قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەلىمىزدە اۋىل شارۋاشىلىعىنا ارنالعان جەرلەردى جەكەشەلەندىرۋدى  باستاپ جىبەرۋ تۋرالى ۇسىنىسى ەل ىشىندە ءتۇرلى اڭگىمەگە ارقاۋ بولۋدا.

مەملەكەت ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن اسا ماڭىزدى وسى تاقىرىپ اس ۇيلەردە قىزۋ  پىكىرتالاسقا تۇسكەنىمەن ءالى كۇنگە نە ساياساتتانۋشىلار، نە ۇلتشىلدار، ءتىپتى جۋرناليستەر تاراپىنان تەرەڭ ءمان بەرىلىپ، ماسەلە ەل تالقىسىنا شىعارىلعان جوق.

اتا-بابامىزدىڭ قانى مەن تەرى، اجە-انالارىمىزدىڭ كوز جاسى توگىلگەن، نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكەن قازاقتىڭ ۇلى دالاسىنىڭ يەسى تەك قازاق ۇلتى بولۋى ءتيىس. كونستيتۋتسيامىزدىڭ وزىندە قازاقستاننىڭ جەرى - بايىرعى قازاق جەرى ەكەنى انىق جازىلىپ تۇر.

باسقا جۇزدەگەن، مىڭداعان مەملەكەتتەر مەن ۇلتتاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، قازاق ۇلتى، قازاق مەملەكەتى ءۇشىن، جەر ماسەلەسى ەشقاشان ماڭىزىن جويعان ەمەس.  ارىعا بارماساق تا كەشەگى الاشورداشىلاردىڭ نەگىزگى ۇستانىمىنىڭ ءبىرى وسى – جەر ماسەلەسى ەدى. الاشوردا   قابىلداعان   العاشقى   زاڭدىق   ءمانى   بار ماڭىزدى  قۇجات 1918  جىلىدىڭ   24-ماۋسىمىندا ءا.بوكەيحانوۆ،   م.تىنىشباەۆ   جانە   ح.عابباسوۆ قول   قويعان   "الاش   اۆتونومياسىنىڭ   تەرريتورياسىندا ۋاقىتشا جەر پايدالانۋ ءتارتىبى" دەگەن قاۋلى بولدى. وندا الاشورداشىلار جەردىڭ جەكەشەلەندىرىلۋىنە قارسى بولدى.

ودان كەيىنگى ءتۇرلى الماعايىپ زاماندا قازاق جەرى تالايدىڭ كوزقۇرتىنا اينالعانى دا جاسىرىن ەمەس. ارعىسى سوناۋ ەدىلدەن تارتىپ، كەشەگى استانامىز ورىنبور، تاشكەنتپەن قوسا سىردىڭ جاعالاۋىمەن بىرگە  قانشاما جەردىڭ جات جۇرتتىڭ قولىنا ءوتىپ كەتكەنى ءبىر بولەك اڭگىمە. ال جۇمابەك  تاشەنوۆ ەرلىك پەن ورلىگىن كورسەتىپ، باسىن قاتەرگە تىكپەگەندە تاعى بىرنەشە وبلىستىڭ جەرى بۇگىنگى قازاقستان كارتاسىنان تابىلار ما ەدى، تابىلماس پا ەدى؟

ءجا دەيىك، باستى تاقىرىپقا قايتا ورالساق، جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋ اسا ماڭىزدى ماسەلە. ول تۋرالى پرەزيدەنت 2002-جىلعى حالىققا جولداۋىندا دا كوتەرگەن بولاتىن. ءتىپتى، سول جىلى “جەرگە جەكە مەنشiك تۋرالى” زاڭدى قابىلداۋ تۋرالى دا پارلامەنت پەن ۇكىمەتكە ۇسىنىس جاساعان ەدى. الايدا، ول ۇسىنىستى حالىق قولداعان جوق. سونىڭ ارقاسىندا جەردى جەكەشەلەندىرىپ جىبەرۋ ماسەلەسى ءبىراز دۋىلداپ بارىپ، ءساتتى اياقتالعان ەدى. الايدا، اراعا 13 جىل سالىپ بۇل تاقىرىپ قايتا كوتەرىلىپ وتىر.  

ەندى قىزۋقاندىلىق پەن قىزبالىقتى ىسىرا تۇرىپ، اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەردى جاپپاي جەكەشەلەندىرۋدىڭ پايداسى قانداي، قاۋىپى قاي جەردە دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

جەكەشەلەندىرۋدى جاقتاۋشىلار بىرىنشىدەن، جەر جەكەشەلەنسە ونىڭ يەسى تابىلادى، يەلەرى جەردى باپتاپ، كۇتىپ ۇستاۋعا، ەكولوگياسىن جاقسارتۋعا مۇمكىندىك الادى. ەكىنشىدەن، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ءوندىرۋ ماقساتىندا شارۋا قوجالىقتارى قارقىندى داميدى دەيدى.

ال جەكەشەلەندىرۋگە قارسى توپ، اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىن جەكەشەلەندىرىپ جىبەرسە، ونىڭ سوڭى ميلليونداعان گەكتار شۇرايلى جەرلەردىڭ قالتالى بايلار مەن  شەت ەلدىكتەردىڭ جەكە مەنشىگىنە  ءوتىپ كەتۋىنە اكەلىپ سوعادى جانە ول جاعدايدا اۋىلدى جەرلەردەگى قازاق وتباسىلاردىڭ  جەرسىز قالۋى بەك مۇمكىن دەيدى.

وسى تۇستا، جەكە پىكىرىمدى العا تارتار بولسام، بۇگىنگىدەي جەمقورلار بيلىكتىڭ بيشىگىن ءۇيىرىپ وتىرعان ۋاقىتتا جەردىڭ ءادىل جانە قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە ساي ءبولىنىپ، زاڭ شەڭبەرىندە جەكەشەلەنەدى دەگەنگە ەشكىم سەنە قويمايدى دەگەن ويدامىن. بيلىكتىڭ جەمقورلىعى مەن ءوز ۇلتىنا جانى اشىماستىعىنىڭ سالدارىنان قازبا بايلىقتىڭ، كەن ورىندارى مەن ءىرى كاسىپورىنداردىڭ شەت ەلدىك نەمەسە ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتكەنىن كوزىمىز كورىپ وتىر. 

وسى ۋاقىتقا دەيىن بىرنەشە دۇركىن جۇرگىزىلگەن جەكەشەلەندىرۋ جالپى ۇلتتىق سيپات الدى ما؟ ول جەكەشەلەردىرۋلەردىڭ ناتيجەسىندە قاراپايىم حالىقتىڭ اۋزى اققا ءتيدى مە دەگەن سۇراق تا ۇلكەن داۋلى اڭگىمەگە مۇرىندىق بولىپ ءجۇر.

قازىرگى قولدانىستاعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر كودەكسى» بويىنشا اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرى ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرىلەدى. ءار جەكە نەمەسە زاڭدى تۇلعاعا جالعا بەرىلەتىن جەر كولەمىنىڭ شەگى دە بەلگىلەنگەن. الايدا، مول قارجىسى مەن قولىندا بيلىگى بار ادامدار ءتۇرلى جولمەن ءجۇز مىڭداعان گەكتار جەرگە يە بولىپ وتىر. ەل ىشىندەگى اڭگىمەگە قۇلاق تۇرسەك، ون، ءتىپتى ءجۇز مىڭداعان گەكتار جەرگە يە بولىپ وتىرعانداردىڭ ىشىندە شەت ەلدىك جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار بار كورىنەدى. ولار تۋرالى، جالپى بۇگىندە جەردى كىمنىڭ قانشا كولەمدە جالعا الىپ وتىرعانى تۋرالى اقپارات قۇپيا قالپىندا قالۋدا. ول جەرلەردىڭ قانشالىقتى يگەرىلىپ ەل يگىلىگىنە جاراپ جاتقانى ءوز الدىنا ۇلكەن ماسەلە...

ونىڭ ەسەسىنە  اۋىلدى جەرلەردەگى تۇرعىنداردىڭ جايلىمدارى تارىلىپ، اۋىل حالقىنىڭ سول جەر يەلەرىنە جالدانۋ كولەمى ارتىپ كەلەدى. ال، جەر ەرتەڭ جاپپاي جەكەشەلەندىرۋگە بەرىلسە، جاعداي نە بولماق؟

قازىرگى تاڭدا مىڭداعان گەكتار جەر بانكتەردە كەپىلدىكتە تۇر. جەردى مىڭداعان گەكتارلاپ ۇزاق مەرزىمگە جالعا الىپ العان پىسىقايلار ونى بانككە كەپىلگە قويىپ، مول قارجى الىپ، ارتىنان قارجىنى قايتارماي، نەسيە العان زاڭدى تۇلعالاردى تاراتىپ، جويىپ جىبەرىپ جاتقان جاعدايلار از ەمەس. ەندى بۇگىن  نە جەر جوق، نە قاراجات جوق بولىپ وتىرعان وقيعالار جانە بارشىلىق.

ەگەر ەرتەڭ جەر جەكە مەنشىككە اينالاتىن بولسا، جەر يەلەرى تەك بانككە كەپىلدىككە قويۋعا عانا ەمەس، شەت ەلدىك زاڭدى نەمەسە جەكە تۇلعالارعا ساتۋعا قۇقىق الۋى مۇمكىن. مۇنىڭ ارتى جەر داۋىنىڭ ەل داۋىنا اينالۋىنا اكەلىپ سوعارى ءسوزسىز. الايدا ول كەزدە «جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشىڭدى بوققا شاپ» دەگەن سياقتى، جات جۇرتتىڭ قولىنا ءوتىپ كەتكەن جەردى قايتارۋ مۇمكىن بولماي قالادى.

سوندىقتان، بۇگىنگىدەي بىرىنشىدەن، جەمقورلىق بيلىك تارماقتارىنىڭ بارلىعىن جايلاپ، شىرماپ العان، ەكىنشىدەن، ۇلتارالىق جاعدايدىڭ ۋشىعىپ تۇرعان كەزىندە جەردى جەكەشەلەندىرۋگە مۇلدە بولمايدى دەپ ەسەپتەيمىن.  

بۇل ماسەلەدە ەڭ الدىمەن ءوزىن ۇلتشىلمىن دەپ سانايتىن ازاماتتار بەلسەندىلىك، ءتىپتى جانكەشتىلىك تانىتۋى كەرەك دەپ سانايمىن. ەگەر ءبىز بۇگىن مارعاۋلىق، جاسقانشاقتىق تانىتىپ، جەرگە قاۋىپ توندىرسەك ول ءبىزدىڭ ۇلت الدىندا دا، بولاشاق ۇرپاق الدىندا دا كەشىرىلمەس كۇنامىز، ساتقىندىعىمىز بولىپ سانالارى ءسوزسىز. سوندىقتان، شەت ەلدىڭ ماسەلەسىنە كەلگەندە اۋزى جابىلمايتىن، ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە جاق اشپايتىن جالعان ۇلتشىل ەمەس، ەلىمىز بەن جەرىمىز ءۇشىن وتقا دا، وققا دا دايىن ناعىز، شىنايى ۇلتشىل ەكەنىمىزدى كورسەتەيىك.

ماقسات ءىلياسۇلى، زاڭگەر.

Abai.kz