قازاقستان حالقىنا،

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتi ن.نازارباەۆقا،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتi سەناتى مەن ءماجiلiسiنiڭ توراعالارى ق.توقاەۆ پەن و.مۇحامەدجانوۆقا،

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-مينيسترi ك.ماسiموۆكە

بiز رەسپۋبليكامىزداعى قوعامدىق قوزعالىستاردى، دەموكراتيالىق، پاتريوتتىق پارتيالار مەن جاستار ۇيىمدارىنىڭ، سونداي-اق زيالى قاۋىم وكiلدەرiنiڭ باسىن بiرiكتiرەتiن «تاۋەلسiزدiكتi قورعاۋ» حالىقتىق دەموكراتيالىق قوزعالىسىنىڭ ۇيىم­داس­تىرۋىمەن وتكەن «مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ» اكتسياسىنا قاتىسۋشىلار، كوتەرiلگەن وزەكتi ماسەلەلەردi تارازىلاي كەلە، مىنا جايتتاردى ءمالiم­دەيمiز.

قازاقستان حالقىنا،

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتi ن.نازارباەۆقا،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتi سەناتى مەن ءماجiلiسiنiڭ توراعالارى ق.توقاەۆ پەن و.مۇحامەدجانوۆقا،

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-مينيسترi ك.ماسiموۆكە

بiز رەسپۋبليكامىزداعى قوعامدىق قوزعالىستاردى، دەموكراتيالىق، پاتريوتتىق پارتيالار مەن جاستار ۇيىمدارىنىڭ، سونداي-اق زيالى قاۋىم وكiلدەرiنiڭ باسىن بiرiكتiرەتiن «تاۋەلسiزدiكتi قورعاۋ» حالىقتىق دەموكراتيالىق قوزعالىسىنىڭ ۇيىم­داس­تىرۋىمەن وتكەن «مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ» اكتسياسىنا قاتىسۋشىلار، كوتەرiلگەن وزەكتi ماسەلەلەردi تارازىلاي كەلە، مىنا جايتتاردى ءمالiم­دەيمiز.

قازاق تiلi قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسiزدiككە قول جەتكiزبەي تۇرعان شاقتا، ياعني، 1989 جىلدىڭ 22 قىر­كۇيەگiندە مەملەكەتتiك تiل مارتەبەسiن يەلەندi. الايدا وتكەن 21 جىلدا مەم­لەكەتتiك تiل قازاقستان حالقىن بiرiك­تiرەتiن، ولاردىڭ باسىن قوساتىن نەگiزگi فاكتورعا تولىق اينالا المادى. قايتا مەملەكەتتiك تiل مارتەبەسi كۇن ساناپ قۇلدىراپ، ال ورىس تiلiنiڭ قولدانۋ اياسى بۇرىنعىدان دا كەڭەيە ءتۇستi. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، iس قاعازدارى تۇگەلدەي مەملەكەتتiك تiلگە كوشiرiلگەن مينيسترلiكتەر مەن قۇزىرلى مەكەمەلەردiڭ وزدەرi سوڭعى كەزدە مەملەكەتتiك تiلدە جولدانعان رەسمي حاتتارعا ورىس تiلiندەگi ءماتiنiن دە قوسا جiبەرۋدi تالاپ ەتە باستادى. سول سياقتى قازاقستاننىڭ بارلىق كiتاپ دۇكەندەرiندە، كەيبiرiندە 100 پايىز، كەيبiرiندە 90-95 پايىز تەك رەسەي باسپالارىنىڭ ونiمدەرi ورىن تەۋiپ، قازاق تiلiندەگi كiتاپتار شەتكە ىسىرىلدى. وسى ءۇردiس جالعاسا بەرەتiن بولسا، بiز تاياۋ ۋاقىتتا ءوز اقپاراتتىق كەڭiستi­گiمiزدەن مۇلدە اجىراپ قالاتىندىعىمىز كۇمانسiز. سول سياقتى بiزدiڭ نارازىلىعىمىزعا قۇلاق اسپاي قابىلدانىپ كەتكەن كەدەندiك وداقتىڭ وزiندiك زاردابى دا ايقىن سەزiلە باستادى. ازiرگە ول ەكونوميكالىق تۇرعىدا كورiنiس بەرگەنiمەن الداعى ۋاقىتتا ونىڭ مەملەكەتتiك تiلگە دە، تiپتi تاۋەل­سiزدiگiمiزگە دە قاۋiپ توندiرەتiنiن پا­يىمداۋ قيىن ەمەس. سوندىقتان بۇل ورايدا دا ويلانار ماسەلەلەر جەتەر­لiك. بيلiك جەتiستiك رەتiندە باعالاعان تiلدەردi قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-20 جىلدارعا ارنالعان مەم­لەكەتتiك باعدارلاماسىنىڭ دا كەم­شiلiگi شاش-ەتەكتەن. ەڭ باستىسى، بۇل باعدارلامادا مەملەكەتتiك تiلدi وزگە تiلدەرمەن تەڭەستiرiپ قويۋ نيەتi باي­قالادى. قازاق تiلiنiڭ مەملەكەتتiك تiل ەكەنi مۇلدە اڭعارىلمايدى. ەگەر باعدارلامادا قاداپ ايتىلعانىنداي ورىس تiلiنiڭ فۋنكتسياسى مەملەكەتتiك تiلمەن تەڭ ساقتالار بولسا، وندا قازاق تiلiنiڭ مارتەبەسi ەشقاشان كوتەرiل­مەيدi. بۇل كەزiندە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ تاباندىلىق تانىتۋى ءناتي­جەسiندە قول جەتكiزگەن، پرەزيدەنت قول قويعان «ەل بiرلiگi» دوكتريناسىنداعى «بارلىق قازاقستاندىقتار، اسiرەسە وسكەلەڭ ۇرپاق، مەملەكەتتiك تiلدi مەڭگەرۋi قاجەت» دەگەن تالاپقا تiكەلەي قايشى كەلەدi.

بiر ماسەلەنi ايتا كەتۋگە تيiسپiز. بيلiك الدىڭعى جىلى دا، وتكەن جىلى دا، بۇل جولى دا «مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ» اكتسياسىن وتكiزبەۋگە مەي­لiنشە تىرىسىپ باقتى. قالا باسشىلارى بىلتىر دا، بيىل دا بiز «مەملە­كەتتiك تiلدi قولداۋ» اكتسياسىن وتكiزەتiن كۇنگە «قالا كۇنiن» مەرەكەلەۋدi داستۇرگە اينالدىرىپ الدى. بiز سۇراعان الماتىداعى استانا الاڭى مەن ش.ءۋاليحانوۆ ەسكەرت­كiشi ماڭىنداعى الاڭدى بەرۋدەن باس تارتتى. تiپتi ءو.جولداسبەكوۆ اتىنداعى ستۋدەنتتەر سارايىنا دا كەلiسiم بەرمەدi. باسقا امالىمىز بولماعان سوڭ مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتتiڭ زالىن الۋعا ءماجبۇر بولدىق. سول 750 ورىندىق زالدىڭ ۇشتەن بiرiندەيi تولمادى. سەبەبi, بيلiكتiڭ ءوز قۇزىرىنداعى جوعارعى جانە ورتا، ارناۋلى وقۋ ورىندارىنا، مەكتەپتەرگە، ەمحانالار­عا، مەكەمەلەر مەن كاسiپورىندارعا «مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ» اكتسياسىنا قاتىسپاۋ تۋرالى جاسىرىن تاپسىرما بەرگەنi بەلگiلi بولدى. اكتسياعا ونەر اكادەمياسى مەن قازۇۋ-دەن كەلگەن ستۋدەنتتەر وزدەرiنە جاتاقحانادان شىعۋعا تىيىم سالىنعانىن، م.شاحانوۆ ۇيىمداستىرىپ وتىرعان جيىنعا بارماۋ كەرەكتiگi تۋرالى ۇگiت جۇرگiزiلiپ، دەكاندارىنىڭ «ەگەر بۇعان قۇلاق اسپايتىندار بولسا، وقۋلارىمەن قوشتاسا بەرسiن» دەپ كۇش كورسەتكەنiن ايتتى. كەيبiر جوعارى وقۋ ورىندارى دەكاندارىنىڭ اكتسيا وتەتiن جەردi توڭiرەكتەپ، ءوز ستۋ­دەنتتەرiنiڭ كەلگەن، كەلمەگەنiن باقىلاپ جۇگەندەرi دە ايگiلەنiپ قالدى. مiنە، وسىلايشا بيلiك تاراپىنان جۇرگiزiلگەن ايلا-شارعىلار رەسپۋبليكامىزدىڭ ءار ادامىنا ازاماتتىق مiندەت بوپ ەسەپتەلەتiن «مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ» اكتسياسىنا كەلۋشiلەردiڭ جولىن كەستi. الايدا بiز وعان مويىمايمىز. ويتكەنi تiلدi, ۇلتتى قورعاۋ ەشكiمنiڭ جەكە مۇددەسi ەمەس.

بiز جىل سايىن وتكiزەتiن «مەملە­كەتتiك تiلدi قولداۋ» اكتسياسىندا ءوز تالاپتارىمىزدى بيلiككە قايتالاپ قويۋمەن كەلەمiز. بiراق ولار ءالi كۇنگە دەيiن تiل جاناشىرلارى كوتەرگەن ماسەلەلەر توڭiرەگiندە وڭ شەشiم قابىلداعان ەمەس. بيلiك تەك باستاۋىن «امەريكاندىق ۇلتتان» الاتىن، كوپ ۇلتتان بiر ۇلت جاساۋعا نەگiزدەلگەن «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسى مەن 1 ملن. گەكتار جەردiڭ قىتايعا جالعا بەرiلۋiنەن عانا باس تارتقانداي بولدى. وزگە پروبلەمالار سول كۇيi قالدى. سوندىقتان بiز بۇرىن كوتەرiلگەن ماسەلەلەرگە جاڭا تالاپتار قوسىپ، قايتا ۇسىنىپ وتىرمىز:

1. قازاق تiلiنiڭ مەملەكەتتiك تiل مارتەبەسiن العانىنا 21 جىل تولسا دا، ءالi كۇنگە دەيiن مەملەكەتتiك تiل تۋرالى ارنايى زاڭ جوق. مەملەكەتتiك تiلگە دەگەن مۇنداي نەمقۇرايدىلىقتى بiزدەن وزگە بiردە-بiر وركەنيەتتi ەلدەن كەزدەستiرە المايسىز. سوندىقتان قازاقستان پارلامەنتi «مەملەكەتتiك تiل تۋرالى» زاڭدى بيىلدان قالدىرماي قابىلداۋى تيiس;

2. مەملەكەتتiك تiلدi ءۇشتiڭ بiرi ەتiپ السiرەتۋگە، ورىس تiلiن دە مەملەكەتتiك تiل رەتiندە زاڭداستىرۋعا باعىتتالعان، قيتۇر­قى ساياسات نەگiزiندە ومiرگە كەلگەن، بالاباقشاداعى ەكi جاسار نارەس­تەدەن باستاپ ۇيرەنۋگە مiندەتتەلگەن «ءۇش تۇعىرلى تiل» ساياساتى «اركiم بiرiنشi كەزەكتە ءوز اناسىن، ءوز انا تiلiن بويعا سiڭiرۋi كەرەك» دەگەن الەمدiك ۇستانىمعا جانە پەداگوگيكالىق قاعيداتتارعا قايشى كەلەدi;

3. مەملەكەتتiڭ بiرتۇ­تاستى­عى مەن قوعامدىق بiرiزدiلiكتiڭ ساقتالۋى ءۇشiن قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 7-بابىنىڭ 2-تارماعى وزگەرتiلۋگە تيiستi. ياعني، «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن نورما الىنىپ تاستالىپ، ونىڭ ورنىنا «مەملە­كەتتiك ۇيىمداردا جانە جەر­گiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا، سونداي-اق، وزگە دە قوعامدىق ەمەس ۇيىمداردىڭ iس قاعازدارى تەك قانا مەملە­كەتتiك تiلدە جۇرگiزiلەدi. مەم­لە­كەتتiك تiلگە ەشقانداي تiل تەڭەستiرiلمەيدi» دەگەن نورما ەنگiزiلۋi تيiس;

4. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلiگiنiڭ قۇرامىندا تiل كوميتەتi قىزمەت ەتiپ كەلەدi. تۋراسىن ايتساق، مي­نيس­ترلiك اياسىنداعى كوميتە­ت­تiڭ قۇزىرى قوردالانىپ قال­عان مەملەكەتتiك تiل پروبلەمالارىن شەشۋگە دارمەنسiز. سوندىقتان مەملەكەتتiك تiل اگەنتتiگiن قۇرۋدى ۇسىنامىز;

5. ەلiمiزدەگi قالالار مەن ەلدiمەكەندەردە تۇگەلدەي دەرلiك الاباجاق جارنامالاردان اياق الىپ جۇرە المايسىز. ولار ورىسشا، اعىلشىنشا، تiپتi باسقا تiلدەردە كورiنiس تابادى. قازاقشاسى ساۋاتسىز، ساقاۋ جارنامالاردان كوز سۇرiنەدi. مۇنداي مانسiزدiكتi جانە باسقا دا پروبلەمالاردى رەتتەۋ ءۇشiن تiل ينسپەكتسياسىن قۇرۋ قاجەت دەپ بiلەمiز;

6. مەملەكەت باسشىلارى مەن لاۋازىمدى قىزمەت يەلەرi بارلىق وتاندىق، شەتەلدiك رەسمي كەزدەسۋلەردە مەملە­كەتتiك تiلدە سويلەۋ­گە مiندەت­تەلiپ، رەسپۋبليكا كولەمiندەگi مەملەكەتتiك iس-شارالار، مەم­لەكەتتiك تiلدە جۇرگiزiلسiن. مەملەكەتتiك تiلدi بiلمەيتiندەر iلەسپە اۋدارما قىزمەتiن پايدالاناتىن بولسىن. مەملەكەت­تiك تiلدi مويىندامايتىندار، ونى وقىپ، ۇيرەنۋگە تىرىسپايتىندار - مەملەكەتتiك قىزمەتكە الىنباسىن;

7. مەملەكەتتiك تiلدi دامىتۋدىڭ يننوۆاتسيالىق-تەحنولوگيالىق ورتالىعىن قۇرۋ جانە قولدانبالى تiلمەن اينالىساتىن ارنايى ينستيتۋت اشۋ دا اسا قاجەتتi iس. سەبەبi, ححI عاسىردا قازاق تiلiن عىلىم-بiلiمنiڭ، ەكونوميكانىڭ، بانك جۇيەسiنiڭ، سالىق سالاسىنىڭ (ت.ب.) ءتول تiلiنە اينالدىرۋ كەزەك كۇتتiرمەيتiن ماسەلە. ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ينستيتۋت تەوريالىق iرگەلi عىلىممەن اينالىسۋدان اسا الماي وتىر. مەملەكەتتiك تiلدi بارلىق سالاعا بiر جۇيەمەن ەندiرۋ ءۇشiن ونىمەن ارنايى ينستيتۋت اينالىسپاي بولمايدى;

8. تاۋەلسiز ەل اتانعانى­مىز­عا 19 جىل، قازاق تiلiنiڭ مەملەكەتتiك مارتەبە العانىنا 21 جىل تولسا دا مەم­لەكەتتiك تiلدە 24 ساعات حابار تاراتاتىن بiر تەلەارنانىڭ بولماۋى - ەلدiگiمiزگە سىن. بيلiك ءۇش تەلەارنا اشۋعا ۋادە بەردi. بiراق بۇل دا قۇرعاق ءۋاج بولا ما دەپ قاۋiپتەنەمiز. تiپتi كەيبiر تەلەارنالارداعى قازاق تiلiن­دەگi حابارلاردىڭ كوبi ءتۇن جارىمىنا قاراي ىسىرىلعان، نەمەسە اۋدارما ۇزىن-سونار كينوفيلمدەر ارقىلى قازاق تiلiنە بولiنگەن ۋاقىت ەسە­بiنەن تولىقتىرىلعان. بۇل سالادا دا ەگەمەندi مەملە­كەتتiڭ رۋحىنا ساي جاڭا كوزقاراس، جاڭا وزگەرiس قاجەت;

9. بۇگiنگi تاڭدا قازاقستاننىڭ اقپارات كەڭiستiگiن رەسەيدiڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ون-ون بەس ەسە باسىمدىقپەن جاۋلاپ العانى ەشكiمگە قۇپيا سىر ەمەس. كەيدە كوكەيدە «وسى بiز قازاقستاندا تۇرامىز با، نەمەسە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قاراماعىنا ەنiپ كەتتiك پە؟» دەگەن سۇراق كولدەنەڭدەيدi. حالىققا اندا-ساندا ەلدەگi شىندىقتى ايتىپ تۇراتىن «31-تەلەارنا» دا رەسەي الپاۋىتىنا ساتىلىپ، ەگەمەندi اقپاراتتىق تاۋەلسiزدiگiمiزگە ەلەۋلi دەڭگەيدە كولەڭكە ءتۇسiردi. ەندi قازاقستانعا كەلiپ تارايتىن 5 مىڭنان اسا رەسەي گازەت-جۋرنالدارىنا قوسىلىپ، بۇل ارنا دا رەسەي يدەولوگياسىن العا تارتا باس­تادى. اقپاراتتىق ەكسپان­سيا­نىڭ سالدارىنان مەملە­كەت­تiك تiل ءورiسi كۇرت قۇلدىرادى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ اقپارات كەڭiستiگiن باسقا ەلدەردiڭ يدەولوگياسىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا پايدالانۋعا جول بەرiلمەسiن;

10. قازiر ءاربiر مەكتەپ بiتiرۋشi تۇلەك قاي تiلدە وقىعانىنا قاراماستان قازاق تiلiنەن تەست تاپسىرادى. الايدا، ورىس مەكتەبiن بiتiر­گەن وقۋشى ءۇشiن ول تەستiڭ ەشقانداي قۇندىلىعى جوق. سوندىقتان مەملەكەتتiك تiلدەن تاپسىرىلعان تەست بارلىق جاعدايدا ۇبت ناتيجەسiندە ەسكەرiلۋi تيiس;

11. شەتەلدەگi قانداستارىمىزدىڭ تiلi مەن ءتول مادەنيە­تiن، سالت-ءداستۇرiن ساقتاۋ ماسەلەسi جىل وتكەن سايىن كۇردەلەنiپ كەلەدi. بيلiك ولار­عا قامقورلىق تانىتۋدىڭ ورنىنا، ەلiم، جەرiم، تiلiم دەپ كەلگەن قازاقتاردىڭ وزiنە ورىس تiلiن بiلۋ قاجەتتiلiگiن العا تارتۋدا. بۇل - مەملە­كەتتiك تiلدi مانسۇقتاۋ ءارi ورالماندار قۇقىعىن اياقاستى ەتۋ بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار ولاردىڭ اتامەكەنگە ورا­لۋىن­ ەداۋiر دەڭگەيدە شەك­تەي­­دi. بiز بيلiكتiڭ قانداس باۋىرلارىمىزعا دەگەن مۇن­داي كوزقاراسىمەن كەلiسپەي­مiز;

12. پرەزيدەنت مىرزا، تiل سالاسىنداعى تارتىس تىم ۇزاققا سوزىلدى. قازiر مەم­لەكەتتiك تiلدi دامىتۋ، دامىتپاۋ، قازاق ۇلتىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋ، نە تىرىسپاۋ بiر-اق ادامنىڭ، نەگiزiنەن ءوزiڭiزدiڭ عانا قولىڭىزدا تۇر. ەگەر سiز تاڭەرتەڭ تاپسىرما بەرسەڭiز، ءتۇس قايتا بارلىق وبلىستىڭ اكiمدەرi, بارلىق مينيسترلەر، اۋدان، مەكەمە باسشىلارى iسكە كiرiسەدi. ەلدiڭ بۇعان كوزi انىق جەتتi. سوندىقتان دا بiز كوتەرiپ وتىرعان ماسە­لەنiڭ دۇرىس شەشiم تابۋى تiكەلەي وزiڭiزگە عانا بايلانىستى.