەنىم ءۇشىن رەنجىمەدى. جانە اپكەمنىڭ اقىلدىلىعىنا الىگە دەيىن ءتانتىمىن. ول رومانداعى كەيىپكەر مەن ومىردەگى ادامنىڭ كۇردەلى قارىم-قاتىناسىن دۇرىس ءتۇسىندى»، – دەيدى شەبەر سۋرەتكەر مو يان.
«باقا» رومانى بىلاي باستالادى: «مەنىڭ تۋعان اۋىلىم – ەسكى سارىنداعى سول باياعى قاتىپ-سەمگەن اۋىل. تۋىلعان بالانىڭ اتىن قويۋدىڭ ءوزى ءبىر قىزىق، ءسابيدىڭ دەنە بىتىمىنە نە ءبىر مۇشەسىنە قاراپ اتىن قويا سالادى. ول ات بالاعا ۇناماي، كەيىن جىگىت بولعاندا وزگەرتەم دەپ كوبىسى شارشاپ-شىلدىعىپ جۇرەدى. مەنىڭ اپكەمنىڭ اتى – اقجۇرەك، ال اجەم بولسا قىزىلداردىڭ اتاقتى 8-ارمياسىنىڭ الدىڭعى شەبىندەگى دارىگەرى بولاتىن. ول الدەقاشان «قىزىل قۇربانعا» اينالعان...». رومان وسىلاي جالعاسا بەرەدى. ال روماننىڭ جالپى مازمۇنىنا توقتالار بولساق. ول قىتايلىق درامما جازۋشىسى كى دۋ مەن جاپوندىق اتاقتى جازۋشى شاگۋ يرىن اراسىنداعى ءتورت حات پەن ءبىر دىرامادان تۇرادى. بۇنداعى كى دۋ – قىتاي زيالىلارنىڭ وكىلى. مو يان جالتاق، بويكۇيەز، ءالجۋاز، رۋحى مەن جىگەرى توقىراعان ەتىپ سۋرەتتەيدى. العاشقى ءتورت حاتتا: قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى بيلىككە كەلگەننەن كەيىنگى 1960-جىلدارداعى اۋىل-قىستاقتاعى ديقان ايەلدەرىنىڭ بالا بوسانۋى جونىندەگى قىزىقتى تاريحى جازىلادى. 50 جىلدان استام ۋاقىت اۋىلدا ايەل بوساندىرۋمەن اينالىسىپ كەلگەن گۋگۋ ەسىمدى اكۋشەردىڭ باستان كەشكەندەرى. گۋگۋدىڭ اۋىل ايەلدەرىنە تۇسىك تاستاتۋ بارىسىنداعى وتكەرگەن قيىنشىلىقتارى مەن تاجىريبەلەرى اشىق باياندايدى. سونداي-اق جازۋشى كى دۋدىڭ قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولۋى بەينەلەنەدى. سوڭعى تاراۋى كى دۋ مەن گۋ گۋدىڭ اراسىنداعى درامماسىمەن اياقتالادى. وسى ارقىلى جازۋشى بۇگىنگى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان دەموگرافيالىق ساياساتىنىڭ گۋگۋدىڭ جان دۇنيەسىن قاتتى وزگەرتكەنىن، ونىڭ رۋح الەمىندەگى قينالىسىن، ىشكى ازابىن اشىنا جازادى. ءبىر ءداۋىردىڭ شىنايى مۇڭى مەن زارىن وسىلاي لاق ەتكىزىپ توگە سالادى.
وسى روماننان كەيىن مو يانعا جۋرناليستەر كوپ سۇراقتار قويادى. ول ەشكىمنەن سەسكەنبەي: «مەن لۋ شۇنشە ءداۋىر شىندىعىن اشۋعا تىرىستىم. بۇل جازعانىم – ەش وتىرىك ەمەس، شىندىق»، – دەپ اشىق ايتقان جازۋشى. نوبەل ادەبيەت سىيلىعىن العان كەزدە تەلەارناعا بەرگەن سۇحباتىندا «ءسىز باقىتتىسىز با؟»، – دەگەن ءتىلشى سۇراعىنا، ول: «مەن باقىت جايلى ويلانباپتىم دا. ەگەر ادامنىڭ دەنساۋلىعى جاقسى بولسا، بارلىعىن تاستاپ، ءوزىن بوس، ەركىن سەزىنسە، سول باقىت شىعار. ال مەن بولسام جانىم قينالىپ، ءتانىمدى اۋىر جۇك باسىپ تۇر. قوعامنىڭ اۋىر جۇگىن ارقالاپ جۇرگەن جانمىن»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. 1994 جىلى نوبەل ادەبيەت سىيلىعىن العان، وسى جولى مو ياندى سىيلىققا ۇسىنۋشىلاردىڭ ءبىرى، جاپوندىق جازۋشىسى، مو ياننىڭ دوسى كەندزابۋرو وە 2006 جىلى بەيجىڭگە كەلىپ سويلەگەن سوزىندە: «مو ياننىڭ كۇشتى جاسامپازدىق قۋاتى مەن قول جەتكىزگەن ادەبي تابىستارى نوبەل سىيلىعىنا ەڭ الەۋەتتى قىتايلىق ۇمىتكەر ەتەدى»، – دەگەن بولاتىن.
كەندزابۋرو وە 2002 جىلى قىتايدىڭ كوكتەم مەرەكەسىندە ءبىراز ۋاقتىن مو يانمەن بىرگە گاۋميدە وتكىزدى جانە مو ياننىڭ اپكەسىنە سالەم بەردى. مو ياننىڭ «باقا» رومانىنداعى باس كەيىپكەردىڭ ءپروتوتيپى – وسى اپكەسى، ال سول شىعارماداعى جاپوندىق دوس شا گۋ يرىن – وسى كەندزابۋرو وە ەدى. كەندزابۋرونىڭ مو يان شىعارمالارىمەن تانىسۋى ونىڭ تۋىندىلارىنىڭ جاپونيادا ءتارجىمالانىپ، باسىلىپ، تارالۋىنا بايلانىستى. مو يان – جاڭا شىعارمالارى جاريالانا سالا، ءبىر-ەكى جىلعا جەتپەي، شەت ەلدەردە اۋدارماسى جارىق كورە كەتەتىن جولى بولعىش قىتايلىقتاردىڭ ءبىرى ەدى. بۇل نوبەل كوميتەتىنىڭ ونى ۋاقىتىندا كورىپ، جاقسى تۇسىنۋىنە كومەكتەستى. بۇعان شەتتە جۇرگەن قىتاي دياسپوراسى مەن سينولوگتاردىڭ ۇلەسى دە زور.
– ال ەندى «باقانى» تولىقتىرعان شىعارمالاردىڭ مازمۇنىنا قىسقاشا توقتالا كەتسەڭىز؟
– الدىمەن «تورسىلداق كەۋدە، بىلقىلداق بوكسەسىن» ايتار بولساق، بۇل روماندا جازۋشى اياۋلى انانىڭ ۇلى لۋ شى دەيتىن شەنەۋنىكتىڭ ازعىنداعان ءومىرىن جازىپ قىتايدىڭ جاقىنعى ءبىر عاسىرلىق جاعىمسىز تاريحىن ارقاۋ ەتەدى. ونداعى سانسىز سوعىستار مەن كەلەڭسىز ساياسي كۇرەستەر، حالىق ءومىرىن جالماعان ازاپتى جىلدار كوز الدىعا تارتىلادى. وسى ارقىلى جازۋشى الەمنىڭ ەڭ قۇندى بايلىعى ادام ەكەندىگىن بارشا ادامزاتتىڭ ەسىنە سالادى. ادامعا مانساپ تا، اقشا دا ەمەس، ۇرپاقتىڭ وتە ماڭىزدى ەكەندىگىن ايتا وتىرىپ، جەر بەتىندەگى ءار تىرشىلىك يەسى ءوز «ۇرىعى» ارقىلى تىرشىلىگىن جالعاستىرىپ قوعامنان ءوز ارەكەتى، تىرشىلىگى ارقىلى ورنىن الادى. ادام تاريحي تۇلعا ەمەس، قايتا ونىڭ كوركەم مىنەزى، اقىلدى تۇلعاعاسى كەرەك دەپ تۇيىندەيدى جازۋشى. ەگەر مىنا الەمدە ادام بولماسا وندا ماحابات پەن جەك كورۋ، قايعى مەن قۋانىش، جاقسى مەن جامان، سۇلۋلىق پەن پاسىقتىق، ت.ب، لار بولماس ەدى دەيدى. مو ياان وسى رامانى ءۇشىن كەزىندە قىتايدىڭ «بۇقارالىق ادەبيەت سىيلىعىن» ەنشىلەپ 100 مىڭ يۋان اقشامەن ماراپتالعان.
«دار اعاشى» شىعارماسىندا جازۋشى 1900 جىلداردا قىتايدىڭ شىعىس تەرىستىگىندە نەمىستەردىڭ جول سالۋ ءىسىن باياندايدى. باتىستىڭ 8 ەلىنىڭ بىرلەسكەن ارمياسى قىتايدىڭ بەيجىڭ قالاسىنا باسىپ كىرگەن قىتاي پاتشاسى تاعىن تاستاي قاشقان تاريحتى شىعارمادا ارقارۋ ەتىلەدى. ولار وسىلايشا ويلارنا كەلگەندەرىن ىستەيدى، سوڭى قاندى قىرعىنعا ۇلاسادى. وسىنى ەستىگەن قىتايدىڭ گاۋمي ۇستىرتىندەگى دۇڭ بي اۋىلىنداعى شارۋالار كوتەرىلىسى، ولاردىڭ باسىنا تونگەن ازابى، قانعا بوكتىرگەن باتىستىقتاردىڭ قىلمىسىن اشىنا 5 جىل بويى جازادى.
«ءومىر مەن ءولىم كۇرەسىن» قىتايدىڭ كلاسسيكالىق تاريحى مەن اڭىزداردىڭ قوسىندىسى تۋرالى جازىلعان ۇلكەن كىتاپ دەۋگە بولادى. مۇندا جازۋشى ادام اتا-باباسىنىڭ رۋحىنا قاۋىشۋ رەسىمىندە رۋح بىردەن سۇر جىلانعا اينالىپ قىتاپ بەتىنە جازىلا باستايدى، وندا ديحانداردىڭ مۇڭى مەن شاتىعىن قاعاز بەتىنە تۇسكەنىن ارقاۋ ەتەدى.
قالامگەردىڭ «اراق ەلى» رومانىندا ولكەلىك پركرورى ديڭ گۇر اتتى ەرەكشە تەرگەۋشىسى ءبىر اسا اۋىر قىلمىستىق ءىس بويىنشا تەرگەۋ جۇرنىزگەنى ايتىلادى. ول اراق ەلىندەگى شەنەۋنىكتىڭ سان مىڭداعان شارانانىڭ ەتىن جەگەنى انىقتالادى. الايدا بۇعان جەرگىلىكتى تۇرعىندار سەلت ەتپەيدى. تەرگەۋشى وزىنە مۇلدە اراق ىشپەۋ جونىندە سەرت بەرەدى. بىراق ول دا سەرتىنەن تايىپ وڭاي كەتەدى. بۇل روماندا شەنەۋنىكتەردىڭ شەكتەن شىعىپ مامىق ورىندىققا جايعاسقان سوڭ حالىقتى ۇمىتقانىن ايتا وتىرىپ، ادام جەپ ءىرىپ-شىرىگەنىن باتىل جازادى. «ولار جايعانا شىرىكتەسىپ جاتقان جوق، ادام جەپ ءوز تاعدىرلارىن وزگەرتىپ وتىر» دەپ الەمگە جار سالادى. جازۋشى شىعارماسىندا بۇل شىندىقتى اراق ەلىنىڭ اراق جاساۋ ينستيتۋتىنىڭ گۋ ءشۇيىڭ ماماندىعىنىڭ دوكتىرانتى لي يدۋدىڭ جازاعان حاتى ارقىلى اياقتايدى. وندا ول حح عاسىرداعى لۋ ءشۇننىڭ «ەسالاڭنىڭ ەستەلىگى» اتتى اڭگىمەسىنەن كەيىنگى ادام شوشىرلىق شىندىقتىڭ بەتىن اشقان ەرلىگى ايتىلادى.
ال «41 زەڭبىرەكتە» جازۋشى اۋىل-قىستاق ءومىرىنىڭ بولمىسىن جازۋ ارقىلى جاستىق شاق پەن كارىلىك، جەڭىلىس پەن جەڭىس، قاڭعىباستىق پەن تۇراقتىلىق سياقتى نارسەلەردىڭ تەپەتەڭدىگىن قالاي ساقتاۋعا بولاتىنى جازادى. وسىلايشا ادام ءومىرىنىڭ قيلى تاعدىرى تىلگە تيەك ەتىلەدى.
نوبەل كوميتەتىنىڭ حانزۋ تىلىندە جازاتىن جازۋشىلاردى مويىنداۋى ءبىرىنشى رەت ەمەس. وسىعان دەيىن نوبەل سىيلىعىنا شەن تسۋنۆەن، لاو شە، لين يۋيتان جانە با تسزين سياقتى بىرقاتار جازۋشىلار ۇمىتكەر بولعان. ال 2000 جىلى بۇل سىيلىق ءوز شىعارمالارىن حانزۋ تىلىندە جازاتىن ەميگرانت گاو سينتسزيانعا بەرىلدى.
– بۇگىنگە دەيىن مو ياننان باسقا بۇكىل الەمدىك نوبەل ادەبي سىلىعىن العان حانزۋ جازۋشىلار بولماعانى ما؟
– نوبەل كوميتەتىنىڭ حانزۋ تىلىندە جازاتىن جازۋشىلاردى مويىنداۋى ءبىرىنشى رەت ەمەس. وسىعان دەيىن نوبەل سىيلىعىنا شەن تسۋنۆەن، لاو شە، لين يۋيتان جانە با تسزين سياقتى بىرقاتار جازۋشىلار ۇمىتكەر بولعان. ال 2000 جىلى بۇل سىيلىق ءوز شىعارمالارىن حانزۋ تىلىندە جازاتىن ەميگرانت گاو سينتسزيانعا بەرىلدى. ول كەزەڭدە قىتايدا دا، ەشبىر شەت مەملەكەتتە دە گاو سينتسزياننىڭ تايتالاساتىن حانزۋ تىلىندە جازاتىن اۆتور راسىندا دا بولعان جوق. ونىڭ ۇستىنە وعان نوبەل سىيلىعى ەميگرانتتىق ءومىردى سيپاتتاپ جازعانى ءۇشىن عانا بەرىلمەگەن. 1980 جىلدارى گاو سينتسزيان حۋبەي پروۆينتسياسىندا كوپ ساياحاتتاپ، قىتايلىق اۋىلداردىڭ ىشكى ومىرىنە تەرەڭنەن ۇڭىلگەن. نوبەل سىيلىعىنا يە بولعان ونىڭ «رۋح تاۋى» اتتى رومانى كوبىنە-كوپ بىرەگەي سيۋجەتپەن بىرىكتىرىلە قويماعان ساياحاتشىنىڭ ناعىز قىتاي تۋرالى وچەركتەرىنەن قۇرالعان كۇندەلىگىنە ۇقسايدى.
گاو سينتسزياننىڭ شىعارمالارى تەك فرانتسياعا قونىس اۋدارعاننان كەيىن عانا اۋدارىلا باستادى. سوندىقتان نوبەل سىيلىعىنا ول فرانتسيانىڭ ازاماتى رەتىندە يە بولدى. ال جاڭا لاۋرەاتقا كەلەر بولساق، مو يان ارقاشان دا تەك ءوز انا تىلىندە جازاتىن قىتايلىق اۆتور.
ارينە، مو يان نوبەل سىيلىعىن الۋعا لايىقتى جالعىز قىتايلىق جازۋشى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. نوبەلدىك كوميتەت جازۋشىنى تەك ادەبي جاڭالىق تۇرعىدان عانا قاراستىرىپ قويماي، قوعامنىڭ دامۋىنا قوسقان جالپى ۇلەسىنە دە ۇلكەن نازار اۋدارادى. بۇل – ءارى ەتيكالىق، ءارى ساياسي ماسەلە.
سوڭعى ون ەكى جىلدا نوبەل سىيلىعى قىتايلىق جازۋشى-ەميگرانت گاو سينتسزيان مەن قۇقىق قورعاۋشى-ديسسيدەنت ليۋ سياوبوعا بەرىلدى. بۇل ەكى رەتتە دە نوبەلدىك كوميتەتتىڭ شەشىمى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ قاتتى نارازىلىعىن تۋعىزدى. سوندىقتان نوبەلدىك كوميتەتتىڭ قازىرگى شەشىمى ساياساتقا قانشالىقتى قاتىستى ەكەنىن ايتۋ قيىن. باسقا سوزبەن ايتقاندا، مو يان شىنىمەن دە نوبەل سىيلىعىن الۋعا تۇرارلىق جازۋشى ما، الدە بۇل تەك نوبەلدىك كوميتەتتىڭ قىتايدىڭ ساياسي ۇكىمەتىن «الداپ-سۋلاپ كوندىرۋى» مە؟
نوبەلدىك كوميتەتتىڭ شەشىمىن «تۇسىنە» قويۋ قيىن. بۇل شەشىم گاو سينتسزياننىڭ دا، ليۋ سياوبونىڭ دا ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. سونداي-اق بۇل شەشىم قىتاي – جاپون قارىم-قاتىناسىنداعى ىمىرانى كۇشەيتۋ ماقساتىندا قابىلدانعان بولۋى دا مۇمكىن. سەبەبى، فيزيولوگيا سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىنا جاپوندىق عالىم يە بولسا، ادەبيەت سالاسىنداعى سىيلىق قىتايلىقتارعا بۇيىرىپ وتىر.
قازىر مو ياننىڭ شىعارمالارى ەل اراسىنا كەڭ تارالعان، ارقاشان سۇرانىسقا يە. ال گاو سينتسزياننىڭ وقىرماندارى ايتارلىقتاي كوپ ەمەس. سەبەبى، قىتاي رەسمي تۇردە ونىڭ شىعارمالارىن تاراتۋدان باس تارتقان. بىراق ونىڭ تارالۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ تە وتىرعان جوق. سول سەبەپتى گاو سينتسزياننىڭ شىعارمالارىن كوپشىلىك جۇرت بىلە بەرمەيدى.
مو ياننىڭ كوپتەگەن روماندارى مەن پوۆەستەرى قىتاي تاريحىنداعى ايتۋلى كەزەڭ – حح عاسىردىڭ 1930-40-شى جىلدارىنداعى جاپون باسقىنشىلىعى تاريحتى باياندايدى. مو ياندى «كوپشىلىك بۇقارالىق جازۋشىسى» دەپ ايتۋعا بولادى. بالكىم مەملەكەتتىك جازۋشى دەۋگە كەلمەس. باسقا دا كوپتەگەن قىتايلىق جازۋشىلار سەكىلدى ول دا ساياساتتان بويىن الشاق ۇستاۋعا تىرىسادى. 2011 جىلى مو يان قىتايداعى ەڭ جوعارى دارەجەلى سىيلىق – ماو دۋن ادەبي سىيلىعىنا يە بولدى. بۇل مەملەكەتتىك سىيلىق بولعانىمەن، وعان يە بولۋ ءۇشىن پارتيانى ماداقتاۋ مىندەتتى ەمەس. قازىرگى تاڭداعى قىتايداعى مادەني ءۇردىس پەن ساياسات ءبىرشاما وزگەرگەن جانە كوپتەگەن ەركىندىكتەرگە قول جەتكىزە باستادى. سونىڭ ارقاسىندا ادەبيەتتى تەك ساياساتتى ماداقتاۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانۋ توقتاتىلعان. قىتايدا لي چجيۋي سەكىلدى قوعامنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى تۋرالى اشىق جازاتىن اۆتورلار دا بار.
– مو ياننىڭ دەڭگەيىندە شىعارما جازاتىن نەمەسە ودان موينى وزىپ تۇرعان تاعى قانداي حانزۋ جازۋشىلار بار؟
– قىتايداعى ەڭ ۇلكەن ادەبيەت سىيلىعى ماۋ ءدۇن ادەبيەت سىيلىعىن العان مىنا جازۋشىلاردىڭ بارلىعى دا مو ياننان اسپاسا، كەم سوعا قويمايدى. ولار: اتاقتى شيان فىڭ، حان شاۋگۇڭ، ا شىڭ، ليۋ سولا، ما يۋن قاتارلىلاردى دا اتاۋعا ابدەن بولادى.
بۇدان سىرت اتاقتى دزيا پين او، يۋي حۋا, ۆان اني (ايەل), ۆاڭ مىڭ، شى سۋجين، حان شاۋ گۇڭ، جاڭ ءۇي ، جاڭ جيە (ايەل), جاڭ چەڭجى، لي اۋ، سۋ تۋىن ءوز اتى سۋ چجۋنگۋي. جانە 1991 جىل قايتىس بولعان سان ماۋدى دا وسى قاتارعا قوسۋعا بولادى. سان ماۋ اۋەلگى اتى – چىن فيڭدىڭ. ول ماححابات، وتباسى، نەكە قاتىناسى،ت.ب. سەكىلدى سان الۋان تاقىرىپتاردى تاماشا دا، تارتىمدى، قىزىقتى ەتىپ قاراپايىم تىلمەن ۇعىنىقتى جازعان شەبەر جازۋشى. ول اتاعى التى قۇرلىقتان اسىپ كەتكەن اسا تالانتتى قالامگەر. ونىڭ كوپتەگەن شىعارمالارى شەت تىلدەرگە اۋدارىلعان.
ال ليۋ يۋىڭدى دا ايتا كەتەيىن. ول1949 جىلى تايۋاندا تۋىلعان اتا، باباسى بەيجىڭدىك. ول امەريكانىڭ كلۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتتىن بىتىرگەن. شىعارمالارى جاستاردىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ جۇرگەن اتاقتى وسى زامان جازۋشىسى. «جۇرەكتىڭ وتىن جاعايىقشى»، «قاندى قولدىڭ تاريحى» قاتارلى كىتاپتاردىڭ اۆتورى. قازىر امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تۇرعىنى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى
(سۇحبات 2013 جىلى ساۋىردە الىنعان)
Abai.kz
