سايتىمىزدا دۇنيەدەن وتكەنىنە ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولعان مۇرات ءاجىنىڭ تۇركى وركەنيەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى جايىندا 2018 جىلدىڭ 12 ناۋرىزى كۇنى اسقار دايىربەكتىڭ «قىپشاق دالاسىنىڭ جۋسانى» اتتى تانىمدىق ماتەريالىن جاريالاعان ەدى.

ءبىر ادام زۇلىم قاسقىردىڭ قوزىنى جاۋكەمدەگەلى جاتقانىن كورىپ، قاسقىردى ءولتىرىپ، قوزىنى قۇتقارىپ قالدى. 

كەيىن ول اش قوزىنىڭ ادەمى دە، ءزۇبارجاتتاي ءشوپتى اياۋسىز جەپ جاتقانىن كورىپ، ءشوپتى قۇتقارىپ، قوزىنى ءولتىردى. 

ودان كەيىن وسى ءبىر ارام ءشوپتى جەردىڭ ءنارىن سورىپ جاتىرسىڭ دەپ كۇستانالاپ، تامىرىمەن جۇلىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەردى.

ودان كەيىن وسى ءبىر كىر-كىر ءشوپسىز قارا جەردىڭ تابيعاتتىڭ سيقىن كەلتىرىپ تۇرعانىنا جىنى كەلىپ، ءبارىن اسفالتتاپ تاستادى.

ال، سودان كەيىن قالىڭ ويعا باتىپ: «بۇگىن تاعىدا قانداي يگى ىستەر جاساۋىم كەرەك»،- دەپ قيالعا بەرىلدى.

ءبىز تاپ وسىنداي كەرتارتپالىقپەن تۇركى دۇنيەتانىمىن بىردە ەۋروپالىق، بىردە اسىرەيسلامدىق جوسىقتا اسفالتتاپ تاستادىق. وسى اسفالتتاپ تاستاعاننان كەيىن، رۋحاني ءپىر تابا الماي پۇشايمان دا بولدىق. سول كەزدە مۇرات ءاجى تاريحي ساحناعا شىقتى. بىرەۋ قۇپتاي، ەندى بىرەۋ توڭمويىندىقپەن كەرىتارتپالىققا سالىندى. سونىمەن...

ەندى رەسەي مەمدۋماسىنىڭ دەپۋتاتتارى نيكونوۆ جانە فەدوروۆتاردىڭ مالىمدەلەرىنەن كەيىن ءبىز تۇركى اقىلمانى مۇرات ءاجىنىڭ دانىشپاندىعى ويدان شىعارىلعان «ورىس الەمىنە» قاتىستى سانالى جانعا مۇلدەم جاڭا الەمنىڭ ەسىگىن اشادى، بابالار تاريحىنا ەۋروازيا قۇرلىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشى رەتىندە قۇرمەتپەن قاراۋعا ۇيرەتەدى. ءار وقىلىم جاڭا الەمنىڭ ەسىگىن اشىپ وتىرادى. امال نە كىتاپ قازاقشا ەمەس، وزگە ءتىلدى بولعانىمەن، ونىڭ رۋحى تۇركىلىك.

ءبىزدىڭ رەداكتسيا م.ءاجىنىڭ ەرەك يدەيالارى مەن وزىندىك كونتسەپتسيالارىن ۇزىكتى اۋدامالار ارقىلى «Abai.kz» وقىرماندارىنا تۇراقتى تانىستىرىپ وتىرۋدى ءجون كوردى. ءارى عالامتور دامىعان زاماندا تۇتاس كىتاپتى وقىپ شىعۋعا كوپ ۋاقىتتا كەتەدى. سول سەبەپتى ءبىز دانىشپاننىڭ ءار كىتابىندا ايتىلعان ويلارىنىڭ ۇزىگى مەن وزەگىن عانا وقىرمانعا تانىتۋدى ءجون دەپ تاپتىق. مۇرات ءاجىنىڭ كىتاپتارىندا ايتىلعان يدەيالار مەن كونتسەپتسيالار تۋرالى ۇزىكتى اۋدارمالار تۇراقتى جاريالانىپ تۇراتىن بولادى.

بۇل جولعى اڭگىمە مۇرات ءاجى «ورىس كارتاسى» جايىنداعى جازبالارى توڭىرەگىندە...

شىركەۋ شىعىس ەۋروپانىڭ ساياسي ءومىرىنىڭ ارەناسىنا جاڭا قوعام تۇركى الەمىمەن ات قۇيرىعىن كەسىسكەن تۇركىلەردىڭ شىققانىن بىردەن بايقادى. وردادان ەتەك جەڭى كەسىلىپ قۋىلىپ ريۋريكوۆيچتەردىڭ باراقتىق اۋلەتىنە قىزمەت ەتكەن ولاردىڭ مانسابى شىعىستا شىرقاۋ كوككە كوتەرىلدى. 

بۇل جاراندار جاڭا ەسىمدەردى يەلەنگەنىمەن انا ءتىلىن ۇمىتقان جوق، ۇلتتىق كيىمدەرى مەن بارشا ادەت-عۇرىپتاردى كوزدەرىنىڭ قاراشاعىنداي ساقتاپ، ماسكەۋ رۋسىندە XVIII عاسىرعا دەيىن، ياعني، رومانوۆتاردىڭ باسسىزدىعىنا دەيىن وزگەلەردەن وزگەشەلەنىپ تۇردى... بۇل جەردە دە بىزگە بەلگىلى دۇنيە تاعىدا قايتالانىپ، باعزى التايلىق ۇلگىمەن جاڭا پاتشالىق ومىرگە كەلدى. ونىڭ بۋىنى بەكي ءتۇسىپ، ماسكەۋ ءرۋستىڭ باس قالاسىنا ءالى قۇرىلماعان مەملەكەتتىڭ ەلورداسىنا اينالدى. بۇل اسىرەسە الەكساندر نەۆالىقتىڭ نەمەرەسى قالتالى يۆاننىڭ بيلىكتە بولعان 1325 جىلدان سەزىلىپ، سول كەزدە ماسكەۋلىكتەر التىن وردانىڭ باسقاعى بولىپ الىم جيناۋ ءۇشىن جانتالاستى.

اڭ تەرىسى بيلىكتىڭ شوقپارىن قولعا ۇستاتاتىن، سول سەبەپتى ماسكەۋلىكتەر مەن تۆەرلىكتەر ورىس كونۋنگتارىن (كىنازدارىن) ءبىر-بىرلەرىنە ايداپ سالىپ وتىردى. رۋستە بۇدان اڭ تەرىسىنەن باسقا قىمبات قۇندىلىق بولعان جوق، سوندىقتان الىم تەك تەرىمەن تولەندى... ول كەيىن قۇيما التىنعا اينالىپ، سىڭعىرلاعان تەڭگەنى كەرەكسىندى، بۇل بيلىككە باستار جول ەدى. بۇل ءارى تۆەر، ءارى ماسكەۋ ءۇشىن تاۋەكەلدىك پەن باس كەتەر ءىستىن، ويتكەنى، XIV عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ەكى شاھاردىڭ دا نە ءوز اقشاسى، نە نارىق بازارى، نە ءوز بەتىمەن ساۋدا جۇرگىزۋ داعدىسى بولمادى، ولار ەشتەڭكەدە وندىرگەن جوق، ورىس كوسەمدەرى وردا ارقىلى يران مەن ۇندىستانعا تاۋارعا باردى. 

بۇل جول تەك قانا كونتراباندالىق اڭ تەرىسى ءۇشىن عانا ەمەس، باسقا جاعىنان دا ۇزاق تا، اسا قاۋىپتى جول ەدى. 

ولاردىڭ نازارى باتىسقا اۋىپ، جاسىرىن ساۋدا مەن كەزدەيسوق كەلىسىمدەر وزىنە تارتتى. شىعىس ەمەس، ەۋروپا ورىس تەرىسىن ساتىپ الۋعا ىقلاس تانىتىپ، التىن بەردى، سونىمەن بىرگە ءۇمىت وتىن جاقتى. بۇل وردادان جاسىرىپ، «بارشا رۋستەن» جيعان الىمنىڭ ارتىعىن ساۋدالاۋعا مۇمكىندىك بەردى. وسى ءبىر ادامنىڭ باس پايداسىن ويلايتىن پەندەشىلىگىن باتىس ءوز كادەسىنە جاراتىپ، نوۆگورودتىڭ بۇرىنعى ءداستۇرىن ماسكەۋدىڭ ەسىنە سالا وتىرىپ، ءوز دەگەنىن ىستەۋگە كىرىستى. 

تاپ وسى ءداستۇر وزدەرىن ەزىپ جانشۋشى وردادان الشاقتاتىپ، باتىستىڭ باۋىرىنا ەنۋ ءۇشىن ءبارىن دە زاڭداستىرۋدى قاجەت ەتتى. ال، بۇل ۇلى نوۆگورودتى باس يدىرسە، وندا سولتۇستىك ەۋروپانىڭ نارىعىن ءوز باقىلاۋىندا ۇستاپ وتىرعان گانزەيلىك ساۋدا كەڭسەلەرى ەش جالتاقتاماي ماسكەۋلىك جاسىرىن ساۋدا ءۇشىن ءوز كەمەلەرىن جىبەرە الاتىن. 

كۇماندى ءىس قولعا الىندى، بۇنى ءتىپتى ەكونوميكالىق سوعىس دەپ اتاۋعا دا كەلمەيدى، نوۆگورودتىڭ مىسى ءبارىن باسىپ تۇردى. 

ينتەرۆەنتسيا دەي دە المايمىز. ماسكەۋدىڭ بۇل ەسەك دامەسى سوعىسپەن ەمەس، ساياساتپەن عانا جۇزەگە اساتىن. ول شۇعىل بەتبۇرىس «ورىس كارتاسىن» تاماشا ويناۋ ارقىلى جۇزەگە استى. 

بۇل نە سوندا؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بوتەن ەتنيكالىق توپتىڭ ورتاسىنا تۇسكەن ادامدى مىنەز-قۇلىق، سانا-سەزىمدىك جاقتان ماڭگۇرتتەندىرەتىن يدەولوگيالىق قارۋدىڭ ءتۇرى. بۇل «بارشا رۋستىك» ساياسات اياسىندا ورىس مەملەكەتى مەن جاڭا ورىس مادەنيەتىن ومىرگە اكەلۋدىڭ تىزبەكتى قادامدارى بولدى. قىسقاسىن ايتقاندا، ءارى نوۆگورود، ءارى تۆەر ءام باسقادا باسكەلەستەرىن ءبىر شەتكە ىسىرىپ، بارشا تىزگىندى ءبىر قولىنا الىپ، ماسكەۋدى ءرۋستى بىرىكتىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن يدەيا ەدى. 

ەشتەڭە جاڭادان ويلاپ تابىلمادى، قايتا ريم يمپەرياسى داۋىرىندەگى دۇنيە بوي كورسەتتى. ونى ۆيزانتيالىقتار بولگاريا مەن سەربيادا جاڭعىرتتى، باتىس ەۋروپادا كاتوليكتەر دە ءوز كادەسىنە پايدالانا ءبىلدى. 

بۇل ادامداردى ءوز قاعىنان جەرىنتىپ، ۇلتىن وزەرتىپ، جاڭادان بوي كوتەرگەن مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ تۇزاعىنا ءتۇسىرىپ، قۇلداناتىن سوزدەر مەن جارلىقتار ەدى. ۆەنەدتەر، ۆەپستەر، ءارى فينن، ماري، تۇركى، باراقتاردىڭ (ۆارياگ) ءبىر بولىگى – ءبىر دەمدە ورىستار دەپ اتالىندى. 

جاڭا حالىق اتاندى. بۇرىن بۇل اتاۋ باراقتارعا (نورماندارعا) ءتانتىن. ەندى بارىنە ورتاق بولىپ شىعا كەلدى. ورىس دەگەن ءرۋستىڭ تۇرعىنى، ريۋريكوۆيچتەردىڭ بودانى دەگەندى ءبىلدىردى.

1453 جىلى ۆيزانتيا مەن كونستانتينوپولدەن ايىرىلعان گرەكتەر رۋسكە ءوزىنىڭ قۇتقارۋشى رەتىندە قارادى، ويتكەنى، ولارعا مۇسىلماندار مەن كاتوليكتەرگە قارسى كۇرەستە وداقتاس كەرەك ەدى. ولاردىڭ ەڭ ءبىرىنشى جىلى ءسوزدى «ارانداتۋشى» حاتى 1393 جىلى ماسكەۋ كىنازىنە كەلدى. بىراق ول ەش ناتيجە اپەرگەن جوق. 

گرەك يدەولوگياسى، گرەكتەردىڭ وزدەرى سەكىلدى بويارلار تاراپىنان نازار اۋدارارلىق دۇنيە دەپ سانالمادى. بىراق گرەكتەر ورىس ءدىن يەلەرى اراسىندا داۋ-دامايدىڭ دانەگىن سەۋىپ ۇلگەردى ماسكەۋ ءميتروپوليتى يسيدوردى تاعىنان ءتۇسىرۋ ولاردىڭ قولىمەن جاسالدى... بۇل اراداعى تۇسىنىكسىز ءام بۇلىڭعىر تاريحتىڭ باس-جاعىن ايىرۋ ەش مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن فاكتىنىڭ اتى فاكتى، رۋس شىركەۋى (ميتروپوليا) «شىعىستىق جانە باتىستىق پارتيالار» بولىپ قاققا جارىلىپ كەتتى. بىرەۋلەرى بۇرىنعى ۇستانىمىندا قالسا، كەلەسىلەرى حريستياندىق (ۋنياتتىق) ەرەجەسىنە ءوتتى. ولاردىڭ العاشقىسى – ماسكەۋگە، كەيىنگىسى – كيەۆكە ورنىقتى.

ورىستاردىڭ حريستيان بولعىسى كەلمەدى، ۋكرايندىقتار وعان كەلىستى...

وسى ءبىر شىرعالاڭ وقيعا ءداۋىر تاڭباسى بولعانىمەن رەسەيدە ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى. ماسكەۋ كىنازىنىڭ ريمدەگى ەلشىسى يۆان فريازين دەگەن ادام پاتشا گراموتاسىنا يەلىك ەتە باستادى. ول باتىس ماتىندەرىندە پاپانىڭ جاسىرىن تىڭشىسى يتاليلىك جان-باتتيست دەللا ۆولپە دەگەن جان ەدى دەلىنەتىن ءسوز ۇشىراسادى. 

ول ەۋروپالىقتاردىڭ اراسىنداعى ءبىرىنشى ورىس اتانىپ، ماسكەۋ كىنازىنىڭ سەنىمدى ادامى بولا ءبىلدى. قاراپ وتىرسىزدار ما، ۋدمۋرت تا، كومي دە، ماري دە ەمەس، ورىس اتاندى! ونىڭ بۇل ادەتىن ءتۇرلى ەلدەردەگى پاپا وردەنىنىڭ مۇشەلەرى مىڭداعان كاتوليكتەر ءىلىپ اكەتتتى. مىنە، سولاردان يدەولوگيالىق اگرەسسيا باستالىپ كەتتى. بىراق ونى ءمۇيىزى قاراعايداي رەسەي تاريحشىلارىنىڭ ەشقايسى «اڭعارعان جوق». ال، ولار رۋستە ريۋريكوۆيچ اۋلەتىن ءتۇپ تامىرىمەن قۇرتىپ، بۇلعاق داۋرەنىن تۋعىزىپ، 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىن جاسادى... 

بارىنەن زورى مىنە سولاردان رەسەي باستالدى! 

«اڭعاراتىن بولساڭىزدار» رەسەي تاريحشىلارى وتە ءجيى وسى ءبىر ديۆەرسياسىنىڭ قاتىسۋشىلارىنا اينالاتىندىعىن سەزىنە ءبىلۋ ەش قيىن ەمەس. مىسالى، XIX عاسىردىڭ اتاقتى تاريحشىسى ۆ.و. كليۋچەۆسكي ءدىني ءبىلىمدى پەنزا ەپارحياسىندا الىپ، ءوزىن يەزۋيت جانە شتۋنديستەردىڭ مەكتەبىنىڭ شەكپەنىنەن شىقتىم دەپ سانادى. ونىڭ «سكازانيا ينوسترانتسەۆ و موسكوۆسكوم گوسۋدارستۆە» اتتى تاقىرىپتاعى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىندا وقيعاعا باتىستىڭ ىعىنا جىعىلعان باعالاۋ جاسادى. 

بۇنداي قادام اتى دارداي اۆتوردىڭ وزگە ەڭبەكتەرىنە دە ءتان، ال، ارياندىق رۋس گرەكتىك جوسىقتاعى حريستياندىق ەلگە اينالدى; وندا ەجەلگى رۋس تۋرالى اقپارات باتىستىڭ ەلەۋشىنەن وتكىزىلىپ، ويدان شىعارىلعان دۇنيەلەردىڭ كۇلىمسى كولشىگىنە اينالدى، وسىنى قالاعاندار كليۋچەۆسكيگە قولايلارىنا جاعاتىن تاريحتى جازۋعا تاپسىرىس بەرەدى. اۆتور تۇركىلەر تۋرالى، دەشتى-ي-قىپشاق جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى، قاساقانا سلاۆياندىق تەورياسىنىڭ سوقپاعىنا ءتۇسىپ الىپ، رۋس تاريحىنىڭ جالعان يەزۋيتتىك مودەلىنىڭ جالىنا جابىسادى... 

شىنىمەن، اقتى قارا، قارانى اق دەيتىن بۇل عىلىم با؟ 

«ورىس كارتاسىنىڭ» كورىنبەيتىن تۇسى «بار بولعانى ءوزىن ورىس دەپ اتاپ جاڭا ەسىمدى يەلەنسە بولعانى» كەز كەلگەن شەت ەلدىك الاياق ماسكەۋگە كەلگەن بەتتە زور بيلىككە قول جەتكىزە الدى. بۇل ءتىل مەن ادەت عۇرىپتى ءبىلۋدى قاجەت ەتەتىن ۋدمۋرت نەمەسە ماري بولعاننان دا مۇلدەم وڭاي ەدى. ورىستاردا ازىرشە نە ءتىل دە، نە ادەت-عۇرىپ تا بولعان جوق. رۋستەگىلەر ءبارى دە ورىس اتانىپ، بىردەيلەستىرىلدى.

گرەكتەر اسقان ايارلىقپەن جۇرت ساناسىنا ءوز قاعىنان جەرىپ، باتىسقا كوزسىز قۇلدىق ۇرا ەلىكتەيتىن سلاۆياندىق يدەولوگياسىنا نەگىزدەلگەن ورىس ويىن سىڭىرە ءبىلدى. ولار قۇلداردىڭ ءوز قوجايىنىن ءپىر تۇتاتىن داعدىسىن جاقسى ءبىلدى. ورىستارعا ولار حريستياندىقتىڭ قامىتىن كيگىزدى... وسىلايشى، ورىس ويىندا ەجەلگى گرەكيا مەن ريم الەمدىك مادەنيەتتىڭ كىندىگىنە اينالدى. بۇنىمەن ءبىر مەزەتتە ولار وزدەرىنىڭ وتكەنىن تاريحتىڭ قويناۋىنا كەرەكسىز شاركەيدەي لاقتىرىپ تاستادى...

تاڭ قالارلىعى، بوتەننىڭ ۇرىعى ءتول جاتىرعا قونىس تەپكەنى. نەسىن جاسىرىپ جابايىق، ماسكەۋلىكتەر تۋعان دەشتى-ي-قىپشاق پەن التايدان جەرىنۋى ءۇشىن ولاردى كۇشكە سالىپ، سۇلۋ سوزبەن ارباۋدىڭ دا ەش قاجەتى بولمادى. ولارعا ەڭ كەرەگى وزدەرىنىڭ «جاڭا» تامىر تەگى سانالاتىن گرەك وتىرىگى سلاۆياندىقتان وزدەرىن ىزدەستىرۋ بولدى. مىنە، قانىن ىشىنە تارتىپ، تۇركى الەمى دەسە قاباعى تۇكسيەتىن ماسكەۋ وسىمەن ءالى كۇنگە ەرەكشەلەنىپ كەلەدى. تاپ وسىلاي ءبىر-ءبىرىن تەك قانداس باۋىرلار عانا كورە المايدى! 

ال، كەز كەلگەن پەندە وتىرىكتى شىندىق دەپ تانيتىن بولسا، وندا ول مۇلدەم باسقا جانعا اينالادى. بارىدە وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي ەتىپ ۇسىنا بىلۋدە. 

شىعىستا بۇنى: «كىم قاراڭعىنى سەزىنبەسە، وندا ول جارىقتى ىزدەمەيدى» دەپ اتايدى. ماسكەۋ تۇركىلەرى نە تۇنەكتى، نە جارىقتى سەزىنبەيتىندەر. الەم كەلبەتىن ولارعا گرەكتەر سالىپ بەردى. ۇلىع حالىقتار كوشى-قونىنىڭ ءىزىن جاسىرعان ورتا عاسىرلىق ەۋروپادا نە ورىن السا، سول قايىرا قايتالاندى... 

سلاۆيانشىلدىق اپتاپ ىستىقتا سايا ىزدەگەندەي بولىپ جۇرگەن ماسكەۋدىڭ قولايىنا ابدەن جاقتى. ورىستار باس كوزگە قاراماي بۇرىنعىسىنان وزگەشەلەنەتىن بولسا بولعانى، وزدەرى جاڭا دەپ ساناعان دۇنيەلەردى تالعاماي، تاڭداماي كەرەكتەرىنە جاراتتى. بارىنە اۋىزدارىن اشىپ، بارىنە باس شايقاي تاڭ قالدى. مىسالعا، پالەولوگتاردىڭ (قارا قوس باستى بۇركىتتى) گەربى ماسكەۋدىڭ ەلتاڭباسىنا اينالدى. سلاۆيانداردىڭ ەشقايسى دا ۇلىع حالىقتار كوشى-قونىنىنا دەيىن التايعا تانىمال بولعان قوس باستى قىراننىڭ ۆيزانتياعا ۇشىپ بارعانىن ەستەرىنە دە المادى... ءبارى دەمدە ەستەن شىعارىلدى.

كرەمل جاعدايدىڭ ەگەسى، حريستياندىقتىڭ «وشاعى»، ياعني، باتىستىڭ جاڭا رۋحاني مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋشى كەلىمسەكتەرگە ءيىلىپ توسەك، جاتىپ جاستىق بولدى... رۋستە جاڭا ءدىن بەلەڭ الدى. وعان ءبىرىنشى كەزەكتە وزدەرى كەيىن دۆوريان اتانعان سارايماندار دەن قويا باستادى. 

اراق-شاراپتىڭ داستۇرگە قالاي ەنگەنىنە، امال نە، ورىستار ەش جاۋاپ بەرە المايدى، ويتكەنى، بۇل رۋح-جىگەردىڭ السىزدىگى عانا ەمەس، سلاۆيانداردىڭ «حالىقتىق» داستۇرىنە اينالۋىندا بولىپ وتىر. بۇنى ءبىز ۆەنەتسيالىقتىڭ مىنا جازباسىنان اڭعارامىز: «ولار (ياعني، گرەكتەر – م.ءا.) بارىپ تۇرعان ىشكىشتەر، ىشپەيتىندەردى ءيتتىڭ ەتىنەن دە جەك كورىپ، وزدەرىنىڭ سىلقيا تويىپ العاندارىن ماقتان ەتەدى». قايعىدان ءىشۋ ءرۋستىڭ ادەتىنە اينالدى. بۇل باسىنا ەرىك بەرىلگەن قۇلدىڭ عادەتى. ولار ءوز شىنجىرىمەن كوڭىل مارقايا وينايتىن تۇتقىنعا ۇقساپ كەتتى. بۇرىن بۇل ايماقتا تەك قۋانىشتا، جەڭىس پەن مەرەكەدە عانا ىشەتىن ەدى. 

تاعى دا وسى اۆتوردان: «كىناز ورسان زور ولكەگە بيلىك ەتەدى، اسكەرى دە مول بولۋ كەرەك قوي، بىراق، ونىڭ كوپشىلىگى قارۋ تۇگىل تاياق ۇستاي المايتىن قاۋقارسىز دىمكاس جاندار».

ماسكەۋدە حريستياندىق سيمۆولدارىن بەكەمدەگەن گرەكتەر، سونىمەن بىرگە ءوز بيلىگىن ءۋاجدادى. ءۇشىنشى ريم يدەياسى اسپاندا قالىقتاپ جۇرگەنىمەن، ول ايشىقتالا باستادى دا: رۋس ەۋروپانىڭ ءىزىن الا قايتا ورلەۋ داۋىرىنە ءوتتى. 

تۇرىك مۇراسى ءولدى، دالىرەك ايتساق، ونى تۇمشالاپ جاسىرىپ تاستادى. ءبارى دە باتىستان كەلدى. تەك جازالاۋ الاۋىنسىز.

ازۋلى قالاي رەسەيگە ءوتتى. 

ءبىز بىلەتىنەن بولەك «دەرەك پەن دايەككە» تولى ۆەرسيا بار. ول رەسەيدىڭ جاس پاتشاسى تۋرالى جىلى لەپەستى ءسوز ەتپەيدى، قايتا، تۇرىكتەر ونى باتشاعار جاساپ، قالانى ۇرسسسىز تاستاپ، ءارى ادەمى اتەشتى سىيعا تارتادى... پەترگە ازۋلى الۋعا ونىڭ قىزتەكەلىگى كومەكتەستى، ول وسى بەيادەپتىگىمەن عۇمىر كەشتى. بىراق جەڭىستىڭ اتى جەڭىس. ءتىپتى وسىنداي بولسا دا.

سودان بەرى تاتاريا شارلەرىنىڭ شىرايى بۇزىلىپ: بيرينچي – بريانسك، بۋرۋنينەج – ۆورونەج، كيپەنزاي – پەنزا، كۋرسىك – كۋرسك، تۋلۋ – تۋلا اتانا باستادى... پەتر پاتشانىڭ قولىنا ەسكى دىندەگى بۇلعاقتى دونى بار تاتاريا ءتيدى. ماسكەۋ مەن ونىڭ ەگەلەرى وزدەرى قالاعان ەسىمدەر مەن اتاۋلاردى ادامدار مەن قالالارعا تاڭدى.

رەسەي شەكاراسى ۇلعايىپ، كاۆكاز بەن وسمان تۇرىكتەرىنە جۋىقتاي ءتۇستى...

تاپ وسى كەزدە بۇرىن ءتىرى پەندە كورمەگەن «بولمەدەگى جىلنامالار» پايدا بولىپ، ءبىرىنشى رەسەيلىك تاريحشى ۆ. ن. تاتيششەۆ XVIII عاسىردا «عىلىم مەن يماندىلىقتىڭ قولداۋشىسى» ياكوۆ ءبريۋستىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءوزىنىڭ «عاراساتتى» ەڭبەگىن جازۋدى باستادى. تاتيششەۆتىڭ «تاريحىنا» كارامزيننىڭ دە، كليۋچەۆسكيدىڭ دە، سولوۆەۆتىڭ دە، گرەكوۆتىڭ دە، ءام رىباكوۆتىڭ دا، كەرەك دەسەڭىڭ اتاق-داڭقى ولاردان باسەڭدەردىڭ دە باستارى بايلاندى. ال، ولار ۋاقىتقا قاتىستى ءبىردى ايتىپ ءبىردى كەتپەس ءۇشىن قاستارىنا باقتاشى-تسەنزورلاردى قوستى.

...1735 جىلى «نوۆىي ي كراتكي سپوسوب ك سلوجەنيۋ روسسيسكيح ستيحوۆ»، دالىرەك ايتساق، ورىس تىلىندە ولەڭدى قالاي جازۋعا بولادى دەگەن كىتاپ جارىق كوردى. بۇل اقىندارعا ارنالعان وقۋ قۇرالى ەدى. ونىڭ اۆتورى استراحاننىڭ تۋماسى ۆ. ترەدياكوۆسكي، ول سلاۆيان گرامماتيكاسى مەن ولەڭ ورىمىنە قۇلشىنىس تانىتقان گرەك-لاتىن اكادەمياسىنىڭ شاكىرتى. يەزۋيت عىلىمىنىڭ ورتالىعى سوربونناعا باردى. بۇل «ماداق جىرلارىنىڭ» مارقاسقاسى ەدى.

سلاۆيان ديالەكتىسى – ينكۆيزيتسيانىڭ بەل بالاسى. 

لاتىن، گرەك، تۇركى جانە الدەقانداي وزگە تىلدەردىڭ ەرەجەسى مەن سوزدەرىنەن تۇراتىن قويىرتپاق. سول سەبەپتى ورىستار اعىلشىندار سياقتى ءوز بابالارىنىڭ ءتىلىن ەش تۇسىنبەيدى. عافۋ ەت ماعان، وقىرمان، قالاي دەسەك تە، سلاۆيانداردىڭ كوزىن اشىپ، كوكىرەگىنە ساۋلە تۇسىرگەن كيريلل مەن مەفوديلەر ەمەس، ءبىرىنشى سلاۆيان سوزدىگىن قۇراستىرعان يەزۋيت لاۆرەنتي زيزاني. تەك قانا ول!

رەسەيدىڭ تىلسىمدى تاريحى مەن باستاۋ كوزى وسىنداي...

ال مەن ارى قاراي استراحاننىڭ تۋماسى 1735 جىلى «نوۆىي ي كراتكي سپوسوب ك سلوجەنيۋ روسسيسكيح ستيحوۆ»-تى قۇراستىرىپ شىققان اكادەميك ۆ. ترەدياكوۆسكي جايىندا ءسوز ەتەتىن بولام. ول باتىستا وقىپ كەلگەن سوڭ، رەسەي عا جيىنىندا سلاۆياندار ءۇشىن جاڭا ءتىل تۋراسىندا بايانداما جاسادى. بۇل بايانداما سونى وزگەرىستى كەرەك ەتىپ وتىرعاندار تاراپىنان زور ىقىلاستى قۇلشىنىستى تۋعىزدى.

وسىلايشا تۇركىلەرسىز رەسەيدىڭ جاڭا تاريحى باستالىپ كەتتى.

سلاۆيان ديالەكتسىن بولگاريا سويلەگەن ءتىلدى («ىلكىبۇلعار ءتىلىن») نەگىزە الا وتىرىپ، اسقان مەيىرباندىقپەن ارلەدى. ال، ار قاراي بارىدە تالعام بويىنشا، ءبىر جەردە ءارىپ قوستى، ءبىر جەردە ونى ءتۇسىرىپ تاستادى، ەندى بىردە ەكپىندەردى اۋىستىرىپ الەككە ءتۇستى، ناتيجەسىندە: تۇركى ءسوزى «يازىگ» ورىستىق «يازىك»-كە اينالىپ شىعا كەلدى (باسقا شىن سلاۆيان ۇلتتارى «موۆا» دەيدى - ءا.ءا.ءا.).

ءبىز عۇلامانىڭ قالامىنان شىققان كىتاپتارىنداعى ۇزىكتى ويلاردى عانا وقىرماندارىمىزعا ءتارجىمالاپ ۇسىندىق. 

(جالعاسى بار)

ءابىل-سەرىك الياكبار

Abai.kz