Júma, 19 Sәuir 2024
Biylik 7395 0 pikir 1 Jeltoqsan, 2018 saghat 18:04

Shekara jәne Elbasy

Býginde memlekettik shekaranyng jalpy úzyndyghy, Kaspiy tenizindegi shekarany eseptemegende, 13500 kilometrge sozylyp jatyr. Soltýstiginde Resey Federasiyasymen, ontýstiginde Týrkimenstan, Ózbekstan jәne Qyrghyzstan respublikalarymen, shyghysynda Qytaymen  shektesedi. Tarihy qysqa merzim ishinde elimiz atalghan memlekettermen aradaghy shekarany mejelep, irgesin bekitti. Shekaranyng halyqaralyq dengeyde tanyluy — Qazaqstannyng myzghymastyghynyng kepili. Sol shekarany shegendeude әlem qauymdastyghynan kepildik izdegen  Elbasynyng orny qashanda erekshe.

Osydan jiyrma jyl búryn el tә­uel­­siz­di­gin jariyalaghan tústa irgeles kórshi­lermen memlekettik shekarany aiqyndap, bekitu úzaq uaqytqa sozyldy. «Biz ýshin Qazaqstannyng tәuelsizdigi men aumaqtyq tútastyghyn saqtaudan manyzdy mindet joq»­ degen Preziydent tútastyghymyzdy qam­­ta­masyz etu ýshin shyn mәninde orasan­ júmystar atqaryp, halyqaralyq qauym­dastyqty moyyndatty. Jiyrma jyldyng ishinde býkil shekaramyz – tatu kórshilik pen yntymaqtastyqtyng shekarasy dep ai­­tyl­uy beker emes.

Kýrmeui qiyn mәsele edi

Azattyqtyng aq tany atqannan keyin she­­ka­ra týitkiline qatysty eki mәsele bol­dy. Onyng birinshisi – tarihy múrager­lik­ qúqyghy boyynsha Kenes Odaghy qúramyn­daghy Qazaq KSR-ining qolda bar aumaghyn janadan, halyqaralyq dәrejede delimitasiyalap, bekitu. Ekinshisi – ýrdis barysynda tuyndaghan  mәselelerdi beybit jolmen she­shu.

Memlekettik shekarany anyqtau sharala­ry 1992 jyldan  bastalyp, 2005 jylgha de­­yin basty ýsh baghyt boyynsha jýrgizildi.

Qytaymen shekaralyq mәselelerdi ret­­­­teu­ 1992 jyly qolgha alyndy. Eki el ara­syn­daghy shekaralardy delimitasiyalau tu­raly kelissózderding qorytyndysy retinde bes halyqaralyq kelisimshart ja­sal­­dy. Onda Qazaqstan men Qytay ara­­­­syn­­­­da­ghy shekara syzyghy naqtylanyp, ar­­nau­­ly sipattama jasaldy. Júmystary ayaq­­­tal­­ghannan keyin taraptar shekarany demar­­kasiyalaugha kiristi. 2002 jyldyn  mamyrynda qol qoyghan Qazaqstan–Qytay memlekettik  shekarasyn demarkasiyalau­ tu­­ra­­ly hattamada onyng úzyndyghy 1782­­ sha­­qyrym dep kórsetildi. Osylaysha, jýz­­degen jyldar boyy moyyndal­may kel­gen­ bizding territoriyalyq tútastyghy­myz­­­dy shy­ghys­taghy kórshimiz moyyndady, ke­li­sim­ge keldi. Qytaymen shekaralas on bes mem­le­ketting ishinde Qytay ýkimetining ke­li­si­­mimen tolyqtay shekara mәselesin tiya­naq­tap alghan jalghyz memleket bolsa, ol – Qazaqstan.

Kenes Odaghy kezinde odaqtas respub­likalardyng arasyndaghy shekara ishki әkimshilik-aumaqtyq shekara retinde belgilenip, tek kartalarda ghana kórseti­le­tin. Shekara boyynda eshbir bólu syzyghy bol­maghan.1999 jyldyng qyrkýiek aiynda Qyrghystan, Resey, Týrkimenstan jәne Ózbekstan respublikasymen aradaghy mem­­le­ket­tik shekarany delimitasiyalau jónindegi ýkimettik komissiya qúryldy. Komissiya júmysynyng nәtiyjesinde búl mәseleler tolyghymen rettelip, sheshimin tap­ty. Qyrghyzstanmen shekara 1242 shaqyrymdy, Týrkimenstanmen – 426, al Ózbekstanmen 2351 shaqyrymdy qúrady.

Eng úzyn shekara

Qazaqstan men Resey arasyndaghy shekara әlemdegi qúrylyqpen ýzdiksiz jýretin eng úzyn shekara. Onyng jalpy úzyndyghy — 7591 shaqyrym. Shekara boyyn delimitasiyalau Kaspiy tenizining jaghasynan bastalyp, Edil ózenining shyghysy boyyn jaghalay, Saryarqa men Sibir jazyghynyng ortasyn kóktey ótip, Qazaqstan, Resey, Qytay irgeleri týiisetin tústa, Altay tauynyng eng biyik jotalaryna je­te ayaqta­lady. Memlekettik shekara turaly eki el ara­­­­syn­daghy alghashqy hat­tama 1998 jyly resim­­deldi. Eki el Preziydentteri 2005 jyl­­dyng qantarynda «Qazaqstan-Resey mem­­lekettik shekarasy turaly» kelisimge qol qoydy. Búl eli­mi­zding memlekettik  au­ma­­ghyn bekitu boyynsha manyzdy qa­dam edi. Osylaysha, Qazaqstan – Resey mem­leket­tik shekarasyn halyqaralyq qúqyqtyq túrghydan resimdeu ýrdisine eng basty nýkte qoyyldy.

Aumaq tútastyghy aiqyn el

El aghalarynyng on jyl ishinde elding shebin belgilep, irgesin bekitu baghytyndaghy atqarghan júmystarynyng eng basty nәtiyjesi retinde bolashaq úrpaqqa halyqaralyq qúqyq normalarymen qorghalghan, beybit әri túraqty shekarany qaldyratynyn atap ótken jón. Býginde memlekettik shekarany nyghaytu júmystarymen birge elimizding aumaqtyq tútastyghynyng myzghymastyghyn qamtamasyz etu mindeti abyroymen atqa­ryl­­dy. Últtyq qauipsizdigimiz ben aldaghy talay mynjyldyqtargha jalghasa­tyn túraqty damuymyzgha qajetti negiz tolyqtay qalandy. Tóskeyde maly qosy­lyp, alys-berisi men barys-kelisinen janyl­maghan irgeles kórshilerimizding barly­ghy­men bauyrlastyq qarym-qatynas ornat­tyq.

Bizding shekaramyz – dostyq pen tatu kórshilik shekarasy. Óitkeni, izgi niyetpen kelgen elderding bәrine esigimiz aiqara ashyq.­

Gýlmira Aymaghambet

Abai.kz

0 pikir