ءدىن جانە فيلوسوفيا
ء(ال فارابي ات. ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ستۋدەنتتەرىنە وقىعان لەكتسيادان ءۇزىندى)
....قازاق حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىن جانە سوعان ساي قالىپتاساتىن ءداستۇرىن ەكى باعىتتا قاراستىرۋعا بولادى:
- ءدىني تۇرعىدا
- فيلوسوفيالىق تۇرعىدا
ءبىرىنشى باعىتتى الساق، قازاق حالقى ءۇشىن ءدىن ادەت − عۇرىپ، سالت − ءداستۇر قالىبىندا بولىپ، ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ جالعاسى رەتىندە كورىنىس تاۋىپ وتىردى. حالىق ساناسىندا ءدىن تالاپتارى سيتۋاتسياعا ساي سيپاتتا بولدى: كوشپەلى ءومىر سالتى مەن وزگەرمەلى تابيعاتقا سايكەس كەلەتىن «ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەلەرى» باستى ورىنعا شىعىپ، ءدىن حالىقتىڭ ومىرىندە تەك قوسالقى قىزمەت اتقاردى. حالىقتىڭ رۋحاني ومىرىندە ماڭىزدى رول اتقاراتىن اڭىزدار مەن ەرتەگىلەر، تولعاۋلار، باتىرلار جىرى، دانالىق سوزدەرى «ءدىني اڭگىمەلەرمەن» قاتار ايتىلدى. سوندىقتان، سانادا ءدىني جانە ۇلتتىق فولكلور كەيىپكەرلەرى اراسىندا ەلەۋلى ايىرماشىلىقتار بولمادى. ولار بىر−بىرىمەن ۇشتاسىپ جاتتى...
ۇنەمى تابيعات اياسىندا ءومىر كەشكەن حالىق، الدىمەن «وزىنە سەنۋدى» ۇيرەندى. سوندىقتان، ونىڭ جاراتۋشىعا، قۇدايعا دەگەن قاتىناسى دا ەركىندەۋ بولىپ قالىپتاستى. ياعني، قازاق قۇدايىن بىردە «اللا» دەسە، بىردە «ءتاڭىر»، بىردە توتەسىنەن «قۇداي» دەپ اتاپ جۇرە بەرەتىن، ءارى، ول ونى سوكەتتىك ساناعان ەمەس. قۇدايدان بولەك، قازاق ارۋاعىن قاتتى قۇرمەتتەدى. ونىڭ تۇسىنىگىندە − ادام ولگەننەن سوڭ، ارۋاقتار مەكەنىندە ءوزىنىڭ بارلىق جاقىندارىمەن قاۋىشادى. ويتكەنى، يسلامعا دەيىنگى قازاقتا «جۇماق−توزاق» تۇسىنىگى بولماعان. ونىڭ ورنىنا «ارۋاقتار الەمى» دەگەن تۇسىنىك بولعان. ونداعى ءومىردىڭ تىرشىلىكتەگى ومىردەن بالەندەي ايىرماسى جوق سانالدى. بىراق، «ارۋاقتار» ءتىرى ادامدار مەن قۇداي اراسىن جالعاستىرۋشى تىلسىم كۇش يەسى سانالىپ، «ولار ءوز ۇرپاعىن دەمەپ وتىرادى» دەگەن سەنىم كۇشتى بولدى. وسىعان سۇيەنگەن قازاق شەشۋشى ساتتەردە قۇدايلارىنىڭ (اللا، ءتاڭىر) اتىن اتاماي، كوبىنە «ارۋاق» دەپ ارەكەتكە باردى (جاۋىنا شاپتى), ارۋاعىن كومەككە شاقىردى...
...وسى تۇرعىدان الار بولساق، قازاق دۇنيەتانىمى قاتاڭ ەرەجەلەرگە باعىناتىن ءدىني سانادان گورى، «ءوز ەركىمەن ارەكەت ەتۋشى» فيلوسوفيالىق (دانالىق دەيمىز) ساناعا جاقىن دەسە بولادى.
ەندى، فيلوسوفيالىق ساناعا كەلەيىك.
جالپى، «فيلوسوفيانى» قازاق تىلىندە «دانالىق» دەپ ايتۋدا بالەندەي قاتەلىك جوق. تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، فيلوسوفيانىڭ (دانالىقتىڭ) پايدا بولۋى بارلىق دىندەردەن بۇرىن ورىن العان. مىسالى، ميفولوگيالىق، ودان كەيىنگى ءدىني سانانىڭ ءوزى دە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە دانالىققا جۇگىنەدى. (ونسىز ولاردا ەشبىر ماعىنا بولماس ەدى). سوندىقتان «فيلوسوفيالىق وي» اۋەل باستان ادامزات ويىنىڭ «بالالىق شاعى» دەۋگە كەلەتىن ميفولوگيانىڭ دا، ءدىننىڭ دە ىشىندە تۇرادى. بىراق، ونىڭ ولاردان ەرەكشەلىگى − فيلوسوفيانىڭ قيال ەمەس، «جاسامپاز سانا» ەكەندىگىندە. باسقاشا ايتساق، ونى «قۇدايتەكتەس سانا» دەۋگە بولادى. نەگە دەسەڭىزدەر، بۇكىل دۇنيەنى جاراتۋشى قۇداي ساناسى − جاسامپازدىق، نە جاسامپاز سانا (جاراتۋشى) كورىنىسى. ال، اقىلمەن ارەكەت ەتۋشى، سونىڭ ارقاسىندا «جاڭا دۇنيە تۋىنداتۋشى» ادام ساناسى دا سونداي «جاسامپازدىق» سيپاتقا يە. مىنە، سول سەبەپتى، كەز كەلگەن حالىقتىڭ دانالىعى، فيلوسوفيالىق ويلاۋ ءداستۇرى، مادەنيەتى − جاسامپاز سانا كورىنىسى. ياعني، ول «قۇدايتەكتەس» سانا. وسى سانا شەڭبەرىندە ادامزات ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىن دا، ءجۇرىپ وتكەن جولدارىن دا، رۋحاني دامۋ ساتىلارىن دا تۇسىنۋگە، ونى سانادا قورىتۋعا مۇمكىندىك الادى. سونىمەن بىرگە، فيلوسوفيا ادام ساناسىنىڭ جەمىسى − عىلىمدى نەگىزگە الا وتىرىپ، ءوزىنىڭ بولاشاعىن بولجاۋعا قول جەتكىزىپ، ءوزى دە سوعان ساي «ارەكەتشىل سانا» (جاراتۋشى سانا) دەڭگەيىنە ۇزدىكسىز ۇمتىلۋمەن بولادى... ادامزاتتىڭ ۇزدىكسىز ۇدەمەلى دامۋ تاريحى وسىنى دالەلدەيدى.
قازىرگى زاماندا − عىلىم مەن ءبىلىم قوعام مەن مەملەكەت دامۋىنىڭ شەشۋشى فاكتورىنا اينالعاندا − حالقى فيلوسوفيالىق ويلاۋ مادەنيەتىنە قول جەتكىزگەن قوعامدار مەن مەملەكەتتەر قارىشتاپ العا باسىپ بارادى. ويتكەنى، ول حالىقتار ەندى جاسامپازدىق سيپاتقا يە، ارەكەتشىل حالىق رەتىندە ءومىر سۇرۋگە كوشۋدە. سوعان ساي ءوز قوعامدارىن قالىپتاستىرۋدا.
فيلوسوفيانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى مىنادا: دانالىق ويلاۋ مادەنيەتى نەعۇرلىم جوعارى بولعان سايىن، قوعامعا ءميفتى دە، اڭىزدى دا، ءدىندى دە تولىق تۇسىنۋگە جول اشىلادى. بىلايشا ايتساق، بۇنى شىن مانىسىندەگى «جاراتۋشى قۇداي سۇيەر قىلىق» دەۋگە بولادى. ويتكەنى، قۇدايدان تەك تىلەك تىلەۋ، سۇراۋ، «بولماعاندى بولدىر» دەپ تالاپ ەتۋ − پاتەرناليستىك (دايىندى تۇتىنۋشى), ياعني، ارەكەتسىز (دامىماعان دەگەن ماعىنادا) سانا كورىنىسى بولىپ تابىلادى.
.... قازىرگى ءبىزدىڭ ەلىمىز، رۋحاني−مادەني تۇرعىدان جوعارى دامۋشى مەملەكەتكە اينالۋعا پوتەنتسيالدىق مۇمكىندىگى مول ەل.
بىزدە:
− ساناسى ەركىن ازاماتتى تاربيەلەۋگە نەگىزدەلگەن ۇلتتىق تاربيە جۇيەسى بار.
− عىلىمدى مەڭگەرۋگە قابىلەتتى، ديالەكتيكالىق (ۋنيۆەرسالدى بايلانىس) تۇرعىدان ويلايتىن سانا بار.
− يگەرۋدى تالاپ ەتىپ تۇرعان تابيعي بايلىق بار.
− ءوندىرىستى دامىتۋعا دەگەن مەملەكەتتىك−قوعامدىق قاجەتتىلىك بار.
− ۇلتتىق بولمىس پەن ۇلتتىق قالىپتاعى ادامگەرشىلىك قاعيداتتارى بار.
ەگەر، ءبىز وسىعان رۋحاني تۇرعىدا دايار بولساق، وندا قازىرگى كەدەرگىلەردى (ساياسي، ءبىلىمي، عىلىمي، ادامي ت.ت.، ت.ب.) يگەرىپ كەتەتىن بولامىز.
ول ءۇشىن بىزگە دوگمادان ارىلىپ، تاريحتى بولاشاق ءۇشىن قىزمەت ەتەتىندەي ەتۋىمىز كەرەك!
ول ءۇشىن بىزگە ۇلتتىق فيلوسوفيانى (دانالىقتى) جاڭعىرتۋ قاجەت.
ءبىز ارەكەتشىل حالىققا اينالۋعا ءتيىستىمىز!...
ءابدىراشيت باكىرۇلى
Abai.kz
