ەلىمىزدىڭ باس پروكۋرورى جاقىپ اسانوۆ وسى سالا تىزگىنىن قولىنا الىسىمەن قازىر بارشا جۇرتتى الاڭداتىپ، بىراق تيەسىلى شەشىمىن تۇبەگەيلى تاپپاي جۇرگەن ءبىرتالاي وتكىر ماسەلەلەردى ورىندى كوتەرىپ، جۇرتشىلىق تالقىسىنا كەڭىنەن ۇسىنىپ ءجۇر. بۇل ءبىر جاعىنان ول ماسەلەنىڭ تۇيتكىلىن تاۋىپ، ءتۇيىنىن جازۋعا مول ىقپالىن تيگىزسە، ەكىنشى جاعىنان ەلىمىزدىڭ پروكۋراتۋرا سالاسىنىڭ كوپتىڭ كوكەيىندەگى سۇراقتاردىڭ بارىنە دە قاتىسى بار ەكەنىن كورسەتەدى. ءسويتىپ، بۇل سالانىڭ باستى ماقساتى ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ ەكەنىن بارىنشا دالەلدەي ءتۇستى، - دەپ جازادى "ەگەمەن قازاقستان" گازەتى.

جاقىپ قاجىمانۇلى جاقىندا قازاق­­س­تان پرەزيدەنتى جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ ءتورايىمى گۇلشارا ابدىقالىقوۆامەن بىرلەسە وتىرىپ، تۇرمىستاعى زورلىق-زومبىلىق ما­سەلەلەرى جونىندە ۆەدومستۆوارالىق ۇلكەن فورۋم وتكىزىپ، وندا وسى ماسەلەنى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تالداپ، ونى ازايتۋدىڭ، بۇل كەلەڭسىز، ادامگەرشىلىككە مۇلدەم جات كۇيكى كورىنىستى قوعامىمىزدان الا­س­­­تاتۋدىڭ جولدارىن ورتاعا سالدى. وسى جيىن­دا باس پروكۋرور كەلتىرگەن كەيبىر مى­سالدار جۇرتتىڭ جانىن تۇرشىكتىرىپ قانا قويماي، ساناسىن دا ءبىر سىلكىندىرىپ ءوتتى دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

سونىڭ بىرنەشەۋىن تاعى دا جۇر­تشى­لىق­ت­ىڭ ەسىنە سالا كەتكەن ارتىق بولماس.

«كۇيەۋىم، قايناعام، اتام 11 جىل بويى ۇرىپ-سوقتى»، دەپ شەمونايحادا ءبىر كەلىنشەك كىشكەنتاي ءۇش بالاسىن اسىپ ءولتىرىپ، ءوزى دە دارعا اسىلعان. استانادا ءبىر ەركەك بۇرىنعى ايەلىنىڭ ۇستىنە بەنزين قۇيىپ، ورتەپ جىبەرگەن. كىشكەنتاي ءتورت بالا جەتىم قالدى. قىزىلوردانىڭ جوسالى كەنتىندە كەلەسى ءبىر ەركەك ايتقانىما كونبەدى دەپ، ايەلىن اتپەن سۇيرەپ ولتىرگەن.

زورلىق-زومبىلىقتىڭ باسقا دا سوراقى تۇرلەرى كوپ. ماسەلەن، الماتىدا قىزى مەن كۇيەۋ بالاسىنىڭ ۇنەمى ۇرىپ-سوققانىنا قورلانعان قارت انا دارعا اسىلىپ قالدى. جالپى، تەك بيىلدىڭ وزىندە 316 ايەل وزىنە قول سالعان. ەڭبەك ەتۋگە ەرىنىپ، ايەلىنىڭ تاپقان اقشاسىن ىشىمدىك پەن ەسىرتكىگە جۇمساپ، بالالارىن اش-جالاڭاش قۋىپ شىققان ازاماتتار دا از ەمەس. وتباسىنان بەزىنىپ، اليمەنت تولەۋدەن قاشىپ جۇرگەندەر قانشاما.

وسىنداي جان تۇرشىگەتىن جاعدايلارعا نە سەبەپ؟ بۇل تامىرىن قايدان تارتىپ جاتىر؟ ول قازاقتىڭ قاسيەتتى توپىراعىنا قايدان كەلگەن؟ بۇعان قارسى اتا-بابالارىمىز ەشتەڭە تىندىرماعان با، سوندا؟!

ءبىر ءسات تاريحىمىزدىڭ تورىنە كوز جۇگىرتسەك، وتباسىنىڭ اماندىعى مەن تىنىشتىعىن ساقتاۋدى، اسىرەسە، ونىڭ نەعۇرلىم ءالسىز دە نازىك سىڭارى – وتانالارىن جاقتاۋدى اتا-بابالارىمىز العاش حاندىق مەملەكەت قۇرىلعاننان باستاپ-اق قولعا الىپ، ونى زاڭدىلىق تۇرعىسىنان نەگىزدەۋگە ءاردايىم ۇمتىلىپ وتىرعانىن بايقايمىز. ول قازاق مەملەكەتىنىڭ العاش­قى حانى ءاز-جانىبەكتىڭ بەل بالاسى قاسىم حان­نىڭ «قاسقا جولىندا-اق» ايقىن كو­رىنىس الا باستاعان.

قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى سايا­سي جاعدايى، اسىرەسە جانىبەكتىڭ بالاسى قاسىم حاننىڭ تۇسىندا نىعايعانىن تا­ريحشىلار ءبىراۋىزدان ايتىپ ءجۇر. ول ءوزى بيلىك جۇرگىزگەن جىلدارى قازاق قوعامىنداعى قۇقىق-نورمالاردى رەتتەۋ ماقساتىمەن العاشقى قازاق زاڭى – «قاسقا جولدى» جارىققا شىعاردى. بۇل زاڭ قازاق اراسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان ادەپ-عۇرىپ ەرەجەلەرى نەگىزىندە جاسالدى. بۇل زاڭ سول كەزدە مۇسىلمان ەلدەرىندە جاپپاي قولدانىلىپ جۇرگەن يسلام ءدىنىنىڭ (شاريعات) زاڭىنان وزگەشە، كوشپەلى قازاق ومىرىنە ۇيلەسىمدى بايىرعى زاڭ بولدى. بيلەردىڭ كەڭەسىندە كوپپەن اقىلداسىپ، «جارعى ەرەجەلەرىنە» («اقساقالدار ەرە­جەسى»، «اتا-بابا جولى»، ء«جون-جوس­ىقتار») ءماندى وزگەرىستەر ەنگىزەدى. حالىق بۇقاراسى قاسىم حاننىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان بيلەر زاڭى – جارعىنى جاڭادان كوتەرگەنىن قولداپ، ونى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەپ اتاپ كەتكەن.

جۇرتشىلىققا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن قا­زىر ماماندار تۇرمىستىق زورلىق-زوم­بىلىق تۇرلەرىن: كۇش كورسەتۋ، پسي­حي­كالىق، سەكسۋالدىق جانە ەكونوميكالىق دەپ سارالاپ وتىرعانىن ايتا كەتەلىك. ەكو­نوميكالىق زورلىق-زومبىلىققا ادام­داردى زاڭمەن كوزدەلگەن تۇرعان ۇيىنەن، تاماعىنان، كيىمىنەن، مۇلكى مەن قاراجاتىنان ايىرۋ جاتادى. اتالعان بيلەر زاڭىندا ايەلدەردىڭ وسى مۇلىكتىك تەڭدىگىنە باسا نازار اۋدارىلعان.

ال ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى زاڭدار جيىنتىعى بولىپ سانالاتىن «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىندا» ايەلدەردىڭ قوعامداعى ورنى مەن جاعدايىنا كوبىرەك كوڭىل بو­لىنگەن. بۇل قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نىعايا تۇسۋىمەن بايلانىستى بولسا كەرەك. قازاق مەملەكەتتىلىگى نىعايعان سايىن زاڭدار دا دامىپ، جەتىلدىرىلىپ وتىرعان. سونىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى».

«جەتى جارعى» – تاۋكە حان تۇسىندا قابىلدانعان قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ادەپ-عۇرىپ زاڭدارىنىڭ جيناعى. XVII عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋ قاۋپىنىڭ تۋىنا بايلانىستى تاۋكە حان ەلدىڭ اۋىزبىرلىگىن ارتتىراتىن شارالار قاراستىرىپ، حاندىق بيلىكتى نىعايتۋعا كۇش سالدى. وسى رەتتە تاۋكە حان بۇرىننان قالىپتاسقان ءداستۇرلى ادەپ-عۇرىپ زاڭدارى مەن وزىنەن بۇرىنعى حانداردىڭ تۇسىندا قابىلدانعان «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» مەن «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن» ودان ءارى جەتىلدىرۋ ارقىلى جاڭا زاڭ جۇيەسىن جاساۋعا تىرىستى. ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى مەن بيلەرىن جيناپ، «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» دەگەن اتاۋعا يە بولعان زاڭدار جيىنتىعىن قابىلدادى.

بۇل زاڭدار جيىنتىعىندا «قانعا – قان» ەرەجەسىنەن باس تارتىلىپ، ونىڭ ورنىنا قۇن تولەۋ جاعىنا قاراي ويىسقان. ياعني، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، زاڭدار ىزگىلەندىرىلگەن. الايدا، ءولىم جازاسى ەكى جاعدايدا ساقتالىپ قالعان. اتاپ ايتقاندا، مەملەكەت ىشىندەگى بۇلىكشىلەر مەن ساتقىندار ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. وسى ارادا زاڭنامالارىمىزدىڭ دامۋى دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيگە جەتكەن بۇگىنگى كۇنگى قىلمىستىق كودەكسىمىز بويىنشا دا ءدال وسى ەكى قىلمىس ءتۇرى، ياعني بۇلىكشى تەرروريستەر مەن سوعىس كەزىندەگى ساتقىندىق ءۇشىن ءولىم جازاسى ساقتالىپ وتىرعانى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. بۇل ارادا اتا-بابالارىمىزدىڭ تابيعي تالانتى مەن اقىل-پاراساتىنا ەرىكسىز تاڭعالىپ، تاڭداي قاعاسىز.

«جەتى جارعىدا» قىلمىستى ءىس-قۇقىق نورمالارىنا دا ۇلكەن ورىن بەرىلگەن. قىلمىس رەتىنە: كىسى ءولتىرۋ، مەرتىكتىرۋ، ايەل زورلاۋ، سوققىعا جىعۋ، قورلاۋ، ۇرلىق ىستەۋ جانە تاعى باسقالارى جاتقان.

«تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسىن»، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن» ءوز داۋىرىنە ساي ەتىپ، سونداعى ەرەجەلەردىڭ جەتى تۇرىنە كۇردەلى وزگەرىس ەنگىزگەندىكتەن، ول وزگەرىستەر «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» («جەتى جارل­ىعى») اتالىپ كەتكەن دەلىنەدى. ال وسى نەگىزگى جەتى وزگەرىستىڭ ۇشەۋى تۇر­مىس­تاعى زورلىق-زومبىلىققا قارسى شى­عار­ىل­عان. ونىڭ العاشقى ەكەۋىندە اتا-انالا­رىنا جاساعان بالالارىنىڭ قياناتى تۋرالى ايتىلسا، كەلەسىسىندە ايەلدەردىڭ مۇلىكتىك قۇقىعى قورعالادى.

ايەلدەردى قۇقىقتىق قورعاۋ تا­قى­رى­بىن ءسوز ەتكەندە، 1885 جىلى وتكەن قارامولا سەزىندە قابىلدانعان ۇلى اباي تۇزگەن ەرەجەنى ايتپاي كەتۋ ابەستىك بولار ەدى. بارلىعى 73 باپتان تۇراتىن بۇل ەرەجەنىڭ تۇتاس ءبىر بلوگى، ياعني 41-باپتان 50-باپقا دەيىنگى بولىگى وسى وتباسى جانە نەكە ماسەلەسىنە ارنالعان. ولاردىڭ ىشىندە تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ جوعارىدا ءبىز اتاعان بارلىق ءتۇرى قامتىلعان دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، ايەلدەر تەڭ­دىگى مەن ولارعا قيانات جاساماۋ ما­سەلەسىنە ۇلى اباي دا ارالاسقان.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، وتبا­سىلىق زورلىق-زومبىلىق جايى ءسوز بولعاندا، كەيبىرەۋلەر كوبىنە «شى­عى­س­­-
تىق مەنتاليتەت» دەگەندى اۋىزعا الۋعا بەيىم تۇرادى. بەل­گىلى زاڭگەر قابىلسايات ابىشەۆتىڭ سو­­زىمەن ايتساق، قاي مەملە­كەت تاريحىن الساق تا تۇرمىستىق زور­لىق-زومبىلىق بولعان. ماسەلەن، اقش-تا جىل سايىن 1,3 ملن ايەل زاڭ­دى كۇيەۋىنەن نەمەسە ازاماتتىق نە­كە­لەسىنەن تاياق جەيدى ەكەن. ال فرانتسيادا ايەلدەردىڭ 10 پايىزىنا ءبىر رەت بولسا دا كۇيەۋلەرىنىڭ قول كوتەرگەنىن ارنايى جۇرگىزىلگەن ساۋالداما انىقتاپ بەرگەن. الىسقا بارماي-اق كورشىلەرىمىزگە كەلسەك، رەسەيدە جىل سايىن كۇيەۋلەرىنىڭ ۇرىپ-سوعۋىنان 12-14 مىڭ ايەل اجال قۇشادى، نە مۇگەدەك بولىپ قالادى ەكەن. سوندىقتان بۇل ماسەلەنىڭ بۇگىنگى كۇنى بۇۇ دەڭگەيىندە كوتەرىلىپ وتىرعانى تەگىننەن-تەگىن ەمەس.

بۇل جەردە مەن «مۇنداي جاعداي ەلدىڭ بارىندە بار» دەپ وسى ءبىر كەسىرى مول كەسا­پات كورىنىستى جايماشۋاقتاندىرىپ وتىر­عان جوقپىن. بۇل – ءبىزدىڭ ۇلتتىق دى­لىمىزگە، دىنىمىزگە جات نارسە. حال-قا­دەرىمىزشە تاريحقا جۇگىنىپ وتىر­عا­نى­­مىز دا سوعان كوز جەتكىزۋ. ءبىزدىڭ بۇل جا­ع­­د­ايعا اتا-بابالارىمىزدىڭ سالت-ءداس­تۇرى مەن ۇلىلارىمىزدىڭ ۇلاعاتىن ۇس­تانباعاندىعىمىزدىڭ سالدارىنان ۇرى­نىپ وتىرعانىمىز تاعى انىق.

سونداي اۋزى ءۋالى، ايتقانى دۋالى بابامىزدىڭ ءبىرى – قازداۋىستى قازىبەك كەلدىبەكۇلى:

ايمالايتىن – اناڭ قىمبات،

مەيىرىمدى – اپاڭ قىمبات.

اسقار تاۋىڭ – اكەڭ قىمبات،

ۇيات پەن ار قىمبات،

ءوزىڭ سۇيگەن جار قىمبات، – دەگەن وسيەت قالدىرىپتى. ەندەشە، اسىل انالارىمىز بەن ارۋلارىمىزدى ايالاي بىلەيىكشى، اعايىن!

ساۋلە ايتپاەۆا، قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى، باس پروكۋراتۋرانىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى

Abai.kz