بىزدە اقپاراتتىق كەڭىستىكتە تىلدىك تاۋەلسىزدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن قر ۇكىمەتى تاراپىنان قۇرىلعان «ۇلتتىق مەديا توپ» جوق. ەسەسىنە وزگە مەملەكەتتىڭ تىلىمەن قوسامجارلاسقان مەديا جوبالارعا بوسقا قارجى شاشىلۋدا. ورىس ءتىلى رەسەي تاراپىنان جان-جاقتى قولداۋعا يە، اعىلشىن ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىنە تاس دۋان توسقاۋىل قويىلعان. بىزدە انا ءتىلىن كۇندەلىكتى تۇرمىستا كەڭىنەن قولداناتىن تيتۋلدى ۇلتتىڭ سانى ارتقانىنا قاراماي كەرىسىنشە قازاق ءتىلدى مەديابيزنەستىڭ دامۋىنا قاتىستى ەش شارا جاسالماي وتىر.

اعىلشىن تىلىنە قارسى بالتىق ەلدەرىنەن كەيىن تمد كەڭىستىگىندە ەڭ ءبىرىنشى ورىستار تىلدىك قاۋىپسىزدىك شاراسىن قولعا الدى. ورىستىق اقپارات تاسقىنىن ەنگىزبەيتىن وسىنداي شارانى ءوز ەلدەرىندە قولعا العانى ءۇشىن رەسەي رەۆانشيستەرى ۋكراينانى، گۇرجىستاندى جانە مولدوۆانى اتا جاۋلارىنا اينالدىردى. ناتيجەسىندە تمد كەڭىستىگىندە تەك ورتالىق ازيا ەلدەرىن اقپاراتتىق جاۋلاۋعا ەش كەدەرگىسىز الاپات مۇمكىندىككە قول جەتكىزگەن رەسەيدىڭ «ناتسيونالنايا مەديا گرۋپپا» كومپانياسى ومىرگە كەلدى. ونىڭ ينتەرنەت سايتتارداعى كونتەتىنە الۋان ءتىلدى دۇنيەجۇزىلىك تەلەارنالاردان وزگە بالتىق ەلدەرى، تمد ەلدەرىنىڭ بارلىق مەملەكەتتەرىنىڭ تەلەارنالارى ەنىپ وتىر.

ورىس ءتىلدى كەز كەلگەن تەلەسايتتان قالاعان ەلىڭىزدىڭ ارناسىن كورە الاسىز. جانە وا  ەڭ جابىق ەل دەپ سانالاتىن تۇركىمەنستان ورىس كريمينالدى تەلەحيكاياتتارىن جانىن سالا كورەدى. بۇل وا ەلدەرىندە، ونىڭ ىشىندە  مەملەكەتتىك ءتىلى 100 پايىز ۇستەمدىككە يە تۇركىمەنستاندا دا جۇيەلى جولعا قويىلعان انا تىلدەرىندەگى بالاما الەمدىك تەلەپاكەتتىڭ ۇلتتىق نۇسقاسى جوقتىعىنان بولىپ وتىر.

قازاقتا انا تىلىمىزدە قۇمىق، نوعاي، قاراقالپاق، قىرعىز، تاتار-باشقۇرت جانە وزبەك-ۇيعىر ەش كەدەرگىسىز ۇعىنا الاتىن الەمدىك دەڭگەيدەگى تەلەارنالاردى تمد كەڭىستىگىنە تاراتۋعا قارجىلىق تا، تەحنيكالىق تا، كادرلىق تا مۇمكىندىك بار. تەك وسى قادامعا بارۋعا ورىس ءتىلدى بيلىك قانا مۇددەسىز. ەلباسىمىز "OTAU TV" ارقىلى قازاقتى وا مەديا بارىسىنا اينالدىردى. وا مەديا بارىسى قازاق ءتىلدى تەلەارنالار ارقىلى تۋىسقان حالىقتاردى ءوز رۋحاني باۋىرىنا تارتۋىنا ەندى نە كەدەرگى؟ بۇرىنعى تەلە كورسەتىلىمدەگى قولبايلاۋ 50/50 قوستىلدىلىگىن ەندى 80/20-مەن الماستىرىپ، جارنامانى تەك قازاق تىلىندە ۇلتتىق دىلىمىزگە ساي ۇسىناتىن جانە جۇگىرتپە جولداردىڭ ءماتىنى انا تىلىمىزدە بەرىلۋىنە ەلىمىزدەگى ءىرىلى-ۇساقتى تەلەكومپانيالاردى مويىنداتاتىن ءام وزگەرتۋ مەن تولىقتىرۋ ەنگىزىلگەن زاڭمەن ماجبۇرلەيتىن كەز كەلدى.

2008 جىلى قۇرىلعان رەسەي ۇكىمەتى 51 پايىزدىق پاكەتىن ءوز قولىندا ۇستاپ وتىرعان «ناتسيونالنايا مەديا گرۋپپا» كومپانياسى اۋەلى  جالپى ۇلتتىق «يزۆەستيا» گازەتىنە يەلىك ەتىپ، كەيىن 2016 جىلى امەريكالىق Discovery تەلەتاراتۋىشىسىنىڭ Discovery Channel, TLC, Animal Planet جانە Eurosport قوسقانداعى 11 تەلەارناسىنا (Discovery Channel روسسيا، Animal Planet روسسيا، DTX, Discovery Science, Investigation Discovery, TLC روسسيا، Eurosport 1, Eurosport Gold, Eurosport 2, Eurosport 4K, Travel Channel, Fine Living, Food Network); Viasat World-تىڭ 12 ءورىستىلدى نۇسقاداعى تەلەارنالارىنا (TV1000, TV1000 رۋسسكوە كينو، TV1000 Action, ViP Premium HD, ViP Megahit HD, ViP Comedy HD, Viasat Explore, Viasat History, Viasat Nature, Viasat Nature HD/Viasat History HD, Viasat Sport,ViP Serial HD), Turner توبىنىڭ 3 تەلەارناسىنا (Cartoon Network, Boomerang, CNN International) يەلىك ەتە باستادى. كەيىن Sony Pictures Television International-دىڭ  3 (Sony Channel, Sony Sci-Fi, Sony Turbo) جانە تەلكو مەديانىڭ (5 ارناسىن BabyTV, Nat Geo Wild, National Geographic, FOX, FOX Life ) ورىس تىلىندە تەلەكورەرمەندەرگە ۇسىندى.

رەسەي الەمگە تانىمال تەلە-مەديا كووپەراتسيالاردىڭ تەلە ونىمدەرىنىڭ ورىستىق تەلەنۇسقاسىن ومىرگە اكەلۋ ناتيجەسىندە ءبىز جانە قىرعىز بەن بەلورۋس سياقتى قوس تىلدەن ايىرىلماي وتىرعان ەلدەرگە ءوز تەلەوپەراتورلارى ارقىلى ورىس ءتىلدى كابىلدىك جانە جەرسەرىكتىك تەلەارنالاردىڭ اقپاراتتىق مىزعىماس بيلىگى ورناتىلدى. قازىر قازاقتىڭ كورەتىنى مۋزىكالىق كانالدار، تۇرىك پەن كارىس سەريالدارى عانا. قالعاندارى تۇگەل دەرلىك ورىس تىلىندە. قازاقستاندىق ورىس تىلدىلەر بىزدەگى  وتاندىق كانالداردى مۇلدەم كورمەيدى دەسە دە بولادى. ونىڭ ەسەسىنە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىركەلمەگەن شەتەلدىك جەرسەرىگى وپەراتورلارىنىڭ («رادۋگاتۆ»، «تريكولور تۆ»، «نتۆ+»، «وريون ەكسپرەسس»، «يامال»، «Hotbird»، «پلاتفورما HD»، «تەلەكارتا») قىزمەتىن تۇتىنادى.

بۇعان مىسالدى الىستان ىزدەپ كەرەگى جوق مەنىڭ «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنا شىققان ماقالامدى سaravan.kz سايتى ارۋ تەنتەكالي اۋدارماسىمەن  19 ناۋرىزدا «پوچەمۋ كازاحستان دولجەن وتكازاتسيا وت رۋسسكويازىچنوگو كونتەنتا» دەگەن اتاۋمەن جاريالاعاندا جاريالانىمعا ءوز پىكىرىن قالدىرعان يگور كوۆالەۆ دەگەن ورىس ازاماتى: «مى ۋجە داۆنو نە سموتريم كازاحستانسكيە كانالى.. ۋ ناس تارەلكا نتۆ+.. ۆسيو راۆنو نا كاكوم يازىكە بۋدۋت ۆەششات كانالى كازاحستانا..» دەپ ءوز ويىن بۇكپەسىز اشىق ءبىلدىردى. بۇدان شىعاتىنى شاما شارقىنا قاراي تەك قانا تاريحي وتانىنىڭ «رادۋگاتۆ»، «تريكولور تۆ»، «نتۆ+»، «وريون ەكسپرەسس»، «يامال»، «Hotbird»، «پلاتفورما HD»، «تەلەكارتا» تەلەوپەراتورلارىنىڭ عانا قىزمەتىن تۇتىناتىن ورىس ءتىلدى سلاۆياندارعا ءبىزدىڭ تەلەكانالداردىڭ قاي تىلدە حابار تاراتقانى ەش كەرەك ەمەس. وسىنى جوعارعى بيلىكتىڭ تۇسىنگىسى كەلمەيتىنى قانىڭدى قارايتادى.

قازاق ءتىلدى تەلەارنا تەك قانا ءوز ەلىمىزدەگى قازاققا عانا ەمەس، باۋىرلاس رەسەيدىڭ رۋحاني ەزگىسىندەگى ۇلتتارعا دا كەرەك. قازاق ەشقاشان نە اعىلشىن، نە ورىس تىلىمەن ۇشپاققا شىعا المايدى. الاش بالاسىن قۇمىق، نوعاي، قاراقالپاق، قىرعىز، تاتار-باشقۇرت جانە وزبەك-ۇيعىر الدىندا زور ەتەتىن دە، ءنان ەتەتىندە ولار وزدەرىندە جوق بولعاندىقتان امالسىز تۇتىناتىن جاڭا تەلەتۇرپاتتاعى انا ءتىلىمىز. اتامىز «كۇلشەلى بالا سۇيمەككە جاقسى»  دەيدى، ءبىزدىڭ كۇلشەمىز – OTAU TV. وسى كۇلشەلى تەلەارنامىز ۇلتتىق تىلىمىزدە حابار تاراتپاسا، الەمدىك تەلە ونىمدەردى انا تىلىمىزدە ءوز ۇلتىمىزبەن ونى ۇعىناتىن باۋىرلاس ەلدەرگە ۇسىنا الماسا، وندا اقشا ۇنەمدەپ، تەك تەگىن ۇسىنىلعان ورىس تەلەارنالارىن عانا تۇتىنايىق. بىلە بىلسەك، ەگەمەندىك العان قازاق ەلىنىڭ ءتىلى رف، وا جانە قحر ۇلتتارى مەن ۇلىستارى ۇعىناتىن جانە كەرەك كەزىندە تۇتىناتىن حالىقارالىق ءتىل. ەلباسى وسى جولدا "OTAU TV" ارقىلى قازاقتى رف مەن وا تۇركىلەرى اراسىنداعى مەديا بارىسقا اينالۋىنا العىشارت جاساپ، تەلەكورەرمەندىك قاق جارىلىمنان قۇتىلۋ ءۇشىن وسى باعىتتا قالايشا قام جاساۋىمىزدىڭ سارا جولىن كورسەتىپ بەردى.

وسى تەلەكورەرمەندىك قاق جارىلىمدى ەسكەرگەن قازاق ۇكىمەتى ەرتەدەن كەش جاقسى دەپ، 2017 جىلى 2012 جىلدىڭ 18 قاڭتارىندا قابىلدانعان «تەلەحابار تارتۋ تۋرالى» زاڭعا جەكە تۇرعىنداردىڭ  تەلەراديو حابار تاراتۋشى جانە قۇرىلعىلارعا يە بىراق قر حابار تاراتۋ ءۇشىن ليتسەنزياسى جوق وپەراتوردىڭ قىزمەتىن تۇتىنۋعا تىيىم سالۋعا قاتىستى وزگەرىس ەنگىزگەن بولاتىن.  ەندى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە وراسان زور قاۋىپ توندىرەتىن زاۋالعا بايلانىستى قازىرگى قولدانىستاعى وسى زاڭدى ودان ارى قاتايتۋدى قولعا الىپ وتىرعانى قۋانتادى.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اقپارات ماسەلەسى جونىندەگى زاڭناماسىنا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ» ماسەلەسى ۋاقىت تالابى. بىراق وسى زاڭنامامىزدا زاڭسىز دەپ تانىلاتىن تەلەراديو حابار تاراتۋشى قۇرىلعىلاردى ورناتۋشىلار ازىرشە وزگە ۇلت وكىلدەرى بولىپ سانالادى. ەگەر اتالعان زاڭ قازاق مۇددەسىن قورعاسىن دەسەك، وندا "OTAU TV" نەگىزىندە قر ۇكىمەتى تاراپىنان قۇرىلعان «ۇلتتىق مەديا توپ» انا تىلىمىزدەگى شەتەلدىك قىتاي-جاپون، ۇلىبريتانيا-اقش، نەمىس-فارنتسۋز، اراب-تۇرىك، يتالي-كارىس تانىمال تەلەپاكەتتەرىنىڭ وتاندىق نۇسقاسىن ۇسىنۋعا ءتيىس. سونىمەن بىرگە ۇلتتىق مۇددەمىزگە ساي قازاقستاندى ەۋرازيانىڭ مەديالىق بارىسىنا اينالدىرۋ ءۇشىن "OTAU TV" تاراپىنان رف باشقۇرت پەن تاتار، قحر ۇيعىر مەن قازاق، وا قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن جانە تاجىك تەلەارنالارىن كورسەتۋىنە مەملەكەتارالىق كەلىسىممەن قولجەتكىزۋىمىز كەرەك.

ەل ۇكىمەتى 2020 "OTAU TV" ەلىمىزدىڭ 95% تۇرعىنى قامتاماسىز ەتىلەدى دەپ جوبالاپ وتىر. 2011 جىلى شەتەلدىك تىركەلمەگەن جەرسەرىگى وپەراتورلارىنىڭ (شتجو) ۇلەستىك سالماعى 30%-دى قۇراسا، وتكەن جىلى بۇل كورسەتكىش 15%-عا دەيىن كەمىگەنى انىقتالدى.

بۇگىنگى تاڭدا OTAU TV مەن شتجو اراسالماعى كەيبىر وبلىستاردا اتاپ ايتساق،  بقو – OTAU TV – 30%، شتجو – 40%; قوستاناي وبلىسىندا – OTAU TV – 17%، شتجو – 19%; پاۆلودار وبلىسىندا – OTAU TV – 18%، شتجو – 26%; سقو – OTAU TV – 16%، شتجو – 27%; اقمولا وبلىسىندا – OTAU TV – 34%، شتجو – 27%;  اقتوبە وبلىسىنىڭ – 40%،  شتجو – 30% قۇراسا، تەك اتىراۋ وبلىسىنىڭ  – OTAU TV – 72%، شتجو – 16% قۇراپ وتىر. بۇل تسيفرلار كوزى قاراقتى جانعا قاي ايماقتا وتاندىق ونىمنەن شەتەلدىك ءونىم باسىم نەمەسە شەتەلدىك ءونىمدى تەلەكورەرمەندەردىڭ قاي ولكەمىزدە كەرەك ەتپەيتىن مەديا احۋالىن تانىتىپ تۇر ەمەس پە!؟

ەل ۇكىمەتى مەن دەپۋتاتتار كورپۋسى 12 ساۋىرگە دەيىنگى ارالىقتاعى زاڭ جوباسى كونتسەپتسياسىنا شەتەلدىك تىركەلگەن جەرسەرىگى وپەراتورلارىنا قازاق ءتىلدى جارناما جاساۋدىڭ، قازاق ءتىلدى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر توبىنا جانە ەرەسەكتەر قاۋىمىنا ارنالعان تەلەارنالار توبىن ۇسىنۋدى ەنگىزسە، بۇل تالاپتى ساقتاماعانداردى  ليتسەنزياسىنان ايىرسا كوپ نارسەدەن ۇتار ەدىك.

بىزدە جىنىستىق جانە جاس ەرەكشەلىگىنە ارنالعان قازاق ءتىلدى تەلەپاكەتتەر جوق. تەك ورىس ءتىلدى بيلىكتىڭ ءبىر ارنانى عانا تازا قازاقشا سويلەتكەنىنە ءمازبىز. ەگەر ۇلتتىق تەلەپاكەتتەردى ومىرگە اكەلەتىن قازاق ءتىلدى بيزنەس وكىلدەرىنەن تۇراتىن نە «قازاق ءۇنى»، نە «ايقىن» گازەتى سەرىكتەس بولىپ ەنەتىن ۇكىمەت قاراۋىنداعى  «ۇلتتىق مەديا توپ» قۇرىلسا، قازاق Discovery Channel, TLC, Animal Planet «Nickelodeon»، «Canal J»، Travel Channel, Fine Living, Food Network, Viasat World, CNN International, Sony Pictures Television International, National Geographic ت.ب. تانىمال تەلەارنالاردىڭ جاھانعا ءماشھۇر توپتامالارىنىڭ انا تىلىمىزدەگى نۇسقالارىن كورە الار ەدى.

رەسەي وتارىنداعى تاتار (شايان تۆ) مەن باشقۇرت («تامىر») تا تازا انا تىلىندەگى ءوز بالالار ارناسىنا يەلىك ەتەدى. ءبىر «بالاپانمەن» كەۋدە كەرۋ ماقتانىش ەمەس.  باشقۇرتتار بۇل باعىتتا بىزدەن بۇرىن 16 ساعات حابار تاراتىن «تامىر»-دى لۋيزا فارحشاتوۆانىڭ جانكەشتىلىگىمەن اۋەلى «سەنگەلدەك» («بەسىك») دەگەن اتاۋمەن 1992 جىلى 2 ناۋرىزدا ومىرگە اكەلىپ، اتالعان ارنا ۇلتىنىڭ قوشامەتىنە بولەنە ءبىلدى.

بالالاردىڭ ءبىر عانا «بالاپان» تەلەارناسى بار. قالعان ارنالار ورىس تىلىندە، سوندىقتان قازاق ءتىلدى وتباسىنىڭ بالاسىنىڭ ءتىلى كەيدە ورىسشا شىعىپ جاتادى. بۇل ەندى ۇلتتىق قاسىرەت. وسىعان جول بەرمەۋ ءۇشىن ازيا مەن ەۋروپانىڭ بالالارعا ارنالعان ارنالارىنىڭ قازاقشا نۇسقاسىن كورەرمەنگە ۇسىنۋعا ءتيىسپىز.

ماسەلەن، فرانتسۋزدىڭ  1985 جىلدان بەرى ءوز حابارىن تاراتىپ كەلە جاتقان «Canal J» («كانال جي») جانە 2005 جىلدان ەفيرگە شىعا  باستاعان «Gulli» («گۋللي») اتتى بالالار ارنالارى بار، سوڭعىسى «Gulli Bil Arabi» دەگەن اتپەن اراب ەلدەرىنە بالالار مۋلتتوپتامالارىن مۇسىلماندىق جوسىقتا تاراتىپ وتىر. فرانتسۋز وتارىندا بولعان اراب ەلدەرى تاجىريبەسىنەن ۇيرەنۋ بىزگە كوپ شاراپاتىن تيگىزەدى.

ەندى وسى «بالاپان» سالعان سارا جولدى كەڭەيتۋگە دەن قويعانىمىز ءلازىم.

Nickelodeon, Cartoon Network, Baby TV,  Disney Channel,  JimJam (JimJam Television Limited),  Kids Station (جاپونشا キッズステーション، kizzu sutēshon), نەمىستىڭ KiKA (Kinder-Kanal),  ارابتىڭ Spacetoon-ىنىڭ قازاقي نۇسقالارىن  بوبەكتەرىمىزگە انا تىلىمىزدە ۇسىنار بولساق، قولىمىزدى كىم قاعادى؟

جۇرتتى ۇشتۇعىرلى تىلمەن سارساڭساڭعا سالعان قر ءبىلىم مينسترلىگى Busy Beavers, Gogo Loves English, WOW ENGLISH TV, Dream English Kids, British Council | LearnEnglish Kids, Fun Kids English, English Singsing, Kids TV English سىندى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ (بۇرىنعى بريتان وتارلارىنىداعى ەلدەردىڭ) بۇلدىرشىندەرىنە ارنالعان تەلەارنالارى ارقىلى دا قازاق بالاسىنا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋگە بولاتىنىن قاپەرىنە الدى ما ەكەن. وسى ارنالار قازاق تىلىنە بەيىمدەلسە، الاش بالاسى اعىلشىن ءتىلىن وزگەنىڭ كومەگىنسىز مەڭگەرەر ەدى.

ساياسي-اقپاراتىق، سپورتتىق، اسپازدىق، تانىمدىق الەمگە تانىمال ارنالار قازاقي نۇسقادا جۇرتقا ۇسىنىلسا، ءتىلىمىزدىڭ كوكجيەگى كەڭىر ەدى. ءارى كينوفيلمدەر مەن بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتاعى تەلەتوپتامالاردى انا تىلىمىزدە كورسەتەتىن ارنالار سانى ارتاسا ءبىر جاساپ قالار ەدىك.

ەلباسىمىزدىڭ بەلبالاسى OTAU TV ەندى قر ۇكىمەتى تاراپىنان قۇرىلاتىن  «ۇلتتىق مەديا توپ» قاراۋىنا ءوتىپ، الەمدىك تانىمال تەلەارنالاردىڭ مەنشىك يەلەرىمەن كەلىسىمشارت ارقىلى ۇزدىك توپتامالارىنىڭ قازاقي نۇسقالارى الاش جۇرتىنىڭ يگىلىگىنە اينالۋى جاڭا پرەزيدەنت نازارىنان تىس قالمايتىن شىعار.

ايتپەسە، تەلەارناسى قازاقشالانباعان الاش ەلى ەرتە مە، كەش پە وزگەنىڭ شايناپ بەرگەنىنە مالداناتىن ۇلتتىق رۋحاني كەلبەتىنەن ايىرىلعان اقپاراتتىق زومبيگە اينالادى.

ءابىل-سەرىك الياكپار

Abai.kz