شەكارا جانە ەلباسى
بۇگىندە مەملەكەتتىك شەكارانىڭ جالپى ۇزىندىعى، كاسپي تەڭىزىندەگى شەكارانى ەسەپتەمەگەندە، 13500 كيلومەترگە سوزىلىپ جاتىر. سولتۇستىگىندە رەسەي فەدەراتسياسىمەن، وڭتۇستىگىندە تۇركىمەنستان، وزبەكستان جانە قىرعىزستان رەسپۋبليكالارىمەن، شىعىسىندا قىتايمەن شەكتەسەدi. تاريحي قىسقا مەرزىم ىشىندە ەلىمىز اتالعان مەملەكەتتەرمەن اراداعى شەكارانى مەجەلەپ، ىرگەسىن بەكىتتى. شەكارانىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلۋى — قازاقستاننىڭ مىزعىماستىعىنىڭ كەپىلى. سول شەكارانى شەگەندەۋدە الەم قاۋىمداستىعىنان كەپىلدىك ىزدەگەن ەلباسىنىڭ ورنى قاشاندا ەرەكشە.
وسىدان جيىرما جىل بۇرىن ەل ءتاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان تۇستا ىرگەلەس كورشىلەرمەن مەملەكەتتىك شەكارانى ايقىنداپ، بەكىتۋ ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلدى. «ءبىز ءۇشىن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاۋدان ماڭىزدى مىندەت جوق» دەگەن پرەزيدەنت تۇتاستىعىمىزدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شىن مانىندە وراسان جۇمىستار اتقارىپ، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتى مويىنداتتى. جيىرما جىلدىڭ ىشىندە بۇكىل شەكارامىز – تاتۋ كورشىلىك پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ شەكاراسى دەپ ايتىلۋى بەكەر ەمەس.
كۇرمەۋى قيىن ماسەلە ەدى
ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتقاننان كەيىن شەكارا تۇيتكىلىنە قاتىستى ەكى ماسەلە بولدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى – تاريحي مۇراگەرلىك قۇقىعى بويىنشا كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى قازاق كسر-ءىنىڭ قولدا بار اۋماعىن جاڭادان، حالىقارالىق دارەجەدە دەليميتاتسيالاپ، بەكىتۋ. ەكىنشىسى – ءۇردىس بارىسىندا تۋىنداعان ماسەلەلەردى بەيبىت جولمەن شەشۋ.
مەملەكەتتىك شەكارانى انىقتاۋ شارالارى 1992 جىلدان باستالىپ، 2005 جىلعا دەيىن باستى ءۇش باعىت بويىنشا جۇرگىزىلدى.
قىتايمەن شەكارالىق ماسەلەلەردى رەتتەۋ 1992 جىلى قولعا الىندى. ەكى ەل اراسىنداعى شەكارالاردى دەليميتاتسيالاۋ تۋرالى كەلىسسوزدەردىڭ قورىتىندىسى رەتىندە بەس حالىقارالىق كەلىسىمشارت جاسالدى. وندا قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى شەكارا سىزىعى ناقتىلانىپ، ارناۋلى سيپاتتاما جاسالدى. جۇمىستارى اياقتالعاننان كەيىن تاراپتار شەكارانى دەماركاتسيالاۋعا كىرىستى. 2002 جىلدىڭ مامىرىندا قول قويعان قازاقستان–قىتاي مەملەكەتتىك شەكاراسىن دەماركاتسيالاۋ تۋرالى حاتتامادا ونىڭ ۇزىندىعى 1782 شاقىرىم دەپ كورسەتىلدى. وسىلايشا، ءجۇزدەگەن جىلدار بويى مويىندالماي كەلگەن ءبىزدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىمىزدى شىعىستاعى كورشىمىز مويىندادى، كەلىسىمگە كەلدى. قىتايمەن شەكارالاس ون بەس مەملەكەتتىڭ ىشىندە قىتاي ۇكىمەتىنىڭ كەلىسىمىمەن تولىقتاي شەكارا ماسەلەسىن تياناقتاپ العان جالعىز مەملەكەت بولسا، ول – قازاقستان.
كەڭەس وداعى كەزىندە وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ اراسىنداعى شەكارا ىشكى اكىمشىلىك-اۋماقتىق شەكارا رەتىندە بەلگىلەنىپ، تەك كارتالاردا عانا كورسەتىلەتىن. شەكارا بويىندا ەشبىر ءبولۋ سىزىعى بولماعان.1999 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قىرعىستان، رەسەي، تۇركىمەنستان جانە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىمەن اراداعى مەملەكەتتىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ جونىندەگى ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە بۇل ماسەلەلەر تولىعىمەن رەتتەلىپ، شەشىمىن تاپتى. قىرعىزستانمەن شەكارا 1242 شاقىرىمدى، تۇركىمەنستانمەن – 426, ال وزبەكستانمەن 2351 شاقىرىمدى قۇرادى.
ەڭ ۇزىن شەكارا
قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارا الەمدەگى قۇرىلىقپەن ۇزدىكسىز جۇرەتىن ەڭ ۇزىن شەكارا. ونىڭ جالپى ۇزىندىعى — 7591 شاقىرىم. شەكارا بويىن دەليميتاتسيالاۋ كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىنان باستالىپ، ەدىل وزەنىنىڭ شىعىسى بويىن جاعالاي، سارىارقا مەن ءسىبىر جازىعىنىڭ ورتاسىن كوكتەي ءوتىپ، قازاقستان، رەسەي، قىتاي ىرگەلەرى تۇيىسەتىن تۇستا، التاي تاۋىنىڭ ەڭ بيىك جوتالارىنا جەتە اياقتالادى. مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى ەكى ەل اراسىنداعى العاشقى حاتتاما 1998 جىلى رەسىمدەلدى. ەكى ەل پرەزيدەنتتەرى 2005 جىلدىڭ قاڭتارىندا «قازاقستان-رەسەي مەملەكەتتىك شەكاراسى تۋرالى» كەلىسىمگە قول قويدى. بۇل ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك اۋماعىن بەكىتۋ بويىنشا ماڭىزدى قادام ەدى. وسىلايشا، قازاقستان – رەسەي مەملەكەتتىك شەكاراسىن حالىقارالىق قۇقىقتىق تۇرعىدان رەسىمدەۋ ۇردىسىنە ەڭ باستى نۇكتە قويىلدى.
اۋماق تۇتاستىعى ايقىن ەل
ەل اعالارىنىڭ ون جىل ىشىندە ەلدىڭ شەبىن بەلگىلەپ، ىرگەسىن بەكىتۋ باعىتىنداعى اتقارعان جۇمىستارىنىڭ ەڭ باستى ناتيجەسى رەتىندە بولاشاق ۇرپاققا حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىمەن قورعالعان، بەيبىت ءارى تۇراقتى شەكارانى قالدىراتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇگىندە مەملەكەتتىك شەكارانى نىعايتۋ جۇمىستارىمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنىڭ مىزعىماستىعىن قامتاماسىز ەتۋ مىندەتى ابىرويمەن اتقارىلدى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىز بەن الداعى تالاي مىڭجىلدىقتارعا جالعاساتىن تۇراقتى دامۋىمىزعا قاجەتتى نەگىز تولىقتاي قالاندى. توسكەيدە مالى قوسىلىپ، الىس-بەرىسى مەن بارىس-كەلىسىنەن جاڭىلماعان ىرگەلەس كورشىلەرىمىزدىڭ بارلىعىمەن باۋىرلاستىق قارىم-قاتىناس ورناتتىق.
ءبىزدىڭ شەكارامىز – دوستىق پەن تاتۋ كورشىلىك شەكاراسى. ويتكەنى، ىزگى نيەتپەن كەلگەن ەلدەردىڭ بارىنە ەسىگىمىز ايقارا اشىق.
گۇلميرا ايماعامبەت
Abai.kz
