باقىتگۇل  سارسەمبينا، ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ اكادەمياسىنىڭ جالپى ورتا  ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتىنىڭ  اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

باقىتگۇل  سارسەمبينا، ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ اكادەمياسىنىڭ جالپى ورتا  ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتىنىڭ  اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان قايتالانباس قۇن­دى­لىقتارى بار. ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىن­دە عانا  ۇلتتىڭ رۋحى بيىكتەيدى. وتارشىلىق تامىرىن تەرەڭگە جايماعانعا دەيىن قازاق ۇلتىنىڭ رۋحى انا ءتىلىنىڭ  قۇدىرەتىمەن اسقاق  بولدى. كەڭەستىك توتاليتارلىق قوعام تۇسىن­دا انا ءتىلى ۇستەم ساياساتتىڭ قۇرساۋىندا قالعان­دىقتان، ۇلتتىق رۋحىمىز تومەنشىكتەدى. وسى ايتقانىمىزدى عۇلاما ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ: «قازاق تىلىنەن اسىل، قازاق تىلىنەن باي ءتىل جوق. سول اتا-بابانىڭ ءتىلى بولعان قازاق ءتىلىن  بىلسە، ءدىن دە وسىندا، عىلىم-ءبىلىم دە وسىندا، ءاۋ­ليەلىك تە وسىندا. سولاي بولعانى ءۇشىن وتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ  ءبارى جاقسى بولىپ، اۋليە بو­لىپ ءوتتى»  دەگەن دانالىعىمەن-اق دالەلدەي­مىز. ال، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ: «كەمشى­لىك بولماس ءۇشىن ءار ۇلتتى ءوز تىلىندە  وقىتىپ، ءوز تىلىندە جازۋ-سىزۋ ۇيرەتىپ، ءوز ءتىلىنىڭ جۇيەسىن ءبىلدىرىپ، جولىن تانىتۋ......» قاجەتتىگىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەپ، انا تىلىندە وقىعان ادامنىڭ ۇلت يگىلىگىنە تيگىزەر پايداسىن ايتىپ ەدى. ءتىپتى، شەتەلدىك عالىمدار دا  قازاقتاردىڭ ءسوز ونەرىن ءوز دەڭگەيىندە باعالادى. ماسەلەن، ورىس عالىمى ۆ.ۆ.رادلوۆ: «قازاقتاردىڭ  اقىل-وي قابىلەتىنىڭ زور ەكەندىگىنە بارعان سايىن  كوزىم جەتە ءتۇسۋ­دە. قانداي ادەمى سويلەيدى. ايتقىسى كەلگەنىنىڭ ءبارىن تەز ءتۇسىندىرىپ،  قارسىلاسىنىڭ سوزىنە دە شەبەر تويتارىس بەرە بىلەدى. ءتىپتى، بالالارىنىڭ  اقىل-ەسى دە وتە تەز جەتىلەدى»، - دەپ تۇيىندەگەن.

قازاقتىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ ايناسى بولعان انا ءتىلىنىڭ بولمىسى توتاليتارلىق قوعامداعى كەڭەس مەكتەبىندە ءوزىنىڭ تابيعي ورىسىنەن ايرىلدى. ويتكەنى، كەڭەس قوعامىندا ءبىلىم بەرۋدىڭ ماز­مۇ­نى ۇلتتىق سيپاتىنان جۇرداي  بولىپ،  ۇلت مەك­تەپ­تەرى  «كەڭەستىك» قۇندىلىقتاردىڭ قۇر-ساۋىندا قالدى. كەرىسىنشە، ورىس ءتىلىن وقىتۋ مازمۇ­نىنا ايرىقشا باسىمدىق  بەرىلدى.  ماسە-لەن، 1948 جىلعى 3 تامىزدا قازاقستان ك(ب) پ وك-ءنىڭ «قازاق مەكتەپتەرىندە ورىس ءتىلىن وقىتۋ تۋرالى» قاۋلىسى جاريالانىپ، ورىس ءتىلى ۇلت­ارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى رەتىندە، بالا باقشانىڭ جوعارى دايىندىق  توپتارىندا ۇيرەتىلگەن [1, 140 ب.]. ءسويتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى ورىستاندىرۋ ساياساتىن كوزدە­گەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىلارىنا كوگەندەلدى. الايدا، ۇلت مۇددەسىنىڭ شىنايى جاناشىرى بولعان ۇستازداردىڭ ارقاسىندا قازاق ءتىلى ءومىر­شەڭ بولدى. سونداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى - س.كوبەەۆ.

س.كوبەەۆتىڭ 1954 جىلى جارىق كورگەن «ورىندالعان ارمان» اتتى ەڭبەگىندە: «ساباق­تى بالانىڭ  تابيعي انا تىلىندە ءتۇسىندىرۋ، جاس ءوسپىرىمنىڭ اقىل-وي دۇنيەسىنە، سەزىم-قيا-لىنا كۇشتى  اسەر ەتەدى... وقۋشىنى انا ءتىلىن-دە  جازىلعان  اڭگىمە، ولەڭدەر ارقىلى وقىتۋ حالىقتىڭ  عاسىرلار  بويى قالىپتاسقان رۋحاني ومىرمەن، ادەت-عۇرىپىمەن، ارمان-مۇددەسىمەن تانىستىرىپ، پاتريوتتىق سەزىمىن وياتادى. سوندىقتان  اۋىل­دىق، بولىستىق مەكتەپتەردە ءدارىستى قازاق تىلىندە  جۇرگىزۋ كەرەك» [2, 23-ب.]، - دەپ، بالانىڭ ۇلت مەكتەپتەرىندە ەڭ الدىمەن انا تىلىندە ساۋاتىن اشۋ قاجەتتىگىن عىلىمي تۇرعى­دا دالەلدەدى. وكىنىشكە وراي، جوعارىدان جەتىپ جاتقان قاۋلىلارعا سايكەس ۇلت مەكتەپتەرىندە ورىس ءتىلىن تەز قارقىندا مەڭگەرۋگە «جاعداي» جاسالدى. مۇراعات قويناۋلارىندا: «قازاق مەكتەپتەرى ءۇشىن ورىس ءتىلى وقۋلىقتارى قاي­تادان قاراستىرىلدى. 5 قازاق ورتا مەكتە­بىندە تاجىريبە تۇرىندە 8-10-سىنىپتارعا ماتەماتيكا، فيزيكا جانە حيميا ورىس تىلىندە وتكىزۋگە رۇقسات بەرىلدى»، - دەگەن مازمۇنداعى دەرەكتەر كوپ كەزدەسەدى [3, 27 پ.]. كوكپ وك مەن كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ «...... ورتا  مەكتەپ تۋرالى» تەزيستەرىندە: «وداقتاس جانە اۆتونومدى رەسپۋبليكالاردا ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ قۋاتتى قۇرالى بولىپ تا­بىلاتىندىقتان، كسرو حالىقتارىنىڭ  دوس­تىعىن  نىعايتۋ  جانە ولاردى ورىستىڭ  جانە الەمدىك مادەنيەتتىڭ  بايلىعىنا قاتىستىرۋ ماقساتىندا ورىس ءتىلى وقىتىلادى»، - دەپ جازىلدى. ورىس ءتىلىن قازاق مەكتەپتەرىندە وقى­تۋ «دارەجەسى» ارتقاندا، ورىس مەكتەپتەرىن­دەگى قازاق ءتىلىن وقىتۋ ماسەلەسى رەسپۋبليكا كولەمىندە تالقىلانىپ جاتتى. 1953 جىلعى 19 قاراشاداعى ورىس مەكتەپتەرىندەگى  قازاق ءتىلىن وقىتۋ تۋرالى ءماجىلىس ستەنوگرامماسىندا: «بۇل ماجىلىستە سۋجيكوۆ جولداس توراعالىق ەتكەن. ورىس تىلىندە ساباق جۇرگىزىلەتىن مەك­تەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋ تۋرالى ءسوز بولعان. بىرنەشە پىكىرلەر تالقىلانعان. اي­تىل­عان پىكىرلەردىڭ مازمۇنىندا وقۋشىلاردا كوپتەگەن پاندەردەن جۇكتەمە كوپ،  قازاق ءتىلى ءپانى مەكتەپتە سوڭعى جىلدار بويى قاجەتتى  ناتيجە بەرمەۋدە، سوندىقتان دا قازاق ءتىلىن وقىتۋدى  الىپ تاستاۋ ورىندى ەمەس پە؟ - دەگەن ۇسىنىستار تۇسكەن. وسى ماجىلىستە "بۇل ءپاندى وقىتۋ مىندەتىن قازاقتىڭ بالالارىنا ساق­تاپ، وزگە ۇلتتىڭ بالالارىنا وسى ءتىلدى وقى­تۋدى ەركىنە قالدىرساق" دەگەن ويلار ايتىلعان» [4, 1 پ.]، - دەگەن جولدار بار. كورىپ وتىرعانىمىز­داي «قازاق ءتىلى تەك عانا قازاقتاردىڭ ۇلەسىن­دە» دەگەن يدەولوگيالاندىرىلعان تۇجىرىم­دار ومىردەن بەرىك ورىن الىپ، قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ تەوريالىق جايى باعالانباعان. سول ماجىلىستە ءسوز العان مۇقانوۆ (اتى-ءجونى، قىزمەتى جازىلماعان) مەكتەپتەردەگى قازاق ءتىلىنىڭ وقى­تىلۋ جايىنا جاناشىرلىقپەن قاراپ، ياعني ماسەلەنىڭ مانىنە شىنايى تالداۋ جاساعان. «مەنىڭشە بۇل ءپاننىڭ وقىتىلۋىنا جۇرتشى­لىق اشىق قاناعاتتانباۋدا. بارلىعىنان بۇ­رىن باعدارلامالار انىق ەمەس، بىتپەيتىن قايتا­لاۋ، مۇلدە قاناعاتتانارلىقسىز. سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ وقۋشىلارىمىز بەن جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە قازاق ءتىلىن وقىتۋ  باعدارلامالارىندا ماڭىزدى ءبىر ساتتەر قالىپ قويعان [4, 10 پ.]. ەگەردە قازاق ءتىلىن وقى-تاتىن بولساق، بىرىنشىدەن-كۇندەلىكتى ومىردە ەركىن سويلەۋ ماقساتىن قويۋ كەرەك. ەكىنشى-مۇلدە قاناعاتتانارلىقسىز وقۋلىقتار، بۇل تۋرالى بارلىعى بىلەدى جانە بۇل تۋرالى گازەتتەردە جازىلدى، بىراق ءالى كۇنگە دەيىن سونداي جاقسى وقۋلىقتار جوق. قازاق ءتىلىن وقۋعا از ساعاتتار بولىنگەن. 9-10-سىنىپتى الىپ قاراڭىز، ءبىرىنشى  جارتى جىلدىقتا ەكى ساعات بولىنسە، ەكىنشى جارتى جىلدىقتا ءبىر ساعات بولىنەدى. سويلەگەن جولداس دۇرىس ايتتى، بىزدە جوعارعى وقۋ ورىن­دارىندا قازاق ءتىلىنىڭ وقىتۋشىلارى مەن كادرلاردىڭ ارناۋلى دايىندىعى جوق، كوپتەگەن جاعدايدا بۇلار جوعارعى وقۋ ورنىن اياقتاعان  بيولوگيانىڭ جانە تاريحتىڭ مۇعالىمدەرى  نەمەسە باسقا كاسىبى جوق  كەزدەيسوق ادامدار. مەنىڭشە، بۇل-ءبىزدىڭ ەڭ ويلاناتىن  ماسەلەلەرىمىزدىڭ ءبىرى» [4, 11 پ.]، - دەپ، انا ءتىلىنىڭ مۇشكىل حالىنە اراشا بولۋعا ۇمتىلعان. وسىلايشا، توتاليتارلىق قوعامنىڭ  قىسىمىنا قاراماستان ۇلتىن سۇيگەن زيالىلار قازاق ءتىلىنىڭ وقىتىلۋ جاعدايىن  شىن­دىق  تۇرعىسىنان باياندادى. رەسپۋبليكا  كولە­مىندە ورىس  مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلىن وقى­تۋ ماسەلەسى پەداگوگيكالىق قاۋىمنىڭ تال­قى­لاۋىنا ۇسىنىلدى.

1953 جىلدىڭ 19 قارا­شاسىندا الماتى قالاسىندا وتكەن ورىس مەك­­تەپتەرىندەگى قا-زاق ءتىلىن وقىتۋ تۋرالى ءماجى­لىستىڭ ستەنو-گرامماسىنان ءۇزىندى كەلتىرسەك: «سۇراق. كۇن تارتىبىنە وسىنداي ماسەلەنىڭ قويى­لۋى تەك قانا قازاق رەسپۋبليكاسىندا ما نەمە­سە  بۇل ماسەلە ۇلتتىق ءتىلدى وقىتۋ تۋرالى باس­قا وداقتاس رەسپۋبليكالاردا دا قويىلۋدا ما؟

باسقا رەسپۋبليكالاردا بۇل ماسەلە قارالۋدا ما الدە جوق پا بىزگە بەيمالىم. ءبىر عانا ارميان  رەسپۋبليكاسى ورىس تىلىندە ساباق وقىلاتىن مەكتەپتەردە ارميان ءتىلىن الىپ تاستاعان.

№52 مەكتەپ ديرەكتورى - تيموفەەۆا جول­داس: - بىزدەر ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ  وقىتۋشىلارى،  دۇرىس جانە ناقتى سويلەمدەر قۇراستىرۋعا جەتتىك، سويلەم مۇشەلەرى مەن ءسوز بولىكتەرىن وتە ناقتى شەكتەۋگە تىرىسامىز، ال قازاق ءتىلى ساباقتارىندا كوپتەگەن شاتىستىرۋعا كەزدەسەسىڭ، قازاق ءتىلىنىڭ وقىتۋشىلارى، ءسوي-لەمدەر وزگەرمەيدى، قازاق تىلىندە ءبارى ءبىر دەپ تۇسىندىرەدى.

№41 مەكتەپ ديرەكتورى كيريۋشكين جولداس: - قازاق مادەنيەتىن وقۋ قازاق ءتىلىن وقىتۋدى تالاپ ەتەدى. بىزدەر، ورىس ادامدارى، قازاق جاستارىنىڭ قازاق مادەنيەتىن وقۋ جولىن كەسپەۋىمىز كەرەك. ەگەر دە بىزدەر قازىر ورىستار مەن قازاقتار وقيتىن ورىس مەكتەپتەرىندە مۇلدە قازاق ءتىلىن وقىتۋدى الىپ تاستاساق، وسىنداي سيپاتتا ەشقانداي  باسقا ۇلتتارعا ەمەس، تەك قانا قازاقتارعا قازاق مادەنيەتىن، باي مادەنيەتتى وقۋعا قۇقىق پەن مۇمكىندىك بەرەمىز دەپ   ايتۋىمىزعا بولادى. مەنىڭ پىكىرىم، قازاق ءتىلىن وقىتۋ  8-9, 10- سىنىپتاردا  كۇنىنە 1 ساعاتتان قالدىرۋ كەرەك،  ال 5-6, 7-سىنىپتاردا قازاق ءتىلىن وقىتۋدى الىپ تاستاپ، بۇل ساعات­تى ورىس مەكتەپتەرىندەگى ورىس ءتىلىن وقىتۋ ءۇشىن بەرسەك، سەبەبى 10-نان 20% ۇلگەرمەۋشى وقۋ­شى ورىس ءتىلى بويىنشا ۇلگەرمەۋشىلەر ەسەبىنە قا­تىستى دەگەن 22 مەكتەپتىڭ وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگە­رۋشى­سىنىڭ پىكىرىمەن سايكەس كەلەدى» [5].

ال، قازاق كسر اعارتۋ ءمينيسترى  ا.سەمباەۆتىڭ قازاقستان ك(ب)پ وك حاتشىسى پ.پونامارەنكوعا جازعان «ورىس مەكتەپ­تەرىندەگى قازاق ءتىلى تۋ-رالى» حاتىندا: «ورىس مەكتەپتەرىندە جەرگىلىك-ءتى ءتىلدى وقىتۋ ماسە­لەسى تۋرالى سۇراۋلارعا  ارميان، تاتار جانە باش­قۇرت رەسپۋبليكالارى-نىڭ اعارتۋ ءمينيسترلى­گىنەن جاۋاپتار كەلدى. بۇل رەسپۋبليكالار  ورىس  مەكتەپتەرىندە جەرگىلىكتى ءتىلدى وقىتۋدى الىپ تاستاۋ ورىندى دەپ ەسەپتەگەن. ءسىزدىڭ قاتى­سۋىڭىزبەن 1953 جىلدىڭ قىركۇيەگىندەگى موسكۆادا وتكەن «وقۋشىلاردىڭ وقۋ ءتارتىبىن جاقسارتۋ جانە وقۋ جۇكتەمەسىن ازايتۋ بو­يىنشا شارالار تۋرالى» ماسەلەسى بويىن-شا ماجىلىستە مەن اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ قازاق ءتىلىن ورىس مەكتەپتەرىندە وقىتۋدا مىندەتتى ءپان رەتىندە ودان ءارى قالدىرۋدىڭ ورىنسىز ەكەندىگى كوزقاراسىن جەتكىزۋگە مۇمكىندىك ال­دىم. وندا مەن ءسىزدىڭ اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ  ۇسى­نىسىن قولدايتىن ىڭعايىڭىزدى ءتۇسىندىم [4, 52 پ.].

1953 جىلدىڭ قازان ايىندا بىزدەر قا­زاقستان ك(ب)پ وك ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلىن مىندەتتى ءپان رەتىندە  وقىتۋدى الىپ تاستاۋ تۋرالى ۇسىنىستى قاراۋدى ەنگىزدىك. 1953 جىلدىڭ قاراشاسىندا قازاقستان وك بيۋروسىنىڭ قاۋلىسىمەن سۋجيكوۆ جولداستىڭ توراعالىق ەتۋىمەن كوميسسيا ۇيىمداستىرىل­دى، وندا الماتى قالاسىنىڭ جانە رەسپۋبليكا­نىڭ  باسقا قالالارىنىڭ زيالىلارىمەن مەكتەپ ديرەكتورلارىمەن جانە مۇعالىمدەرمەن، پارتيا جانە كەڭەس اكتيۆتەرىمەن  وسى ماسەلە بويىنشا بىرقاتار كەڭەس وتكىزۋ تاپسىرىلدى. 1954 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا سۋجيكوۆ جولداس كوكپ وك  حاتشىسى جولداس پ.ن. پوسپەلوۆ اڭگىمەلەسۋدە ورىس مەكتەپتەرىنىڭ وقۋ جوسپارىنان قازاق ءتىلىن الىپ تاستاۋ تۋرالى ماسەلەنىڭ  ورىندى ەكەندىگى تۋرالى  وڭ جاۋاپ الدى، بىراق بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن قازاقستان كپ وك كەيىنگە قالدىرىپ وتىردى. سوندىقتان دا سىزدەن وقى­تىلۋ ءتىلى ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەردەن قازاق ءتىلىن مىندەتتى ءپان رەتىندە الىپ تاستاۋ تۋرالى ماسەلەنى شەشۋدى سۇرايمىن» [4, 53 پ.]، - دەپ جازىلعان.

1953 جىلدىڭ 24 قاراشاسىنداعى ورالدا­عى №1 ورتا مەكتەبىنىڭ پەداگوگيكالىق كەڭەسى وتىرىسىنىڭ حاتتاماسىندا: «تىڭدالدى: اعار­تۋ مينيسترلىگى كوللەگياسىنىڭ مۇشەسى ايمانوۆ جولداستىڭ ورىس مەكتەپتەرىندە  قازاق ءتىلىن وقىتۋ تۋرالى اقپاراتى تىڭدالدى. وقۋشىلار از ۋاقىتتىڭ ىشىندە رسفسر مەكتەپتەرىنە قاراعاندا، وقۋ پاندەرىنىڭ كوپ مولشەرىن وقۋعا ءماجبۇر بولدى. ۇيعىر مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋ الدەقاشان الىنىپ تاستالعان. بارلىق ورىس مەكتەپتەرى بىلىكتى وقىتۋشىلارمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەندىكتەن، ءپاننىڭ وقىتۋ تيىمدىلىگى تومەندەيدى. ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋدى ەكى ۇلتتىڭ مادەني جاقىنداسۋى ماقساتىندا ساقتاۋ كەرەك، بىراق  بۇنى ەرىكتى جاساۋ كەرەك [4, 72 پ.]. №1 ورتا مەكتەبىنىڭ پەداگوگيكالىق كەڭەسى رەسپۋبليكانىڭ مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋدى باسىندا ەرىكتى ەنگىزۋدى ورىندى دەپ  قاۋلى قابىلداعان»، - دەگەن جولدار بار [4, 75 پ.]. جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردەن كورىپ وتىرعانىمىزداي، ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋ «كەڭەس مەكتەبىنىڭ» باستى «پروب­لەماسى» بولدى. ءسويتىپ، 1957-1958 وقۋ جىلىنان باستاپ  ورىس مەكتەپتەرىندە وقيتىن قازاق بالالارى ءۇشىن جانە جەكە سىنىپتاردا (اتا-انالاردىڭ قالاۋى بويىنشا) عانا قازاق ءتىلى وقىتىلاتىن بولعان. مۇنىمەن قاتار ورىس مەكتەپتەرىنىڭ وقۋ جوسپارلارىنا  قازاق ءتىلىن وقىعىسى كەلگەن  باسقا ۇلتتاردىڭ  بالالارى ءۇشىن قازاق ءتىلى فاكۋلتاتيۆتىك (مىندەتتى ەمەس) ءپان رەتىندە ەنگىزىلگەن [6, 352 ب.].

بالالاردىڭ ورىس ءتىلىن مەڭگەرۋى جويقىن شارالارمەن ازىرلەنگەن. ماسەلەن، اينالاداعى قۇبىلىستار مەن زاتتار تۋرالى  ورىس تىلىندە ءاڭ­گىمەلەر وتكىزۋ، شىعارمالار جازۋ، سۋرەت بويىن­شا اڭگىمەلەر ايتۋ، ۇيىرمە جۇمىستارى جانە ت.ب. قارقىندى ۇيىمداستىرىلعان. وقۋشىلاردى «ورىس تىلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە تاربيەلەۋ­دە» قازاق، ورىس سىنىپتارى بار ارالاس مەكتەپتەر يگى ءرول اتقارعان. وسىنداي مەكتەپتەردىڭ سانى  جىلدان-جىلعا ارتا تۇسكەن. ال، قازاق ءتىلىن وقىتۋ ورىس مەكتەپتەرىندە مىندەتتى ەمەس پانگە اينالعان. وسىنداي ساياساتقا قاراماستان قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ بەدەلىنە قامقورلىق جاسا-عان ۇستازداردان دا كەندە بولمادىق. 1954-1956 جىلدارى جازىلعان «مەكتەپ جاسىنداعى  با-لالارعا ارنالعان تاربيە جانە وقىتۋ  مەتو­ديكالىق قۇرالدارى» دەپ اتالاتىن ەڭبەكتە: «اقمولا وبلىسى قورعالجىن اۋدانىنىڭ  مالىك عابدۋللين اتىنداعى  جەتى جىلدىق  مەكتەبىنىڭ  قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت  ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى  ەسىركەنوۆ جەتەن وقۋشىلارمەن كوپ جۇمىس ىستەيدى. وقۋشىلاردىڭ داپتەرلەرىن ۇنەمى تەك­سەرىپ  وتىرادى. ءتۇرلى جازۋ جۇمىستارىن (ديك­تانت، مازمۇنداما، شىعارمالاردى) جوس­پارلى  تۇردە جۇرگىزەدى. ۇلگەرمەۋشى بالالار ءۇشىن كونسۋلتاتسيالار وتكىزىپ، قوسىمشا تاپ­سىر­مالار بەرەدى. وقىتۋشى ءاربىر وقۋشىنىڭ  جۇمىسىنا سىن كوزىمەن قاراپ، ونداعى جىبە­رىلگەن قاتەلىكتەردى كلاسسيفيكاتسيالاپ، ارقاي­سىسىنىڭ  وزىنە ءتان سەبەپتەرىن اشادى»، - دەگەن  مازمۇنداعى دەرەكتەردى دە كەزدەستىردىك [7,160 پ].

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مۇرا­عاتىندا 1976-1977 وقۋ جىلدارىنداعى رەسپۋب­ليكانىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك مۇعالىمدەرى تۋرالى: «ج.الماعانبەتوۆ (جەز­قازعان قالاسى № 8 ورتا مەكتەبى), س.مۇحتاروۆ (قىزىلوردا قالاسى № 212 ورتا مەكتەبى), ك.ەرنازاروۆ (قىزىلوردا وبلىسى، سىرداريا اۋ­­دانى № 41 ورتا مەكتەبى), ز.لەپەسوۆا (اقتوبە وبلىسى، شالقار مەكتەپ-ينتەرناتى), ت.تويشيەۆا (شىمكەنت وبلىسى، العاباس اۋ­دانى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى  ورتا مەكتەپ), س.ەستاەۆا (الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى), م.يساەۆا (الماتى وبلىسى، كۇرتى اۋدانى), ز.بالقانباەۆا (تسەلينوگراد وبلىسى، تسەلينوگراد اۋدانى) جانە ت.ب. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن وقىتۋدى  جەتىلدىرۋ  بويىنشا  تۇراقتى جۇمىس جاساي­دى»، - دەپ جازىلعان [7, 100 پ.]. ال، كوكشەتاۋ وبلىسىنداعى ورىس مەكتەپتەرىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ وقىتۋ جايى تۋرالى: «ورىس سىنىپتارىنداعى قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن تاجىريبەلى مۇعالىمدەر ارىقبالىق  اۋدانى سايلاۋشىلارى  سەنىم كورسەتىپ، ونى وبلىستىق  سوۆەتتىڭ  دەپۋتاتى ەتىپ سايلاعان تومەنگى بۇرلىق ورىس ورتا مەكتەبىنىڭ  قازاق ءتىلى ءپانى مۇعالىمى ماريا سەرالينا، لەنين وردەندى چكا­لوۆ  اۋدانى الابوتا  ورىس  ورتا مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مۇعالىمى جامال ەسەنباەۆا, شۋچە قا­لاسىنداعى  №  4 ورىس ورتا مەكتەبىنىڭ مۇعالىمى ك.يبراەۆا, شۋچە اۋدانىنداعى ءا.دوسوۆ اتىن­داعى ورىس ورتا مەكتەبىنىڭ  مۇعالىمى ك.احمەتوۆا، لەنين اۋدانى ماي ورىس ورتا مەكتەبى­نىڭ مۇعالىمى ءمۇتاج عابدۋللينا، ت.ب. جولداستار بار»، - دەگەن مالىمەتتەر جازىلعان [8].

سونىمەن، كسرو تۇسىندا ەلىمىزدىڭ مەك­تەپ­تەرىندە ورىس ءتىلىن  وقىتۋ ناۋقانى قازاق ءتىلىن مۇشكىل حالگە جەتكىزدى. ورىس ءتىلى ءومىر ءسۇرۋدىڭ قۇرالى بولعاندىقتان، ونىڭ بەدەلى تىم جوعارى بولدى. ماسەلەن، ورىس ءتىلىن بىلگەندەردىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋگە، بەدەلدى قىزمەتتەردى اتقارۋعا «مۇمكىندىكتەرى» كوپ بولدى.

ۇلت جاناشىرلارىنىڭ ءبىرى ماعجان جۇما­باەۆ: «ءبىر ۇلتتىڭ  تىلىندە سول ۇلتتىڭ  سىرى، تاريحى، تۇرمىسى، مىنەزى ايناداي كورىنىپ تۇ-رادى. قازاق تىلىندە قازاقتىڭ  سارى سايران دالاسى، بىرەسە جەلسىز تۇندەي  تىمىق، بىرەسە قۇيىنداي  ەكپىندى تاريحى، سار دالادا ۇدەرە كوش­كەن  تۇرمىسى، اسىقپايتىن، ساسپايتىن سا­بىرلى مىنەزى-ءبارى كورىنىپ تۇر»، - دەپ،  قازاق­تىڭ بولمىسىن كورسەتەتىن انا ءتىلىمىزدىڭ قاسيە­تىن شەبەر سۋرەتتەگەن ەدى. انا ءتىلى ءوزىنىڭ تابيعي ورىسىنەن ايىرىلعان ۋاقىتتا تەكسىزدىككە دە جول اشىلدى. تۇيىندەپ ايتقاندا، كەڭەس مەملەكەتى تۇسىندا  ورىس ءتىلىن شەبەر مەڭگەرتۋ ارقىلى ورىس­تاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى. ونىڭ زار­داپ­تارىنان ءالى كۇنگە دەيىن ارىلا الماي كەلەمىز.

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان