ەلىمىزدىڭ  پارلامەنتىنە  تالقىلاۋعا  تۇسكەن  «ءدىني  قىزمەت جانە  ءدىني  بىرلەستىكتەر تۋرالى»  زاڭعا  تولىقتىرۋلار  مەن وزگەرىستەر  ەنگىزۋ تۋرالى زاڭ  جوباسى مەملەكەتتىڭ ءدىن سالاسىنداعى ساياساتىنىڭ پارمەندىلىگىن ارتتىرۋعا  باعىتتالعان. قوعام جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرى ءدىني كوزقاراسى مەن  ۇستانىمىن كوپشىلىك الدىندا جاريالاۋعا مۇقيات جانە ساليقالى قاراعانى  دۇرىس.

مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر قىز­مەتتىك بابىن ءدىني بىرلەستىكتەر  مۇددە­سىنە وراي پايدالانۋىنا تىيىم سالۋى ورىندى. ەل اۋماعىنداعى 18  كونفەسسياعا تيەسىلى 3600 اسا ءدىني بىرلەستىكتەر تىركەلگەندىگىن نازارعا الساق،  بۇل مەملەكەت پەن ءدىن قاتىنا­سىن زايىرلى جۇيەگە ساي رەتتەۋدىڭ جولى. مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى­نىڭ زايىرلى سيپاتىن نىعايتۋ جانە مەملەكەت پەن ءدىن قاتىناسىن جەتىل­دىرۋ ءۇشىن ءدىني وقۋ ورىندارىن قوسپا­عاندا، مەكتەپتەر جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ۇستازدارى ءدىني سەنىمدىك ۇستانىمىن جاريا كورسەت­پەۋى زايىرلى ءبىلىم جۇيەسى تالابىنا ساي. لاۋازىمىن وزىنە باعىنىشتى قىزمەتكەرلەردى ءدىني عيباداتقا قاتىسۋعا ماجبۇرلەۋ ماقساتىندا  قولدانۋعا بولمايتىندىعى ۋاقىت تالابىنان تۋىپ وتىر. باسشىسىنىڭ ءدىني سەنىمگە قاتىستى كوزقاراسىن قىزمەتتىك مانسابىن ساقتاۋ جانە قىزمەتىن ءوسىرۋ جولىندا پايدالا­نۋدى قالايتىندارعا توسقاۋىل قويىلادى مەملەكەتتىك قىزمەتكەر­لەردىڭ ءدىني سەنىمگە قاتىستى كوزقا­راسىنىڭ جاريا كورسەتىلمەۋى ورىن­دى. ءدىني  عيبادات  مەملەكەتتىك قىز­مەتتەن تىس ۋاقىتتا ىسكە  اسىرىلۋى زايىرلى سيپاتقا ساي. زايىرلىلىق پەن زيالىلىق، رۋحانيلىق  پەن  ءدىن­دارلىق مادەنيەتى ۇلتتىق وركەنيە­تىمىزدىڭ جاڭعىرۋىنا قىزمەت جاساۋى ءتيىس. ورازا  ۇستاۋ، ناماز وقۋ، قاجىلىققا بارۋ PR ماقساتىندا قولدانىلماۋى قاجەت.

ءدىني سەنىمدى ساياسي ماقساتقا جانە ناقتى توپ مۇددەسىنە وراي قولدانۋ ءدىننىڭ ساياسيلانۋىنا الىپ كەلەتىن قادام. ءدىني توپ ۇيىمداستىرۋ جولى­مەن قوعامدىق پىكىر مەن قوعامدىق پسيحولوگياعا ىقپال جاساۋ سەكۋليار­لى  مەملەكەت قاعيداسىنا كەرەعار. مەم­لەكەت پەن ءدىن قاتىناسىنىڭ سالي­قالى فيلوسوفياسى – ءوزارا ارىپتەستىك، تۇسىنىستىك جانە تاعات­تىلىق. قوعامداعى تۇراقتىلىقتى جانە بىرلىكتى ساقتاۋ، نىعايتۋ مەم­لەكەت پەن  ءدىن  قاتىناسىنىڭ باستى ولشەمى. مەملەكەتتىڭ ءدىن سالاسىن رەتتەۋ، قاداعالاۋ مەحانيزمدەرىنىڭ  زاڭنامالىق جانە قۇقىقتىق تەتىك­تەرىن جەتىلدىرۋ ۋاقىت تالابىنان تۋىنداعان قادام. بۇگىنگى قوعامدا ءدىن جانە ءدىني ۇيىمدار حالىقتار دۇنيە­تانىمىن وزگەرتە الاتىن قۋاتتى كۇشكە اينالدى. جاھاندىق ويىنشى­لار دىندەر  كومەگىمەن ادامدار سانا­سىن بيلەۋدى قالايدى. سوڭعى جىل­دارى قوعام مەن  ادامنىڭ دۇنيە­تانىمى مەن ساياسي مىنەز-قۇلقىنا ءدىننىڭ ىقپالى وسۋدە. 2011  جىلعى اراب كوكتەمى ايماقتىق جوباسى اياسىندا تۋنيس، مىسىر، ليۆيا، يەمەن، سيريا ەلدەرىنىڭ جاستارىنىڭ سانا­سىن شارپۋىندا Facebook, ءTwىtter  جەلىلەرى  وزىندىك  ءرول اتقار­دى. ءدىني سەنىم جاستاردىڭ قورشاعان ورتاعا دەگەن نارازىلىعىن كورسەتۋ قۇرالى رەتىندە كورىندى. سولتۇستىك افريكا جاستارى قوعامنان ىزدەگەن ادىلەتتىلىك، تەڭدىك، مەيىرىمدىلىك پەن اقيقاتتى، ياعني ءوز قيال-ارمانىنداعى جۇماقتى راديكالدى ءدىني يدەولوگيا­لاردان تاپتى. ترانسۇلتتىق  دەنگەيدە ءدىني ۇيىمدار مەن تەررورلىق كۆازي­مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋى بۇگىنگى پوستمودەرندىك زامان تۋىندىلارى. پوستسەكۋليارلىق مادەنيەت ءدىندار­لىقتىڭ جاڭا فورماسى كۆازي-پسەۆدو تەوكراتيالىق مەملەكەتتىڭ قۇرى­لۋى­نا جول  اشتى. سۋىق سوعىستان كەيىن كوممۋنيستىك جانە كاپيتا­ليستىك  يدەولوگيانىڭ  ورنىن اسىرە دىنشىلدىك پەن اسىرە ۇلتشىلدىق يەلەندى. دىندەردىڭ ساياسيلانۋى  زاماناۋي ءدىني-ساياسي ۇدەرىستەرگە ءتان قۇبىلىس. ءXXى  عاسىردا قوعام مەن ادام  ءومىرىن، مىنەز-قۇلقىن، دۇنيەتا­نىمىن جاڭعىرتۋدا ءدىن ماڭىزدى ءرول اتقارا باستادى. حريستياندىق وركە­نيەت اياسىندا بىرىككەن ەۋرووداق ەلدە­رى ءۇشىن  ءدىني  بىرەگەيلىك زايىرلى مادە­ني قۇندىلىقتى ساقتاۋ ماڭىز­دى. ەۋروپا  ەلدەرىندە ءپارانجى، نيكاب ماسەلەسى قوعامدا تالاس-تارتىس تۋدىرعان بولاتىن. 2011 جىلى ءساۋىر­دە فرانتسيا قوعامدىق ورىندار­دا نيقاب، حيجاب، بۋركا كيۋگە تىيىم سالدى. قوعامدىق ورىندا حيجاب كيگەندەرگە 150 ەۆرو ايىپپۇل سالىپ جانە ءبىر ساعات گەندەرلىك تەڭدىك، زايىرلى قۇندىلىقتار تۋرا­لى ءدارىس تىڭداتادى. ايەلىن، قىزىن، قارىندا­سىن حيجاب، نيقاب كيۋگە ماجبۇرلە­گەن  ەركەكتەرگە 30 مىڭ ەۆرو ايىپپۇل سالىنادى نەمەسە ءبىر جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرادى. 2016 جىلى نيدەرلاندتىڭ تومەنگى پالاتاسى قوعامدىق ورىنداردا حيجاب، نيقاب كيۋگە تىيىم سالدى. زاڭ بۇزۋشى­لارعا 400 ەۆرو ايىپپۇل سالىنادى. 2011 مامىردا بەلگيا پارلامەنتى قوعامدىق ورىنداردا ءپارانجى، نيقاب  كيۋگە تىيىم سالدى. زاڭدى بۇزۋشى­لارعا 15-20 ەۆرو ايىپپۇل سالىنادى. ەلدىڭ وقۋ ورىن­دارىنىڭ باسشىلارى حيجاب ماسەلە­سىنە قاتىستى شەشىم شىعارۋ وكىلەت­تىلىگىنە  يە.

2016 جىلى قاراشادا بولگاريا پارلامەنتى قوعامدىق ورىنداردا حيجاب، نيقاب كيۋگە تىيىم سالدى. زاڭدى ءبىرىنشى رەت بۇزۋشىلارعا 100 ەۆرو، قايتا بۇزعاندارعا 750 ەۆرو ايىپپۇل سالىنادى. زاڭدى لاۋازىم­دى قىزمەتكەرلەر  بۇزسا 250 ەۆرو، قايتا بۇزۋشىلارعا 1000 ەۆرو ايىپ­پۇل سالىنادى. 2016 جىلى  قازاندا اۆستريا زاڭدى تۇردە قوعامدىق ورىنداردا ءپارانجى، نيقاب كيۋگە تىيىم سالدى. زاڭ بۇزۋشىلارعا 150 ەۆرو ايىپپۇل سالىنادى. 2017 جىلى قازاندا كانادانىڭ كۆەبەك ۇكىمەتى اۆتوبۋس جۇرگىزۋشىلەرىنە، كىتاپحانا­شى­لار جانە مەملەكەتتىك قىزمەتكەر­لەر ءۇشىن ءپارانجى جانە نيقاب كيۋگە تىيىم  سالدى. 2017 جىلى ساۋىردە گەرمانيا پارلامەنتى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر، سۋديالار جانە اسكە­ريلەر ءۇشىن جۇمىستا ءپارانجى جانە نيقاب كيۋگە تىيىم  سالدى. بيلىكتىڭ ۇستانىمى بويىنشا بۇل زاڭ ەلدىڭ وزگە مادەنيەتكە قاتىستى  تاعاتتى­لىق شەگىن كورسەتۋى ءتيىس. 2010 جىلى گەرمانيا عىلىمي كەڭەسى جاريالا­عان ءدىني ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى مەن بولا­شاعى تۋرالى باياندامادا ءدىني  ءبىلىم بەرۋ تەك مەملەكەتتىك وقۋ ورىن­دارىندا ىسكە اسۋى ءتيىس دەپ كورسەتىلگەن. 2012 جىلى تيۋبينگەن ۋنيۆەرسيتەتىندە يسلام تەولوگيالىق ورتالىعى اشىلدى. ءبىلىم بەرۋ جانە زەرتتەۋ فەدەرالدى مينيسترلىگى (BMBF) يسلام تەولوگيالىق ورتا­لىق­تارىن قولداۋعا 20 ميلليون ەۆرو ءبولۋدى  كوزدەۋدە. ورتالىق باكالاۆر اكادەميالىق دارەجەسىمەن يسلام تەولوگتارىن دايارلايدى. فرانتسيا، يتاليا، بەلگيا، نيدەرلاند سىندى ەلدەر شەت ەلدەردە ءدىني ءبىلىم  العان  يمامداردى  قايتا وقىتۋ كۋرستارى­نان وتكىزۋدە.

ورتالىق ازيا ەلدەرىندە 1990  جىلدارى  باستالعان ءدىني رەنەسسانس ىشكى ءدىني سۇرانىس جانە اتا-بابا ۇستان­عان ءدىني داستۇرگە قايتا ورالۋ،  يماندىلىق – ۇلتتىق سانا مەن بول­مىستىڭ ءنارى دەگەن ۇمىتپەن بايلا­نىستى قاراستىرىلدى. قوعامنىڭ ءدىني سۇرانىسى مەن رۋحاني قاجەت­تىلىگىن مۇددەلى سىرتقى جانە ىشكى  كۇشتەر ءوز ماقساتىنا قولدانۋعا ۇمتىلدى. 1990 جىلداردىڭ ورتا­سىندا    اقيدالىق ۇستانىمى  ايماق­تىڭ ءداستۇرلى ىلىمىمەن سيىسپايتىن اعىمدار ءدىني سەنىمدى يدەولوگيالىق ىقپال ەتۋ رەتىندە پايدالاندى. پوست­كوممۋنيستىك  جانە  پوستاتەيستىك يدەولوگيا قۇرساۋىنان ەندى شىققان كەيبىر ادامدار راديكالدى يدەولوگيا تورىنا شىرمالدى. بۇل تاجىك ەلىن­دەگى ازاماتتىق سوعىسقا الىپ  كەلدى. پوستكەڭەستىك ەلدەردەگى بىردەن-ءبىر ءدىني-ساياسي پارتيا تاجىكستان يسلام ورلەۋ پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى ءدىننىڭ مەملەكەت ىسىنە ارالاسۋىن ايقىن­دادى. ءتاجىستان 2013 جىلى يران، مىسىر، ليۆيا، ساۋد ارابياسى ەلدە­رىندەگى ءدىني وقۋ ورىندارىندا وقي­تىن ستۋدەنتتەرىن كەرى شاقىرىپ الدى. العاشقى ءدىني ءبىلىمدى ەلدە العان سوڭ ارنايى كوميسسيانىڭ رۇقساتىنان كەيىن  شەت ەلدىڭ  ءدىني وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋعا رۇقسات ەتىلەدى. 2015 جىلى ورتالىق ازيا  ەلدەرىندەگى بىردەن-ءبىر ءدىني پارتيا تاجىكستان يسلام قايتا ورلەۋ پار­تياسىنا تىيىم  سالىندى. 2015 جىل­دان بەرى تاجىكستاندا ءدىندار ازامات­تاردىڭ ساقالى 3 سم. اسپاۋى ءتيىس دەگەن تالاپ بار.

1999-2000 جىلدارى تاشكەنت جانە باسقا قالالاردا بولعان جارى­لىستان  سوڭ مەملەكەت ءدىن سالاسىن قاداعالاۋدى كۇشەيتتى. شەتەلدەردىڭ ءدىني وقۋ ورىندارىندا وقيتىن وزبەك­ستاندىق ستۋدەنتتەر ەلگە قايتارىل­دى. ەلدەگى شەتەلدىك ءدىني وقۋ ورىن­دار جابىلدى. ەل مۇسىلماندارىنىڭ سىرتقى بەينەسى  مەن كيىم ۇلگىسى ناقتى قاتاڭ شارالارمەن  رەتتەلدى.

وزبەكستاندا جوعارى ءدىني ءبىلىم يمام بۋحاري اتىنداعى يسلام  ينستي­تۋتى مەن تاشكەنت يسلام ۋنيۆەرسي­تەتىندە، ال ورتا ءدىني ءبىلىم  مەدرەسە­لەردە بەرىلەدى. 2017 جىلى يسلام وركەنيەتى حالىقارالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعى جانە يسلام اكادەمياسى اشىلاتىندىعى جاريالاندى. ورتا­لىق  ازيادان شىققان يمام بۋحاري، يمام ناۋاي، يمام تەرميزي جانە يمام  ماتۋريدي مۇرالارىن زەرتتەۋ مەن ناسيحاتتاۋعا بيلىك تاراپىنان قولداۋ  كورسەتىلۋدە. ەلدەگى يسلامتا­نۋ­لىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ءبىرىزدى جانە بىرىڭعاي وقىتۋ باعدارلاماسىن ۇستانادى. قىرعىزستان مەن تۇركى­مەن­ستاندا العاشقى جانە نەگىزگى ءدىني ءبىلىمدى ەل اۋماعىنداعى وقۋ ورىندا­رىندا بەرۋ ماسەلەسى زاڭدىق تۇرعىدا شەشىلۋدە. رەسەي مۇسىلماندار تۇراتىن ايماقتاردا ەل  مۇسىلمان­دارى ۇستاناتىن اقيدا جانە فيقھ مازحابتارىنا ساي ءبىلىم بەرۋدى قولعا الۋدا. قازىرگى ورتالىق ازيا ەلدە­رىندە دەسەكۋلياريزاتسيا پروتسەسىنىڭ  ورنىنا رەسەكۋلياريزاتسيا پروتسەسىنە نازار اۋدارىلۋدا.

2017 جىلى قىركۇيەكتە تاتار­ستاندا بۇلعار يسلام اكادەمياسى اشىلدى. اكادەميادا  ماگيستراتۋرا جانە دوكتورانتۋرا بولىمدەرى بار. وقۋ – تەگىن. بيلىك جاڭا وقۋ ورنىن يسلام ءبىلىم-عىلىمى سالاسىنداعى ەلدىڭ يدەولوگيالىق دەربەستىگىنىڭ تۇعىرى رەتىندە قارايدى. نەگىزگى ماقسات – ءدىني راديكاليزمنىڭ تارا­لۋىنىڭ الدىن الۋ، يسلامتانۋلىق عىلىمي مەكتەپ قالىپتاستىرۋ جانە ءدىني وقۋ ورىندارىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ. اكادەميا اياسىندا ءدىني ۇكىمدەر بەرەتىن عۇلا­مالار كەڭەسى قۇرىلدى. 2018 جىلى قاڭ­تاردا رف تەرگەۋ كوميتەتى شەتەل­دىك ءدىني وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋدى قالايتىن جاستاردى ىرىكتەۋ كەرەكتىگىن ۇسىندى. رەسەي پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىندە  يسلامدىق جوبالار­دىڭ ۇيلەستىرۋشى-كۋراتورلارى يسلام مادەنيەتى، ءبىلىم جانە عىلىم قورىن قۇرىپ، يسلامدىق ءبىلىم بەرۋ ۇيىم­دارىن مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋ كوزدەرىن ىزدەستىرۋدە، بۇل كوبىنە ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزممەن كۇرەس ماقساتىنا باعىتتالادى. رەسەي بيلىگى ءۇشىن جاھاندانۋ جاعدايىندا رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ەتنودىني بىرەگەي­لىگىن قالىپتاستىرۋ  مەن ءداستۇرلى دىندارلىقتى جەتىلدىرۋ ماڭىزدى. شەتەلدىك ءدىن  عۇلامالارىنىڭ ءپاتۋا­سىنا قۇلاق سالىپ، جات-جۇرتتىق ءدىن ۇستازدارىنا ەلىكتەيتىن ءارى قاستەر­لەيتىن ءدىندارلاردىڭ قالىپتاسۋى مەن كوبەيۋى قاۋىپتى قۇبىلىس. سوندىقتان تاريحي قالىپتاسقان ءداستۇرلى ءدىني سانا مەن دىندارلىق مادەنيەتىنە ساي ءدىني ۇستانىمدى  قالىپتاستىرۋ ءۇشىن رەسەيلىك مۇسىلمان ءدىن عۇلامالارى­نىڭ مەكتەبىن اشۋ مەملەكەتتىڭ ءدىن سالاسىنداعى ۇستانىمى. ءداستۇرلى ءدىني سانا مەن دىندارلىق مادەنيەتىنە ساي ءدىني ۇستانىمدى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن رەسەيدە يسلامتانۋلىق ءبىلىم بەرۋدىڭ ءۇش دەڭگەيى مەدرەسە-جوعارى وقۋ ورنى-اكادەميا جۇيەسىن قالىپ­تاستىرۋ ءۇشىن ماقساتتى جۇمىستار جۇرۋدە. قىتاي حالىق رەسپۋبليكا­سىندا يسلامي ءبىلىم الۋعا نيەتتى جاس­تاردى  ەلدەگى ءدىني وقۋ ورىندارىندا وقىتۋ جۇيەسى بار. باتىس  ەۋروپا ەلدەرى ءوز  مۇسىلماندارىن مەملەكەت­تىك بىرەگەيلىك مادەنيەتىندە تاربيە­لەۋ ماقساتىندا  ارەكەت جاساۋدا.

ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى ءجيى كوتەرىلەتىن حيجاب تاقىرىبى ءتۇرلى ايتىس-تارتىستىڭ وزەگىنە اينالدى. ەلىمىزدىڭ مەكتەپتەرىندە قىزمەت جاساي­تىن  ۇستازداردىڭ 98-99% ايەل­دەر. دەمەك، قىز بالالاردىڭ وزگە كوزدەردەن بۇركەنۋى ءۇشىن نەگىز جوق. ولار­دىڭ مەكتەپ ۇلگىسىنە ساي كيىنۋى دۇنيەتانىمىندا ۇجىمدىق بىرەگەي­لىك­تى قالىپتاستىرادى. ۇزىن ساقال جانە قىسقا شالبار كيۋ  يسلامنىڭ العاشقى جىلدارىندا مۇسىلماندار­دى وزگە ءدىني قاۋىمدار­دان ەرەكشە­لەي­­تىن بەلگى رەتىندە ءارى يسلامعا دەيىن­گى قاۋىمعا ۇقساماۋ  ماقساتىندا قولدا­نىلدى. ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدە ساقال كوپتى كورگەن دانالىقتىڭ جانە پارا­ساتتىلىق پەن تازالىقتىڭ ءرامىزى.

ەلىمىزدىڭ ءدىني قىزمەت تۋرالى زاڭىنا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىس­تەر ەنگىزۋى  اۋمالى-توكپەلى زامانا تىنى­سىنان تۋىنداۋدا. ەلدەگى مەم­لەكەت جانە ءدىن قاتىناسىنىڭ وزەكتى تۇستارى: زايىرلى قاعيدانى ساقتاۋ جانە نىعايتۋ، ار-ۇجدان بوستاندى­عىن قامتاماسىز ەتۋ، توتاليتارلىق راديكالدى يدەولوگيا جانە دەسترۋك­تيۆتىك ءدىني اعىمدارمەن كۇرەس، سىرت­قى ءدىني ىقپالدى تەجەۋ مەحانيزم­دەرىن جەتىلدىرۋ، ءدىننىڭ ساياسيلانۋى­نىڭ الدىن الۋ، ءداستۇرلى دىندارلىق مادەنيەتىنىڭ ساپالىق تۇرعىدان ءوسۋىن قولداۋ جانە جوعارى رۋحاني­لىقتى  جەتىلدىرۋ.

باعدات بەيسەنوۆ، 

فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى

Abai.kz