شەرعازى سۇلتان ەلگە ورالعان سوڭ، 1803 جىلعا دەيىن ورىنبور اكىمشىلىگىنە جولامادى. وعان نەگىزگى سەبەپ - قازاق-ورىس قاتىناسىنىڭ رەتتەلمەۋى. قازاق نارازىلىعىن ەلەمەگەن، ەل يگىلەرىنىڭ ءوتىنىش-تالاپ­تارىن اياقسىز قالدىرعانىن كورگەن قاراكوبەك ءبيدىڭ رۋلاستارى قارا التاي، سارى التاي باستاۋىمەن 1799 جىلى بۇحارادان ورىنبورعا شىققان كەرۋەندى توق­تاتتى. ورىس ۇكىمەتى 295 000 سومىنان (رۋب.) ايىرىلدى. وسىنداي جاعدايدا ايشۋاق حان شەرعازى سۇلتاندى وزىنە تارتىپ، قازاق رۋلارىن تىنىشتاندىرۋعا ارەكەت جاسادى. حان ۇسىنىسىنا، ج.قاسىمباەۆ ەسەبىنشە، شەر­عازى قايىپۇلى، 15 بي، 1 تارحان، 1 باتىر قول قوي­­عان ەكەن.

كەلىسىمگە قول قويعان ەل يگىلەرى ءبىراۋىزدان قا­لىپتاسقان جاعدايعا باستى كىنالى ورىنبور اسكەري گۋ­بەرناتورى ن.باحمەتوۆ دەپ ەسەپتەدى. ولار ىشكى ءىس­تەر ءمينيسترى ۆ.پ.كوچۋبەيدەن قازاق-كازاك-ورىس، قازاق-باشقۇرت قاتىناسىن ءادىل شەشۋدى سۇراي وتى­را، ن.باحمەتوۆتىڭ ءوز ۇسىنىستارىن ەشقاشان قازاقتار پايداسى ءۇشىن شەشپەگەندىگىن باسا كورسەتىپ، ونى اۋىس­تىرۋ قاجەتتىگىن دالەلدەدى. ن.باحمەتوۆ 1802 جى­­لى ءى الەكساندر پاتشاعا قازاق دالاسىنداعى كەر­ۋەن­دى توناۋشىلار - شەرعازى سۇلتان، قاراكوبەك، باسى­قارا، جاننازار، ت.ب. بيلەر دەپ كورسەتىپ، ولارعا قار­سى اسكەري كوماندا جىبەرۋدى ۇسىندى. دەگەنمەن گۋبەر­ناتور «قاراكوبەك، جاننازار ستارشىندار «قاۋساعان شال» ايشۋاق حانعا قاراعاندا ەل الدىندا بەدەلدىرەك» دەپ مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.

شەرعازى سۇلتان ەلگە ورالعان سوڭ، 1803 جىلعا دەيىن ورىنبور اكىمشىلىگىنە جولامادى. وعان نەگىزگى سەبەپ - قازاق-ورىس قاتىناسىنىڭ رەتتەلمەۋى. قازاق نارازىلىعىن ەلەمەگەن، ەل يگىلەرىنىڭ ءوتىنىش-تالاپ­تارىن اياقسىز قالدىرعانىن كورگەن قاراكوبەك ءبيدىڭ رۋلاستارى قارا التاي، سارى التاي باستاۋىمەن 1799 جىلى بۇحارادان ورىنبورعا شىققان كەرۋەندى توق­تاتتى. ورىس ۇكىمەتى 295 000 سومىنان (رۋب.) ايىرىلدى. وسىنداي جاعدايدا ايشۋاق حان شەرعازى سۇلتاندى وزىنە تارتىپ، قازاق رۋلارىن تىنىشتاندىرۋعا ارەكەت جاسادى. حان ۇسىنىسىنا، ج.قاسىمباەۆ ەسەبىنشە، شەر­عازى قايىپۇلى، 15 بي، 1 تارحان، 1 باتىر قول قوي­­عان ەكەن.

كەلىسىمگە قول قويعان ەل يگىلەرى ءبىراۋىزدان قا­لىپتاسقان جاعدايعا باستى كىنالى ورىنبور اسكەري گۋ­بەرناتورى ن.باحمەتوۆ دەپ ەسەپتەدى. ولار ىشكى ءىس­تەر ءمينيسترى ۆ.پ.كوچۋبەيدەن قازاق-كازاك-ورىس، قازاق-باشقۇرت قاتىناسىن ءادىل شەشۋدى سۇراي وتى­را، ن.باحمەتوۆتىڭ ءوز ۇسىنىستارىن ەشقاشان قازاقتار پايداسى ءۇشىن شەشپەگەندىگىن باسا كورسەتىپ، ونى اۋىس­تىرۋ قاجەتتىگىن دالەلدەدى. ن.باحمەتوۆ 1802 جى­­لى ءى الەكساندر پاتشاعا قازاق دالاسىنداعى كەر­ۋەن­دى توناۋشىلار - شەرعازى سۇلتان، قاراكوبەك، باسى­قارا، جاننازار، ت.ب. بيلەر دەپ كورسەتىپ، ولارعا قار­سى اسكەري كوماندا جىبەرۋدى ۇسىندى. دەگەنمەن گۋبەر­ناتور «قاراكوبەك، جاننازار ستارشىندار «قاۋساعان شال» ايشۋاق حانعا قاراعاندا ەل الدىندا بەدەلدىرەك» دەپ مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.

پاتشا ۇكىمەتىنە ورىنبوردان شەرعازى سۇلتان­دى كىنالاعان حاتتار كەلگەنىمەن، ونىڭ كىشى، ورتا جۇزدەگى بەدەلدى باۋىرى ابىلعازى حاننىڭ سىر بويى رۋلارىن باسقارىپ، بۇحارا، حيۋا باسشىلىقتارىمەن تانىستىعى قايتكەندە دە شەرعازىنى يمپەريالىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن پايدالانۋعا يتەرمەلەدى.

1802 جىلدىڭ اياعىندا رەسەي بۇحاراعا ەلشىلىك دايىنداۋعا كىرىستى. ەلشىلىك باسشىلىعىنا ورىنبور ولكەسىمەن تانىس پورۋچيك يا.گاۆەردوۆسكي بەكىتىلدى. ورىنبور اكىمشىلىگى ەلشىلىكتىڭ ءساتتى بارىپ-قايتۋىن ۇيىمداستىرۋعا جول باسى رەتىندە شەرعازى سۇلتاندى ۇسىندى. ن.باحمەتوۆ سۇلتانعا سەنبەسە دە، ەلشىلىكتىڭ ءالىمۇلدارىنىڭ مەكەندەرىنەن وتەتىندىگى، وعان شەر­عا­زىنىڭ ىقپالىنىڭ جوعارىلىعى امالسىزدان وسى­عان كەلىسۋگە ماجبۇرلەدى. اراعا ءتىلماش، سۇلتاننىڭ بۇرىنعى تانىسى م.بەكچۋريندى سالىپ، شەرعازىنىڭ كەلىسىمىن الدى. يا.گاۆەردوۆسكي جول باستاۋشى شەك­تى، تورتقارا، شومەكەي رۋلارىنىڭ وكىلدەرىمەن 1803 جىلى 15 شىلدەدە ەلەك قورعانى تۇسىندا 75 شاقىرىم­داي ورداعا ەنىپ كەزدەستى. وسى كەزدەسۋگە پورۋچيك شەر­­­­عا­زى سۇلتان ۇسىنعان تورتقارا، شومەكەي رۋلارى مە­كەندەرىمەن ءوتۋ جوسپارىن قابىلدادى. ءسويتىپ 1803 جى­لى 26 شىلدەدە ورىس ەلشىلەرى 90 تۇيەگە جۇكتەرىن ار­­تىپ، شەرعازى سۇلتان ەرتكەن 35 تورتقارا رۋى، قۇ­ران باتىر بالاسى ەدىگە باستاعان 9 شومەكەي رۋى قا­زاقتارىنىڭ جول كورسەتۋىمەن بۇحاراعا اتتاندى. ەل­شىلەر 13 تامىزدا قاراكوبەك، 19 تامىزدا شەرعازى سۇل­تان اۋىلىنىڭ ۇستىنەن وتەدى. يا.گاۆەردوۆسكي سۇل­تاننىڭ اۋىلى تورتقارا جانىش جانە التاي بيلەردىڭ اۋىلدارىنىڭ ورتاسىندا، ىرعىز وزەنى بويىندا، ورس­كىدەن 398 شاقىرىم جەردە دەپ سۋرەتتەيدى. شەرعازى اۋى­لىندا ەلشىلەردى ءسۇت جانە قىمىزبەن قارسى العان.

جول بويىندا ورىس ەلشىلەرى تورتقارا جانە ءشو­مەكەي رۋلارىنا كەلگەن بۇحارا ەلشىلەرىمەن كەزدەستى. بۇحارالىقتار قازاقتار تارتىپ العان كەرۋەننىڭ تو­لىق قۇنىن تالاپ ەتكەن. مۇنى ەستىگەن شەرعازى سۇل­­تان يا.گاۆەردوۆسكيمەن ساپاردى جالعاستىرماي، قازاق-بۇحارا قاتىناسىن رەتتەۋ ءۇشىن رۋلاردى ارالاپ كەت­كەن. ال قاراكوبەك بي جيەنىنىڭ قايتىس بولۋىنا باي­لانىستى ساپاردى جالعاستىرمادى. سودان 9 قىر­كۇ­يەك كۇنى شەكتىلەر مەكەنىندە كەرۋەن قازاقتار شا­بۋى­­لىنا ۇشىرادى. پورۋچيك كۇندەلىگىنەن ونىڭ ەن­دى­گى تاعدىرى تىكەلەي شەرعازىعا تاۋەلدى بولعانىن باي^­­­­قاۋ قيىن ەمەس. يا.گاۆەردوۆسكيدىڭ «رەسەيگە، نە بۇحاراعا شىعارىپ سالۋعا ەشكىمنىڭ تاۋەكەلى جەتپەگەن كەزەڭدە شەرعازى كەلدى»، «1803 جىلى 30 قىركۇيەكتە ساقال-مۇرتىم ءوسىپ، قازاقشا كويلەكپەن ورىنبورعا كەلگەندە، جانىمدا شەرعازى سۇلتان مەن ونىڭ 50 سەنىمدى قازاعى بولدى» دەگەنى ءبىراز ماسەلەنىڭ بەتىن اشادى [يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح ءحVى-حح ۆەكاح. V ت. پەرۆىە يستوريكو-ەتنوگرافيچەسكيە وپيسانيا كازاحسكيح زەمەل. پەرۆايا پولوۆينا ءحىح ۆەكە. الماتى، 2007. -س. 69, 146, 251, 283; ورومم 6-ق.، 10-ت.، 278-ءىس، 3-10-پ.].

ءسويتىپ، اراعا 5 جىل سالىپ شەرعازى سۇلتان ورىنبورعا ورالدى. ورىنبوردىڭ جاڭا اسكەري گۋبەر­نا­تورى گ.ۆولكونسكي سۇلتانمەن تانىسىپ، ونىڭ ءىس­تە­رىنەن حاباردار بولدى. 1804 ج. 19 ساۋىردە ءى الەك­ساندر پاتشاعا جولداعان حاتىندا گ.ۆولكونسكي قا­زاق­­­­تار يا.گاۆەردوۆسكيدىڭ كەرۋەنىن قامقورلىققا ال­عا­­نى­مەن، توناپ الۋعا جول بەردى. كىنالىلەر ابىلعا­زى حان، شەرعازى سۇلتان، جاننازار، قاراكوبەك بي­لەر­­دى شاقىرتىپ، مويىنداتۋىمىز قاجەت دەگەن ۇسى­نىس بەر­دى. گۋبەرناتور ايشۋاق حاندى ۇلى جانتورە­مەن اۋىس­تىرىپ، 20 000 اسكەرمەن جورىققا شىعۋدى جوسپار­لادى. شەرعازى سۇلتاندى ورىن­بوردا ۇستاپ، قاماۋعا الماي 1803 جىلى قىركۇيەكتە قول­عا ءتۇسىپ، سىر بويىندا قالعان دارىگەر بولشويدى بوساتىپ اكەلۋدى تاپسىردى. شەرعازى ورداعا جەتىپ، ابىلعازى حان، جاننازار، جانۇزاق، بورانباي بيلەر­مەن كەڭە­سە وتىرىپ، دارىگەر، دەنششيك، تاتار بالاسىن بوسا­تىپ، 1804 ج. 26 شىلدەدە ورىنبورعا اكەلدى. ول تۋراسىن­دا گۋبەرناتور سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ا.چار­توريجس­كي­گە 1804 ج. 2 تامىزدا حابارلاپ، سۇلتان شەرعازى ورىن­بوردا دەپ جەتكىزدى [رمتم 1291-ق.، 18-ت.، 13-ءىس، 30-پپ.].

پاتشا ۇكىمەتى شەرعازى سۇلتاننىڭ ىقپالى بار رۋلار مەن ونىڭ باسشىلارى تۋرالى مالىمەتتەر جيناقتادى. ول بويىنشا تورتقارا رۋى 12 بولىمىمەن 11 000 تۇتىنگە، كىشكەنە شەكتىلەر 6 بولىمشەسىمەن 8 000 تۇتىنگە جەتكەن. تورتقارا رۋىن قاراكوبەك، باسىقارا، قاراالتاي، سارىالتاي، جانىش، اقتوبە، تەكمەشە، التاي باسقارىپ، قىستا سىر بويىنداعى مايلىباي، كەڭتوس مەكەندەرىندە جانە قۇبان وزەنى بويىنداعى وتكەل، اقشىعاناق مەكەندەرىندە، جان وزەنى بويىن­داعى ەجەلگى نۇرتاي قورعانى جانە سىرلىتام كەسەنەسى ماڭىندا، جازدا قاراقۇم جانىنداعى قالماس مەكە­نىن­دە، ىرعىز بويىندا، قۇلاقشى وزەنىنەن باقساي­تى كەسەنەسىنە دەيىن، ۇلى ىرعىز وزەنىن جايلاعان. كىشكەنە-شەكتىلەر جاننازار بي، جانۇزاق، قوجابەر­گەن، وتەگەن بيلەرگە باعىنعان. ولاردى شەرعازى اعا­سى ابىلعازى حان باسقاردى. شومەكەي، تورتقارا، شەك­تىلەر كورشىلەس كوشىپ-قونىپ، سىر بويىنداعى كەر­ۋەن جولىن باقىلاۋدا ۇستادى. ال ولاردىڭ ورىس كەرۋەندەرىن قازاق دالاسىنا وتكىزبەي، ۇنەمى توناپ الۋىن رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ تۇسىنگەن ابزال.

ءحVىىى عا­سىر­دىڭ اياعى مەن ءحىح عاسىردىڭ ءى شيرەگىندە قازاق-ورىس قاتىناسىندا ەلشى دەڭگەيىندە شەرعازى قايىپ­ۇلىنداي بەلسەندىلىك تانىتقان بىردە-ءبىر قازاق بولعان ەمەس. ونىڭ شەكارا بويىنداعى تالاس-تارتىستى، ەل ءىشىن­دەگى رۋلار اراسىنداعى بارىمتانى رەتتەۋگە قا­بىلەتى جەتكىلىكتى ەدى.

گ.ۆولكونسكي رەسەي ىشكى ىستەر ءمينيسترى ا.كۋ­راكينگە حابارلاسىپ، شەرعازىنىڭ «يا.گاۆەردوۆ­سكي باستاعان كەرۋەندى قورعاۋدا پايداسىنان زيانى كوپ بولدى» دەگەن قورىتىندى شىعارعانىمەن، ازىرشە تيمەي، 1805 جىلدىڭ باسىندا ورىنبوردا قالدىرىپ، قازاق-ورىس قاتىناسىن شەشۋگە پايدالانۋدى ءجون كوردى. سودان گۋبەرناتور 1805 جىلى 24 اقپاندا سۇل­تانعا ورنىبورداعى امانات ۇيىنەن پاتەر ءبولدى. كوپ ۇزاماي ول مۇسىلمان بي ۇسىنىسىمەن شەكتى، تابىن رۋلارى اراسىنداعى بارىمتانى شەشۋگە كىرىستى [ورومم 6-ق.، 10-ت.، 278-ءىس، 19-پ.; قرومم 4-ق.، 1-ت.، 206-ءىس، 45,160-165-پپ.].

1805 جىلى ورداداعى قاراتاي نۇرالىۇلى مەن جانتورە حان اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتى رەتتەۋگە شەر­عازى سۇلتان جىبەرىلدى. ول 17 قىركۇيەكتە شىعىپ، 20 قازاندا كالمىكوۆ بەكىنىسىنەن 20 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان قاراتاي اۋىلىنا جەتتى. سەكۋند-ما­يور شەرعازىنىڭ قاراتايمەن كەزدەسۋى تۋرالى حابارلاماسىمەن تانىسقان اتامان بورودين كەيىن قاراتايدىڭ حاندىق بيلىككە ءۇمىتى بار ەكەنىن مو­يىندادى. شەرعازى سۇلتان قاراتايدان سوڭ 3 قارا­شادا بوكەي سۇلتانعا اتتانادى. وسى كەزدەسۋدەن كەيىن بوكەي سۇلتان گ.ۆولكونسكيدەن شەرعازىنى وزىنە ءجى­بەرۋىن سۇراپ، حات جولدادى. بىراق مۇنداي ءوتىنىشتىڭ ار­تىن بولجاي الماعان گۋبەرناتور ازىرشە شەرعازىنى جىبەرە المايتىندىعىن جەتكىزدى [احمەت ا. قاراتاي حان. 49-ب.; ورومم 6-ق.، 10-ت.، 243ا-ءىس، 5-14-پ.].

1805 جىلى پاتشا ۇكىمەتى حاندىق بيلىك ىرگەسىن شايقالتۋ ارەكەتىن جالعاستىرا بەردى. ايشۋاق حان ورنىنا بالاسى جانتورە سۇلتان بەكىتىلدى. كەزىندە سىرىم باستاعان قوزعالىسقا قاتىسقان جانتورە جاڭا عاسىردا تولىقتاي ورىس اكىمشىلىگىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋشىعا اينالدى. مىنە، سوندىقتان دا ونىڭ نەمەرە اعاسى قاراتاي سۇلتان وسى كەزەڭدە جانتورەگە قارسى اشىق كۇرەستى باستادى. باستاپقى كەزدە شەرعازى بوكەيمەن بىرگە ولاردى كەلىستىرۋگە ۇمتىلعانىمەن، حان ارتىندا ورىس ساياساتى جاتقاندىعىن ۇقتى. بوكەي سۇلتانعا جىبەرمەگەنىنەن، جانتورە مەن قاراتاي ارا­سىنداعى تارتىستىڭ كۇن ساناپ كۇشەيگەنىنەن قاۋىپ­تەنگەن شەرعازى، ونىڭ اسەرى قازاق-ورىس قاتىناسىن شيەلەنىستىرەتىنىن سەزىنىپ، ورداعا كەتۋگە بەل باي­لا­دى. ونىڭ مۇمكىندىگى 1806 جىلى كۇزدە تۋدى. ا.ريازانوۆتىڭ انىقتاۋىنشا، 1806 جىلى قازاندا شومەكەي رۋى­نىڭ قامقورلىعىمەن، 2040 تۇيەگە جۇگى تيەلگەن بۇحا­رالىقتار كەرۋەنى ورسكىگە جاقىنداعان تۇستا، ونى كۇتىپ الۋعا شەرعازى قايىپۇلى مەن ءسابيتوۆ جىبەرىلدى. زەرتتەۋشى بۇل كەرۋەن ورىنبورعا ءساتتى جەتكەنىمەن، وعان جەتەر جولدا قازاقتار شەرعازىنى توناپ الدى دەپ تۇيىندەيدى. ونى شەكارالىق كوميسسيا 6 قازاندا ورسك گارنيزونى باتالونى باسشىسى پودپولكوۆنيك ەسسەن ارقىلى ەستىگەن. مۇنداي حاباردى م.ۆياتكين: «شەرعازى تاپسىرمانى ورىنداماي، شەكتى رۋلارىندا قالىپ قويدى»، - دەپ وزىنشە تۇيىندەيدى. وسىدان كە­يىن تاريحشى ج.يسمۋرزين شەرعازى سۇلتان 1811 جىل­دىڭ جازىنا دەيىن ورىنبورعا ورالماعان دەپ وي قو­رىتادى. راسىندا دا 1806-1811 جىلدار ارالىعىندا شەر­عازىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى تۋرالى دەرەك­تەر ەش سىر اشپايدى. سوعان قاراعاندا شەرعازى سىر بويىنا كەتىپ، ورىس شەكاراسىنا جاقىنداماعان. دە­گەن­مەن، كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا ول بۇحارا­دا بولىپ، وڭتۇستىكتەگى ساياسي-ەكونوميكالىق ماسەلە­لەردى شەشۋمەن شۇعىلدانعان. ال قاراتاي مەن جان­تورە­نىڭ كۇرەسى كىشى ءجۇز حانىنىڭ ولتىرىلۋىمەن اياق­تال­دى. ءولىم سوڭى قاراتاي حاننىڭ ءىنىسى ورمان نۇ­را­لى­ۇلى مەن ەسىم حان ۇلدارى پرەمەر-مايور قارا جانە شوجىقتىڭ جەر اۋدارىلۋىمەن، وزگە قاتى­سۋشىلاردىڭ قاتاڭ جازالانۋىمەن اياقتالدى.

جانتورە حان ولىمىنەن سوڭ جاڭا حان سايلاۋ ءما­سەلە­سى كۇن تارتىبىنە شىقتى. قاراتايدىڭ بيلىككە ۇم­تىلىسى مەن ەلدىڭ قولداۋىنا قاراماستان، ەڭ باستىسى، ورىس ۇكىمەتىنە قاتىستى ساياساتى ەسكەرىلىپ، حاندىق تاققا سايلانبايتىندىعى بەلگىلى بولدى. ايشۋاق حان ۇرپاقتارى جانتورەنىڭ ءىنىسى شەرعازىنى دايىنداي باستادى. بۇدان حاباردار بولعان نۇرالى حان، قايىپ حان ۇرپاقتارى، سونىڭ ىشىندە شەرعازى قايىپۇلى، ت.ب. قازاق رۋلارىمەن اقىلداسا وتىرا، بوكەي سۇلتاندى ءبىراۋىزدان قولداپ، حاندىق تاققا ۇسىندى. ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جانە بۇحارا، حيۋا، رەسەي باعىتىنداعى ساۋدا-ساتتىقتى دامىتۋ ماقساتىندا شەرعازى قايىپ­ۇلى ورىنبورمەن بايلانىسقا شىقتى. ول 1811 جىلى جازدا جۇزەگە استى. ورىنبورعا شەكتى، قاراكەسەك، كەتە-وجىراي كەرۋەندەرىن جەتكىزگەن سوڭ، شەرعازى نە­مە­رە ىنىلەرى الىمعازى ابىلعازىۇلى، اعاسى قاراباي سۇلتان بالالارى ابىلعازى، ەسەنعازى، سيرەك، جارىق سۇلتاندار جانە ت.ب. 1811 جىلى 13 قىركۇيەكتە بوكەي­دى حاندىق تاققا كوتەردى. 20 قىركۇيەكتە شەرعازى قايىپۇلى گۋبەرناتور گ.ۆولكونسكيگە «حالىقپەن كەڭەسىپ، بوكەي سۇلتان نۇرالىۇلىن جانتورە ايشۋاق­ۇلى ورنىنا سايلادىق» دەگەن حابار سالدى. ال گۋبەرنا­تور ءوز جوسپارى بويىنشا 27 قىركۇيەكتە ر.رۋميانتسەۆ­قا «شەرعازى ايشۋاقۇلى كىشى ءجۇزدىڭ حانى بولىپ ساي­لان­دى»، - دەپ حابارلادى. سونىمەن وسى كەزەڭنىڭ ەرەك­شەلىگى قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىندە رەسەي مو­يىنداعان ەكىنشى حاننىڭ بەكىتىلۋى ەدى. شەرعازى اي­شۋاقۇلىمەن قاتار بوكەي حان تاققا سايلانىپ، استرا­حان دالالارى مەن جايىق وزەنىنىڭ كاسپي تەڭىزىنە قۇياتىن سالالارىنداعى قازاقتاردى باسقارۋ جۇكتەلدى. ورىنبور اكىمشىلىگىنىڭ قولداۋىنا يە بول­عان بوكەي ەكىنشى رەت 28 قىركۇيەكتە «ماعان كومەككە شەرعازى قايىپۇلىن جىبەرىڭىز» دەگەن ءوتىنىشىن جول­دا­دى [ورومم 6.، 10-ت.، 716-ءىس، ءى ءبولىم، 200-2002, 256-پپ.]. كەيىن بوكەيگە كەلگەن شەرعازى ءبىر ايداي سارايشىقتا بولىپ، ىشكى ماسەلەلەرمەن شۇعىلداندى. ونىڭ وڭ ناتيجەسى دە كوزگە كورىندى. بوكەي حان 1812 جىلى 12 اقپاندا ۆ.ۆولكونسكيگە شەرعازى سۇلتانعا سەنە­تىندىگىن جەتكىزىپ، ءوزىن قولداۋشىلار قاتارىنا ەرالى حان ۇلدارى جانتورە مەن تەمىر سۇلتاندى قوسىپ جازدى. حاتتا بوكەي شەرعازىمەن بىرگە اۋىل-اۋىلدى ارالاپ جۇرگەندىگىن دە ەرەكشە اتاپ ءوتتى. شەرعازى قا­يىپۇلى 1812-1815 جىلدارى ارالىعىندا ورىنبور اكىم­شىلىگىمەن بوكەي حان، شەرعازى حان قاتىناسىن­­دا­عى كۇردەلى ماسەلەلەرمەن عانا شۇعىلدانىپ قويمادى. ول ارقاشان باۋىرى بيلەگەن سىر بويى قازاقتارى­نىڭ بۇحارا، حيۋا حاندىقتارىمەن دە بايلانىسىن نا­زار­دان تىس قالدىرمادى. مۇمكىندىگىنشە كەرۋەن جول­دارىن بۇرىنعىسىنشا باقىلاۋدا ۇستاپ، ابىلعازى حانمەن سىر بويىن ساقتاۋعا بارىن سالدى.

ويتكەنى ناق اتالعان جىلدارى حيۋا حاندىعى كىشى ءجۇزدىڭ وڭتۇستىگىنە جاڭا تالاپتار قويا باستادى. حيۋا اسكەرلەرىنىڭ ۇنەمى قوقان-لوققىسى قايىپ ۇرپاقتارىنا جاڭا سىن اكەلدى. قاراباي سۇلتاننىڭ 1813 جىلى جازدا، جيھانگەر قايىپۇلىنىڭ 1814 جىلى 1 تامىزدا، ابىلعازى قايىپۇلىنىڭ 1815 جى­لى جازدا قايتىس بولۋى باتىر حان ۇرپاقتارى ال­دىن­­داعى شەرعازى سۇلتاننىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كو­تەردى. ارىنعازىتانۋشى ۇ.احمەتوۆا قالىپتاسقان سايا­سي جاعدايدى ەسكەرگەن شەرعازى 1815 جىلدىڭ با­سىندا اتا جۇرتىنا كەلدى دەپ ەسەپتەيدى. ابىلعازى حان قايتىس بولعان تۇستا شەكتى، تورتقارا، قاراكەسەك رۋلارى شەرعازىنى حان تاعىنا ۇسىنعان. ورىنبور ودان 1815 جىلى 27 شىلدەدە حابارلاندى. سودان ورىنبورعا كەلگەن شەرعازىنى گ.ۆولكونسكي جانى­نا س.ابۋباكيروۆ پەن كونفيدەنت ر.ءمۇرتازيندى قو­سىپ، سىر بويىنا اتتاندىردى. دەگەنمەن، ەل اقسا­قالدارى ويلانا كەلە، ابىلعازى ورنىنا ۇلكەن با­لاسى ارىنعازىنى سايلادى. كەيىن 1817 جىلى تا­مىزدا ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى پ.ەسسەنگە جا­زىلعان حاتتا ارىنعازىنىڭ ەكى جىل بۇرىن حان سايلانعان­دىعى، وعان باس كومەكشىلىككە اعاسى مايور شەرعازى تاعايىندالعانى بەلگىلى بولدى [احمەتوۆا ۇ.ارىنعازى حان. الماتى، 2004. - 66-ب.]. اعاسى شەرعازىنىڭ بىرنەشە ەلدىڭ باسقارۋ جۇيەسىمەن تانىستىعى ارىنعازىعا كۇشتى اسەر ەتتى. ىشكى بىرلىكتى كۇشەيتۋ ماقساتىندا ءتارتىپتى قاتاڭ ساقتاپ، رۋلار ارسىنداعى بارىمتانى توقتاتىپ، كىنالىلەردى ەل الدىندا جازالاۋى كوپكە ۇلگى بولدى. ماسەلەن، 1816 جىلى شومەكەي، ت.ب. ءالىمۇلدارىنىڭ سىر بويىنداعى التىن-جاپپاستارمەن كەلىسىمگە كەل­تىرۋىن ارىنعازىنىڭ العاشقى تابىسى ەدى. سودان 1816 جىلى 18 مامىردا ارىنعازى مەن شەرعازى گ.ۆو­ل­كونسكيگە ەلدە كەڭەس وتكىزىپ، كوپشىلىككە «وعان قا­تىسۋشى ادامداردىڭ وسىنداي ارەكەتتەرى ءۇشىن بولا­شاقتا ءولىم جازاسىنا كەسىلەتىندىكتەرىن، ال دۇنيە-ءمۇل­­كىنىڭ تالان-تاراجعا سالىناتىنىن» ەسكەرتتىك دەپ حابارلادى.

1816 جىلدىڭ كوكتەمىندە ارىنعازى حان مەن شەرعازى قايىپۇلى ورتا جۇزدەگى ارعىن رۋىنىڭ سۇلتانى جۇما قۇدايمەندىۇلىنا، مۇسا باتىرعا، قىپشاق رۋىنىڭ سۇلتانى حۇسىراۋ سۇلتانعا حابار سالىپ، ءوزارا كەزدەسۋ ۇيىمداستىرادى. ارىنعازىنىڭ حالىق كەڭەسى 1816 جىلى 20-25 مامىر ارالىعىندا ور وزەنى بويىندا ءوتتى. كەڭەسكە تەك قانا ورتا جۇزدەن 7 000 ادام قاتىستى. سوڭىندا كىشى، ورتا ءجۇز بي، باتىرلارى كەلىسىمگە كەلدى. ونى ارىنعازى مەن شەر­عازى راحمەتتولا مۇرتازين ارقىلى ورىنبورعا حابارلادى. مىنە، وسىدان كەيىن ارىنعازى رەسەي مويىنداعان كىشى ءجۇز حانى شەرعازى ايشۋاقۇلىمەن كەڭەس وتكىزۋ كەرەك دەپ تاپتى. ول جانىنا شەرعازى قايىپۇلىن ەرتىپ، حان اۋىلى ورنالاسقان بەرديانكا وزەنىنە جاقىندادى.

حالىق كەڭەسى 1816 جىلى 8 تامىزدا شەرعازى حان جايلاۋىنان 3 شاقىرىم جەردە ءوتتى. كەڭەسكە ارىن­عازى، شەرعازى سۇلتان، قاراتاي نۇرالىۇلىنىڭ كەلۋ سەبەبىن شەرعازى حان «مەنى ءولتىرىپ، مال-مۇلكىمدى يەلەنۋ» دەپ تۇسىندىرمەك بولدى. مۇنى ءبىر جاقتى قابىلداعان گ.ۆولكونسكي تەز ارادا 600 ادامنان تۇ­را­تىن قارۋلى اسكەر اتتاندىردى. سونىڭ كەسىرىنەن حالىق كەڭەسى وتپەي قالدى.

شەرعازى سۇلتاننىڭ ارىنعازىنى ورىنبور­مەن بايلانىسقا شىعارىپ، ىشكى كەلىسىمدى ورناتۋ جو­لىنداعى جۇمىستارىنا حيۋا حانى مۇحامەد راحيم ءا­ردايىم كۇدىكپەن قارادى. ونىڭ ارتى رەتى كەلگەندە سىر بويى قازاقتارىن توناۋعا اپاراتىن. 1816 جىلى قاراشادا حيۋالىقتار شابۋىلى تاعى قايتالاندى. قاراقالپاقتاردىڭ ايداپ سالۋىمەن ءسۇيىن بي، ت.ب. باستاعان حيۋالىقتار 10 000 قولمەن 11 كۇن بويى جان­كەنت قالاسىن، ونىڭ ماڭىنداعى 1 000 قازاق اۋىلىن اياۋ­سىز تونادى. شابۋىل كەزىندە 20 حيۋالىق ولتىرىلسە، قازاقتار 2000 ادامىنان ايرىلدى.

سودان شەرعازى سۇلتان ورسك قورعانى كومەن­دان­تىنا حات جازىپ، اسكەري كومەك سۇراپ، ارىنعازى ارەكەتىندە ورىس ۇكىمەتىنە ەشقانداي قارسىلىق جوق ەكەنىن العا تارتتى. حيۋالىقتاردىڭ بولاشاق شابۋىلىنان قورعانۋ ءۇشىن ارىنعازى شەرعازى سۇلتاندى 1817 جىلى ورىنبورعا جىبەردى. بۇحارا كەر­ۋەندەرىن باستاعان شەرعازى 11 شىلدەدە ورسكىگە جەت­تى. باستى ماقسات- قايتكەندە دە اسكەري كومەك الۋ بو­لاتىن. شەرعازى 12 شىلدەدە ورىنبور گۋبەرناتورى پ.ەسسەنگە حيۋا باعىتىنداعى قازاقتار ساياساتىن اشىق ايتپاعانىمەن، كەرۋەندى قورعاۋعا قارۋلانعان ءاس­كەر كەرەكتىگىن دالەلدەۋگە تىرىستى. بىراق گۋبەر­ناتور مۇنداي كومەكتەن باس تارتتى [ورومم 6-ق .، 10-ت.، 716-ءىس، ءىى ءبولىم، 2-پ.;]. سوعان قاراماستان شەرعازى سۇلتان كەرۋەنمەن كەرى قايتىپ، قاراشا ايىندا ارىنعازىعا جەتتى. بۇحارا كەرۋەندەرىن باۋىرى مىسىرعالي مەن مۇراتقا جۇكتەپ، شەرعازى سۇلتان حيۋامەن كەلىس­سوز جۇرگىزۋ ءۇشىن ۇرگەنىشكە اتتاندى. 1818 جىلى شە­كارالىق كوميسسياعا جازعان حاتىندا ول «حيۋا حانى ماعان 200 چەرۆونەتس تۇراتىن ارعىماق سىيلادى» دەپ حابارلادى. شەرعازى كەلىسىم ناتيجەسىندە 300 قازاقتى اۋىلىنا قايتاردى.

حيۋا حانى مۇحامەد راحيم سىر بويى حانى ارىنعازى مەن شەرعازى سۇلتان ارقىلى قارىم-قاتىناستى رەتكە كەلتىرگەندەي بولىپ كورىنگەنىمەن، ونىڭ استارىندا ۇلكەن ساياسي ويلار جاتتى. كوپ ۇزاماي ول انىق كوزگە ءتۇستى. ورىس ۇكىمەتىنەن كومەك الىپ، حيۋانى تالقانداۋدى نەگىزگى ماقسات تۇتقان ارىنعازىنى وزىنە كەلتىرە المايتىندىعىن سەزىپ، وعان وزگە سۇلتانداردى قارسى ايداپ سالا باستادى. سىر بويىندا حيۋا بەكىتكەن حاندار پايدا بولدى. ءتىپتى بىردە مۇحامەد راحيم وزىنە «قارسىلاس» قازاقتىڭ 6 بەل­گىلى بي، باتىرلارىن شاقىرىپ، حيۋا بە­كىنىسىندە ولتىرگەن. ونىڭ استارىندا ءسوز جوق قازاق يگىلەرىن كۇشتەپ مويىنداتۋ جاتتى. حيۋا حانى كەلى­سىم بارىسىندا شەرعازى سۇلتانعا حاندىق تاق بەرىپ، ارىنعازىعا قارسى قويۋ ارەكەتتەرىنە كىرىسكەن. شەر­عازى سۇلتان ۇسىنىستى بىردەن قابىلدامادى. بىراق كوپ ۇزاماي حيۋا حانى ەسەبى تولىق جۇزەگە استى.

1818 جىلى ماۋسىم ايىندا ارىنعازى حان ورس­كىدەن 200 شاقىرىم جەردەگى قىزىل-كەبەجە وزەنى بو­يىندا، شەرعازى سۇلتان ورسكىدەن 100 شاقىرىم جەر­دەگى قامىستى وزەنى جاعاسىندا وتىرعاندا بۇ­حار­دان ورىنبورعا شىققان كەرۋەن تونالدى. ونى شەر­عازى سۇلتان بالاسى مىسىرعالي مەن جاننازار بي­دىڭ قا­راماعىنداعى شەكتى رۋى جىگىتتەرى توقتاتقان [قرومم. 4-ق.، 1-ت.، 4690-ءىس، 3, 8-9-پپ.]. ال شەكتى رۋىنا شەر­­عازىنىڭ بيلىگى جۇرەتىن. مۇنى ەسكەرگەن ارىن­عازى شەرعازى ارقىلى كەرۋەن زاتتارىن تۇگەلدەي جي­­ناپ الدى. ال حيۋا حانى ابدەن سەنىمنەن كەتكەن ارىن­­عازىنى سىر بويىنان سولتۇستىككە قاراي ىعىستىرىپ، ونىڭ ورنىنا ورىس ساياساتىن بىلەتىن شەرعازى سۇلتان­دى وتىر­عىزۋعا كىرىستى. ونى حاندىق تاققا وتىر­عىزۋدىڭ حيۋا ءۇشىن تومەندەگىدەي ءتيىمدى جاقتارى بول­دى.

بىرىنشىدەن، ارىنعازى ورنىنا اعاسى شەرعازى­نى سايلاپ، سۇلتاننىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلى ارقىلى ءابىل­عا­زىۇلىن سىر بويىنان ءبىرجولاتا ىعىستىرۋ. سو­نى­مەن بىرگە، اعايىندىلار اراسىنا وت جاعۋ. ەكىنشىدەن، شەرعازى سۇلتان ارقىلى رەسەيدىڭ ازيا باعىتىنداعى قادامدارىن باقىلاۋعا الۋ، سىر بويى قازاقتارىن تولىقتاي وزىنە باعىندىرۋ.

مۇحامەد راحيم شەرعازى سۇلتاندى 1818 جىلى كەز­دەسۋگە شاقىرىپ، سىر بويى قازاقتارىنىڭ حانى رە­تىن­دە بەكىتىپ، ۇرگەنىش قالاسىندا تاققا وتىرعىزدى. شەرعازى قايىپۇلىن ءالىمۇلدارى - شەكتى، تورتقارا، شومەكەي رۋلارىنىڭ كەيبىر بولىمدەرى مويىنداعان. جاڭالىقتان حابارلانعان ارىنعازى تەز ارادا حا­لىق كەڭەسىن وتكىزىپ، ءىنىسى اردۋ سۇلتان باستاۋىمەن ەل­شىلىكتى حيۋاعا اتتاندىردى. ەلشىنىڭ باستى ماقساتى قازاقتىڭ حيۋا حانىمەن تاتۋ تۇرۋىن قالايتىنىن، سىر بويى حانى ارىنعازى ەكەندىگىن، ال شەرعازى قايىپ­ۇلىن حان رەتىندە تانۋ مۇمكىن ەمەستىگىن جەت­كىزۋ بولدى. ەلشىلىك 1818 جىلى قازان ايىندا ۇرگە­نىشكە كەلگەن. قازاق-حيۋا كەلىسسوزىنەن سوڭ، مۇحامەد را­حيم ارىنعازىنىڭ تاۋەلسىز ساياساتىنان باس تارتپاي­تىندىعىن سەزىپ، اردۋدى تۇتقىنعا الدى. كەزدەسۋگە، بىزدىڭشە، شەرعازى قايىپۇلى دا قاتىس­قان. بىراق ونىڭ نەمەرە ءىنىسى اردۋدى قولداماي، قورعان بولا الماۋى بولاشاقتا ارىنعازىمەن قارىم-قاتىسىنىڭ شيەلەنىسۋىنە اكەلدى. ارىنعازى ءىنىسىن بوساتۋعا بارىن سالعانىمەن، ءتىپتى رەسەي اتىنان ورىن­بوردان ەلشى ابۋباكىروۆ جىبەرىلگەنىمەن، دەگە­نىنە جەتپەدى. اردۋ 1828 جىلعا دەيىن ۇرگەنىشتە تۇت­قىندا قالدى. سودان ارىنعازى وزىنە باعىناتىن قا­زاق رۋلارىمەن كىشى بورسىققا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. ول تۋراسىندا 1819 جىلى 2 ساۋىردە كونفيدەنت ر.مۇر­تا­زين پ.ەسسەنگە حابارلادى [ورومم. 6-ق.، 10-ت.، 2028-ءىس، 2-5-پ.].

شەرعازى قايىپۇلى مەن ارىنعازىنىڭ ارا ءجى­گى­نىڭ اشىلۋىن اركىم وزىنشە تۇسىندىرەدى. ماسەلەن، ونىڭ سەبەبىن 1820 جىلى قازاق دالاسىندا بولىپ، ارىن­­عازىمەن كەزدەسكەن ە.مەيەندورف تونالعان كەرۋەندەردەن ىزدەسە، ا.نەگري شەرعازى ارىنعازىنىڭ ورداداعى بەدەلىن كورە الماۋىنان دەپ تۇسىندىرەدى. زەرتتەۋشى ا.ريازانوۆ «1818 جىلى كوكتەمدە ارىنعازى مەن شەرعازى قايىپۇلى ءوزارا رەنجىسىپ، ەكىگە ءبولىندى. ونىڭ سەبەبى حان كەڭەسىنە توراعا بولىپ العان ارىنعازىنىڭ شەرعازى سۇلتانمەن بيلىك پەن بايلىقتى بولىسە الماۋىنان جانە شەكسىز بيلىكقۇمارلىعىنان» دەپ تۇيىندەيدى [ريازانوۆ ف. سوروك لەت بوربى زا ناتسيونالنۋيۋ نەزاۆيسيموست كازاحسكوگو نارودا (1797-1838 گ.). س.123; احمەتوۆا ت. ارىنعازى حان. 83-ب.]. بىزدىڭشە، باستى ءتۇيىن حيۋا حاندىعىندا جاتىر. ارىنعازى قايتكەن كۇندە دە مۇحامەد ءراحيمدى جەڭۋدى ارمانداسا، شەرعازى حيۋامەن كەلىسىمگە كەلۋدى كوزدەگەن. مىنە، وسى كوزقاراس ەكى باۋىردى ەكى باعىتقا شىعاردى. 1819 جىلى ناۋرىز ايىندا شەرعازى قايىپۇلى قاراباي اتتى ۇلىنىڭ قىزىن مۇحامەد راحيمگە قالىڭدىققا بەردى. سول تۇستا شەرعازى قاراماعىندا شامامەن 2 500 ءتۇتىن كوشىپ قونعان. دەگەنمەن شەرعازىنىڭ حاندىق بيلىگى ۇزاققا سوزىلمادى. 1819 جىلدىڭ كۇزىندە شەرعازى قايتىس بولدى. گ.ف.گەنس ءوز جازبالارىندا «شەرعازى سۇلتان ارال تەڭىزى جاعالاۋىندا قورعان سالۋدى جوسپارلادى. ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا قاراي، ونى جۇزەگە اسىرعانشا، حي­ۋا حانى ونىڭ ولۋىنە كومەكتەستى» دەپ انىقتايدى [ورومم. 166-ق.، 1-ت.، 4-ءىس، 15-پ.]. حالقىمىزدىڭ «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەنى دە وسىنداي ومىردەن الىنعان تاجىريبە بولسا كەرەك.

شەرعازى قايىپۇلى حيۋا قالاسىنداعى پالۋان اتا مەشىتىنە جەرلەنىپتى. ونىڭ ارتىندا مەڭدى ءجا­نە قوقاش دەگەن ايەلدەرىنەن تاراعان جانعازى ء(ما­نەن­باي), ەسقازى، جاقىش (1820 ج. ولتىرىلگەن), عۇمارعا­زى (ومىرعازى), ءبورى، قاراباس اتتى ۇلدارى قالدى. شەر­عازى ورنىنا 1819 جىلى 21 قاراشادا ۇلكەن ۇلى جانعازى حان بولىپ بەكىتىلدى. 1802 جىلى دۇنيەگە كەل­گەن جانعازى بۇل كەزەڭدە نەبارى 17-18 جاستا ەدى.

شەرعازى قايىپۇلىنىڭ ەكى ايەلى 1822 جىلى ارىنعازى حاننىڭ بايبىشەسى جاقسى حانىمنىڭ قامقورلىعىندا بولعان. ول تۋراسىندا جاقسى حانىم 1822 جىلى 26 قىركۇيەكتە ورىنبور گۋبەرناتورىنا حابارلاپ، «مەڭدى حانىم ءوز ەركىمەن ءبىزدىڭ اپەندىنىڭ زاڭدى تۇردە ايەلى بولدى، ال قوقاش جاسىنىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى مەڭدىنىڭ جانىندا» دەگەندى جەتكىزدى. جانعازى حان 1852 جىلى قايتىس بولىپ، حيۋا جەرىندە ماڭگىلىككە قالدى. شەرعازىنىڭ وزگە ۇرپاقتارى اراعا ۋاقىت سالا كىشى جۇزگە ورالدى ء[رماتم. 846-ق.، 16-ت.، 19255-ءىس، 69-پ.; قرومم. 4-ق.، 1-ت.، 1273-ءىس، 69-پ.]

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان