Elimizdin  parlamentine  talqylaugha  týsken  «Dini  qyzmet jәne  dini  birlestikter turaly»  Zangha  tolyqtyrular  men ózgerister  engizu turaly zan  jobasy memleketting din salasyndaghy sayasatynyng pәrmendiligin arttyrugha  baghyttalghan. Qogham jәne mәdeniyet qayratkerleri diny kózqarasy men  ústanymyn kópshilik aldynda jariyalaugha múqiyat jәne saliqaly qaraghany  dúrys.

Memlekettik qyzmetkerler qyz­mettik babyn diny birlestikter  mýdde­sine oray paydalanuyna tyiym saluy oryndy. El aumaghyndaghy 18  konfessiyagha tiyesili 3600 asa diny birlestikter tirkelgendigin nazargha alsaq,  búl memleket pen din qatyna­syn zayyrly jýiege say retteuding joly. Memlekettik basqaru jýiesi­ning zayyrly sipatyn nyghaytu jәne memleket pen din qatynasyn jetil­diru ýshin diny oqu oryndaryn qospa­ghanda, mektepter jәne joghary oqu oryndarynyng ústazdary diny senimdik ústanymyn jariya kórset­peui zayyrly bilim jýiesi talabyna say. Lauazymyn ózine baghynyshty qyzmetkerlerdi diny ghibadatqa qatysugha mәjbýrleu maqsatynda  qoldanugha bolmaytyndyghy uaqyt talabynan tuyp otyr. Basshysynyng diny senimge qatysty kózqarasyn qyzmettik mansabyn saqtau jәne qyzmetin ósiru jolynda paydala­nudy qalaytyndargha tosqauyl qoyylady Memlekettik qyzmetker­lerding diny senimge qatysty kózqa­rasynyng jariya kórsetilmeui oryn­dy. Dini  ghibadat  memlekettik qyz­metten tys uaqytta iske  asyryluy zayyrly sipatqa say. Zayyrlylyq pen ziyalylyq, ruhanilyq  pen  din­darlyq mәdeniyeti últtyq órkeniye­timizding janghyruyna qyzmet jasauy tiyis. Oraza  ústau, namaz oqu, qajylyqqa baru PR maqsatynda qoldanylmauy qajet.

Diny senimdi sayasy maqsatqa jәne naqty top mýddesine oray qoldanu dinning sayasilanuyna alyp keletin qadam. Diny top úiymdastyru joly­men qoghamdyq pikir men qoghamdyq psihologiyagha yqpal jasau sekulyar­ly  memleket qaghidasyna kereghar. Mem­leket pen din qatynasynyng saliy­qaly filosofiyasy – ózara әriptestik, týsinistik jәne taghat­tylyq. Qoghamdaghy túraqtylyqty jәne birlikti saqtau, nyghaytu mem­leket pen  din  qatynasynyng basty ólshemi. Memleketting din salasyn retteu, qadaghalau mehanizmderinin  zannamalyq jәne qúqyqtyq tetik­terin jetildiru uaqyt talabynan tuyndaghan qadam. Býgingi qoghamda din jәne diny úiymdar halyqtar dýniye­tanymyn ózgerte alatyn quatty kýshke ainaldy. Jahandyq oiynshy­lar dinder  kómegimen adamdar sana­syn biyleudi qalaydy. Songhy jyl­dary qogham men  adamnyng dýniye­tanymy men sayasy minez-qúlqyna dinning yqpaly ósude. 2011  jylghy arab kóktemi aimaqtyq jobasy ayasynda Tuniys, Mysyr, Liviya, Yemen, Siriya elderining jastarynyng sana­syn sharpuynda Facebook, Twitter  jelileri  ózindik  ról atqar­dy. Diny senim jastardyng qorshaghan ortagha degen narazylyghyn kórsetu qúraly retinde kórindi. Soltýstik Afrika jastary qoghamnan izdegen әdilettilik, tendik, meyirimdilik pen aqiqatty, yaghny óz qiyal-armanyndaghy júmaqty radikaldy diny iydeologiya­lardan tapty. Transúlttyq  dengeyde diny úiymdar men terrorlyq kvaziy­memleketting payda boluy býgingi postmoderndik zaman tuyndylary. Postsekulyarlyq mәdeniyet dindar­lyqtyng jana formasy kvaziy-psevdo teokratiyalyq memleketting qúry­luy­na jol  ashty. Suyq soghystan keyin kommunistik jәne kapita­listik  iydeologiyanyn  ornyn әsire dinshildik pen әsire últshyldyq iyelendi. Dinderding sayasilanuy  zamanauy diniy-sayasy ýderisterge tәn qúbylys. XXI  ghasyrda qogham men adam  ómirin, minez-qúlqyn, dýniyeta­nymyn janghyrtuda din manyzdy ról atqara bastady. Hristiandyq órke­niyet ayasynda birikken euroodaq elde­ri ýshin  dini  biregeylik zayyrly mәde­ny qúndylyqty saqtau manyz­dy. Europa  elderinde pәrәnji, nikab mәselesi qoghamda talas-tartys tudyrghan bolatyn. 2011 jyly sәuir­de Fransiya qoghamdyq oryndar­da niqab, hijab, burka kiige tyiym saldy. Qoghamdyq orynda hijab kiygenderge 150 evro aiyppúl salyp jәne bir saghat genderlik tendik, zayyrly qúndylyqtar tura­ly dәris tyndatady. Áyelin, qyzyn, qarynda­syn hijab, niqab kiige mәjbýrle­gen  erkekterge 30 myng evro aiyppúl salynady nemese bir jylgha bas bostandyghynan aiyrady. 2016 jyly Niyderlandtyng tómengi palatasy qoghamdyq oryndarda hijab, niqab kiige tyiym saldy. Zang búzushy­largha 400 evro aiyppúl salynady. 2011 mamyrda Beligiya parlamenti qoghamdyq oryndarda pәrәnji, niqab  kiige tyiym saldy. Zandy búzushy­largha 15-20 evro aiyppúl salynady. Elding oqu oryn­darynyng basshylary hijab mәsele­sine qatysty sheshim shygharu ókilet­tiligine  iye.

2016 jyly qarashada Bolgariya parlamenti qoghamdyq oryndarda hijab, niqab kiige tyiym saldy. Zandy birinshi ret búzushylargha 100 evro, qayta búzghandargha 750 evro aiyppúl salynady. Zandy lauazym­dy qyzmetkerler  búzsa 250 evro, qayta búzushylargha 1000 evro aiyp­púl salynady. 2016 jyly  qazanda Avstriya zandy týrde qoghamdyq oryndarda pәrәnji, niqab kiige tyiym saldy. Zang búzushylargha 150 evro aiyppúl salynady. 2017 jyly qazanda Kanadanyng Kvebek ýkimeti avtobus jýrgizushilerine, kitaphana­shy­lar jәne memlekettik qyzmetker­ler ýshin pәrәnji jәne niqab kiige tyiym  saldy. 2017 jyly sәuirde Germaniya parlamenti memlekettik qyzmetkerler, sudiyalar jәne әske­riyler ýshin júmysta pәrәnji jәne niqab kiige tyiym  saldy. Biylikting ústanymy boyynsha búl zang elding ózge mәdeniyetke qatysty  taghatty­lyq shegin kórsetui tiyis. 2010 jyly Germaniya Ghylymy kenesi jariyala­ghan diny bilim beru mәselesi men bola­shaghy turaly bayandamada dini  bilim beru tek memlekettik oqu oryn­darynda iske asuy tiyis dep kórsetilgen. 2012 jyly Tubingen uniyversiytetinde islam teologiyalyq ortalyghy ashyldy. Bilim beru jәne zertteu federaldy ministrligi (BMBF) islam teologiyalyq orta­lyq­taryn qoldaugha 20 million evro bóludi  kózdeude. Ortalyq bakalavr akademiyalyq dәrejesimen islam teologtaryn dayarlaydy. Fransiya, Italiya, Beligiya, Niyderland syndy elder shet elderde diny bilim  alghan  imamdardy  qayta oqytu kurstary­nan ótkizude.

Ortalyq Aziya elderinde 1990  jyldary  bastalghan diny renessans ishki diny súranys jәne ata-baba ústan­ghan diny dәstýrge qayta oralu,  imandylyq – últtyq sana men bol­mystyng nәri degen ýmitpen bayla­nysty qarastyryldy. Qoghamnyng diny súranysy men ruhany qajet­tiligin mýddeli syrtqy jәne ishki  kýshter óz maqsatyna qoldanugha úmtyldy. 1990 jyldardyng orta­synda    aqidalyq ústanymy  aimaq­tyng dәstýrli ilimimen siyspaytyn aghymdar diny senimdi iydeologiyalyq yqpal etu retinde paydalandy. Post­kommunistik  jәne  postateistik iydeologiya qúrsauynan endi shyqqan keybir adamdar radikaldy iydeologiya toryna shyrmaldy. Búl tәjik elin­degi azamattyq soghysqa alyp  keldi. Postkenestik elderdegi birden-bir diniy-sayasy partiya Tәjikstan islam órleu partiyasynyng qúryluy dinning memleket isine aralasuyn aiqyn­dady. Tәjistan 2013 jyly Iran, Mysyr, Liviya, Saud arabiyasy elde­rindegi diny oqu oryndarynda oqiy­tyn studentterin keri shaqyryp aldy. Alghashqy diny bilimdi elde alghan song arnayy komissiyanyng rúqsatynan keyin  shet eldin  diny oqu oryndarynda bilim alugha rúqsat etiledi. 2015 jyly Ortalyq Aziya  elderindegi birden-bir diny partiya Tәjikstan islam qayta órleu par­tiyasyna tyiym  salyndy. 2015 jyl­dan beri Tәjikstanda dindar azamat­tardyng saqaly 3 sm. aspauy tiyis degen talap bar.

1999-2000 jyldary Tashkent jәne basqa qalalarda bolghan jary­lystan  song memleket din salasyn qadaghalaudy kýsheytti. Shetelderding diny oqu oryndarynda oqityn ózbek­standyq studentter elge qaytaryl­dy. Eldegi sheteldik diny oqu oryn­dar jabyldy. El músylmandarynyng syrtqy beynesi  men kiyim ýlgisi naqty qatang sharalarmen  retteldi.

Ózbekstanda joghary diny bilim imam Buhary atyndaghy islam  instiy­tuty men Tashkent islam uniyversiy­tetinde, al orta diny bilim  medrese­lerde beriledi. 2017 jyly Islam órkeniyeti halyqaralyq zertteuler ortalyghy jәne islam akademiyasy ashylatyndyghy jariyalandy. Orta­lyq  Aziyadan shyqqan imam Buhari, imam Nauai, imam Termizy jәne imam  Maturidy múralaryn zertteu men nasihattaugha biylik tarapynan qoldau  kórsetilude. Eldegi islamta­nu­lyq bilim beru jýiesi birizdi jәne birynghay oqytu baghdarlamasyn ústanady. Qyrghyzstan men Týrki­men­standa alghashqy jәne negizgi diny bilimdi el aumaghyndaghy oqu orynda­rynda beru mәselesi zandyq túrghyda sheshilude. Resey músylmandar túratyn aimaqtarda el  músylman­dary ústanatyn aqida jәne fiyqh mazhabtaryna say bilim berudi qolgha aluda. Qazirgi Ortalyq Aziya elde­rinde desekulyarizasiya prosesinin  ornyna resekulyarizasiya prosesine nazar audaryluda.

2017 jyly qyrkýiekte Tatar­standa Búlghar islam akademiyasy ashyldy. Akademiyada  magistratura jәne doktorantura bólimderi bar. Oqu – tegin. Biylik jana oqu ornyn islam bilim-ghylymy salasyndaghy elding iydeologiyalyq derbestigining túghyry retinde qaraydy. Negizgi maqsat – diny radikalizmning tara­luynyng aldyn alu, islamtanulyq ghylymy mektep qalyptastyru jәne diny oqu oryndarynyng bәsekege qabilettiligin arttyru. Akademiya ayasynda diny ýkimder beretin ghúla­malar kenesi qúryldy. 2018 jyly qan­tarda RF tergeu komiyteti shetel­dik diny oqu oryndarynda bilim aludy qalaytyn jastardy irikteu kerektigin úsyndy. Resey preziydenti әkimshiliginde  islamdyq jobalar­dyng ýilestirushi-kuratorlary islam mәdeniyeti, bilim jәne ghylym qoryn qúryp, islamdyq bilim beru úiym­daryn memlekettik qarjylandyru kózderin izdestirude, búl kóbine diny ekstremizm men terrorizmmen kýres maqsatyna baghyttalady. Resey biyligi ýshin jahandanu jaghdayynda Resey músylmandarynyng etnodiny biregey­ligin qalyptastyru  men dәstýrli dindarlyqty jetildiru manyzdy. Sheteldik din  ghúlamalarynyng pәtua­syna qúlaq salyp, jat-júrttyq din ústazdaryna elikteytin әri qaster­leytin dindarlardyng qalyptasuy men kóbengi qauipti qúbylys. Sondyqtan tarihy qalyptasqan dәstýrli diny sana men dindarlyq mәdeniyetine say diny ústanymdy  qalyptastyru ýshin reseylik músylman din ghúlamalary­nyng mektebin ashu memleketting din salasyndaghy ústanymy. Dәstýrli diny sana men dindarlyq mәdeniyetine say diny ústanymdy qalyptastyru ýshin Reseyde islamtanulyq bilim beruding ýsh dengeyi medrese-joghary oqu orny-akademiya jýiesin qalyp­tastyru ýshin maqsatty júmystar jýrude. Qytay halyq respublika­synda islamy bilim alugha niyetti jas­tardy  eldegi diny oqu oryndarynda oqytu jýiesi bar. Batys  europa elderi óz  músylmandaryn memleket­tik biregeylik mәdeniyetinde tәrbiye­leu maqsatynda  әreket jasauda.

Elimizde songhy jyldary jii kóteriletin hijab taqyryby týrli aitys-tartystyng ózegine ainaldy. Elimizding mektepterinde qyzmet jasay­tyn  ústazdardyng 98-99% әiel­der. Demek, qyz balalardyng ózge kózderden býrkenui ýshin negiz joq. Olar­dyng mektep ýlgisine say kiyinui dýniyetanymynda újymdyq biregey­lik­ti qalyptastyrady. Úzyn saqal jәne qysqa shalbar kii  islamnyng alghashqy jyldarynda músylmandar­dy ózge diny qauymdar­dan erekshe­ley­­tin belgi retinde әri islamgha deyin­gi qauymgha úqsamau  maqsatynda qolda­nyldy. Últtyq mәdeniyetimizde saqal kópti kórgen danalyqtyng jәne para­sattylyq pen tazalyqtyng rәmizi.

Elimizding diny qyzmet turaly zanyna tolyqtyrular men ózgeris­ter engizui  aumaly-tókpeli zamana tyny­synan tuyndauda. Eldegi mem­leket jәne din qatynasynyng ózekti tústary: zayyrly qaghidany saqtau jәne nyghaytu, ar-újdan bostandy­ghyn qamtamasyz etu, totalitarlyq radikaldy iydeologiya jәne destruk­tivtik diny aghymdarmen kýres, syrt­qy diny yqpaldy tejeu mehanizm­derin jetildiru, dinning sayasilanuy­nyng aldyn alu, dәstýrli dindarlyq mәdeniyetining sapalyq túrghydan ósuin qoldau jәne joghary ruhaniy­lyqty  jetildiru.

Baghdat BEYSENOV, 

filosofiya ghylymynyng doktory

Abai.kz