Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Biylik 5285 0 pikir 25 Qarasha, 2016 saghat 10:38

Áyel qúqyghy basty nazarda boluy kerek

Elimizding Bas prokurory Jaqyp Asanov osy sala tizginin qolyna alysymen qazir barsha júrtty alandatyp, biraq tiyesili sheshimin týbegeyli tappay jýrgen birtalay ótkir mәselelerdi oryndy kóterip, júrtshylyq talqysyna keninen úsynyp jýr. Búl bir jaghynan ol mәselening týitkilin tauyp, týiinin jazugha mol yqpalyn tiygizse, ekinshi jaghynan elimizding prokuratura salasynyng kópting kókeyindegi súraqtardyng bәrine de qatysy bar ekenin kórsetedi. Sóitip, búl salanyng basty maqsaty adamdardyng qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau ekenin barynsha dәleldey týsti, - dep jazady "Egemen Qazaqstan" gazeti.

Jaqyp Qajymanúly jaqynda Qazaq­­s­tan Preziydenti janyndaghy Áyelder isteri jәne otbasylyq-demografiyalyq sayasat jónindegi últtyq komissiyanyng tórayymy Gýlshara Ábdiqalyqovamen birlese otyryp, Túrmystaghy zorlyq-zombylyq mә­seleleri jóninde vedomstvoaralyq ýlken forum ótkizip, onda osy mәseleni býge-shigesine deyin taldap, ony azaytudyn, búl kelensiz, adamgershilikke mýldem jat kýiki kórinisti qoghamymyzdan ala­s­­­tatudyng joldaryn ortagha saldy. Osy jiyn­da Bas prokuror keltirgen keybir my­saldar júrttyng janyn týrshiktirip qana qoymay, sanasyn da bir silkindirip ótti desem, artyq aitqandyq emes.

Sonyng birnesheuin taghy da júr­tshy­lyq­t­yng esine sala ketken artyq bolmas.

«Kýieuim, qaynagham, atam 11 jyl boyy úryp-soqty», dep Shemonaihada bir kelinshek kishkentay ýsh balasyn asyp óltirip, ózi de dargha asylghan. Astanada bir erkek búrynghy әielining ýstine benzin qúiyp, órtep jibergen. Kishkentay tórt bala jetim qaldy. Qyzylordanyng Josaly kentinde kelesi bir erkek aitqanyma kónbedi dep, әielin atpen sýirep óltirgen.

Zorlyq-zombylyqtyng basqa da soraqy týrleri kóp. Mәselen, Almatyda qyzy men kýieu balasynyng ýnemi úryp-soqqanyna qorlanghan qart ana dargha asylyp qaldy. Jalpy, tek biyldyng ózinde 316 әiel ózine qol salghan. Enbek etuge erinip, әielining tapqan aqshasyn ishimdik pen esirtkige júmsap, balalaryn ash-jalanash quyp shyqqan azamattar da az emes. Otbasynan bezinip, aliyment tóleuden qashyp jýrgender qanshama.

Osynday jan týrshigetin jaghdaylargha ne sebep? Búl tamyryn qaydan tartyp jatyr? Ol qazaqtyng qasiyetti topyraghyna qaydan kelgen? Búghan qarsy ata-babalarymyz eshtene tyndyrmaghan ba, sonda?!

Bir sәt tarihymyzdyng tórine kóz jýgirtsek, otbasynyng amandyghy men tynyshtyghyn saqtaudy, әsirese, onyng neghúrlym әlsiz de nәzik synary – otanalaryn jaqtaudy ata-babalarymyz alghash handyq memleket qúrylghannan bastap-aq qolgha alyp, ony zandylyq túrghysynan negizdeuge әrdayym úmtylyp otyrghanyn bayqaymyz. Ol qazaq memleketining alghash­qy hany әz-Jәnibekting bel balasy Qasym han­nyng «Qasqa jolynda-aq» aiqyn kó­rinis ala bastaghan.

Qazaq handyghynyng ishki jәne syrtqy saya­sy jaghdayy, әsirese Jәnibekting balasy Qasym hannyng túsynda nyghayghanyn ta­rihshylar birauyzdan aityp jýr. Ol ózi biylik jýrgizgen jyldary qazaq qoghamyndaghy qúqyq-normalardy retteu maqsatymen alghashqy qazaq zany – «Qasqa joldy» jaryqqa shyghardy. Búl zang qazaq arasynda búrynnan qalyptasqan әdep-ghúryp erejeleri negizinde jasaldy. Búl zang sol kezde músylman elderinde jappay qoldanylyp jýrgen islam dinining (sharighat) zanynan ózgeshe, kóshpeli qazaq ómirine ýilesimdi bayyrghy zang boldy. Biylerding kenesinde kóppen aqyldasyp, «Jarghy erejelerine» («aqsaqaldar ere­jesi», «ata-baba joly», «jón-jos­yqtar») mәndi ózgerister engizedi. Halyq búqarasy Qasym hannyng ejelden qalyptasqan biyler zany – jarghyny janadan kótergenin qoldap, ony «Qasym hannyng qasqa joly» dep atap ketken.

Júrtshylyqqa týsinikti bolu ýshin qa­zir mamandar túrmystyq zorlyq-zom­bylyq týrlerin: kýsh kórsetu, psiy­hiy­kalyq, seksualdyq jәne ekonomikalyq dep saralap otyrghanyn aita ketelik. Eko­nomikalyq zorlyq-zombylyqqa adam­dardy zanmen kózdelgen túrghan ýiinen, tamaghynan, kiyiminen, mýlki men qarajatynan aiyru jatady. Atalghan biyler zanynda әielderding osy mýliktik tendigine basa nazar audarylghan.

Al dәstýrli qazaq qoghamyndaghy zandar jiyntyghy bolyp sanalatyn «Esim hannyng eski jolynda» әielderding qoghamdaghy orny men jaghdayyna kóbirek kónil bó­lingen. Búl qazaq memlekettiligining nyghaya týsuimen baylanysty bolsa kerek. Qazaq memlekettiligi nyghayghan sayyn zandar da damyp, jetildirilip otyrghan. Sonyng biri de biregeyi Tәuke hannyng «Jeti jarghysy».

«Jeti jarghy» – Tәuke han túsynda qabyldanghan qazaq halqynyng dәstýrli әdep-ghúryp zandarynyng jinaghy. XVII ghasyrda qazaq handyghynyng ydyrau qaupining tuuyna baylanysty Tәuke han elding auyzbirligin arttyratyn sharalar qarastyryp, handyq biylikti nyghaytugha kýsh saldy. Osy rette Tәuke han búrynnan qalyptasqan dәstýrli әdep-ghúryp zandary men ózinen búrynghy handardyng túsynda qabyldanghan «Qasym hannyng qasqa joly» men «Esim hannyng eski jolyn» odan әri jetildiru arqyly jana zang jýiesin jasaugha tyrysty. Ýsh jýzding iygi jaqsylary men biylerin jinap, «Tәuke hannyng Jeti jarghysy» degen ataugha ie bolghan zandar jiyntyghyn qabyldady.

Búl zandar jiyntyghynda «Qangha – qan» erejesinen bas tartylyp, onyng ornyna qún tóleu jaghyna qaray oiysqan. Yaghni, qazirgi tilmen aitqanda, zandar izgilendirilgen. Alayda, ólim jazasy eki jaghdayda saqtalyp qalghan. Atap aitqanda, memleket ishindegi býlikshiler men satqyndar ólim jazasyna kesilgen. Osy arada zannamalarymyzdyng damuy dýniyejýzilik dengeyge jetken býgingi kýngi Qylmystyq kodeksimiz boyynsha da dәl osy eki qylmys týri, yaghny býlikshi terrorister men soghys kezindegi satqyndyq ýshin ólim jazasy saqtalyp otyrghany eriksiz eske týsedi. Búl arada ata-babalarymyzdyng tabighy talanty men aqyl-parasatyna eriksiz tanghalyp, tanday qaghasyz.

«Jeti jarghyda» qylmysty is-qúqyq normalaryna da ýlken oryn berilgen. Qylmys retine: kisi óltiru, mertiktiru, әiel zorlau, soqqygha jyghu, qorlau, úrlyq isteu jәne taghy basqalary jatqan.

«Tәuke hannyng Jeti jarghysyn», «Qasym hannyng qasqa jolyn», «Esim hannyng eski jolyn» óz dәuirine say etip, sondaghy erejelerding jeti týrine kýrdeli ózgeris engizgendikten, ol ózgerister «Tәuke hannyng Jeti jarghysy» («Jeti jarl­yghy») atalyp ketken delinedi. Al osy negizgi jeti ózgeristing ýsheui túr­mys­taghy zorlyq-zombylyqqa qarsy shy­ghar­yl­ghan. Onyng alghashqy ekeuinde ata-anala­ryna jasaghan balalarynyng qiyanaty turaly aitylsa, kelesisinde әielderding mýliktik qúqyghy qorghalady.

Áyelderdi qúqyqtyq qorghau ta­qy­ry­byn sóz etkende, 1885 jyly ótken Qaramola sezinde qabyldanghan úly Abay týzgen erejeni aitpay ketu әbestik bolar edi. Barlyghy 73 baptan túratyn búl erejening tútas bir blogy, yaghny 41-baptan 50-bapqa deyingi bóligi osy otbasy jәne neke mәselesine arnalghan. Olardyng ishinde túrmystyq zorlyq-zombylyqtyng jogharyda biz ataghan barlyq týri qamtylghan dep aitugha tolyq negiz bar. Kórip otyrghandarynyzday, әielder ten­digi men olargha qiyanat jasamau mә­selesine úly Abay da aralasqan.

Taghy bir aita ketetin jayt, otba­sylyq zorlyq-zombylyq jayy sóz bolghanda, keybireuler kóbine «Shy­ghy­s­­-
tyq mentaliytet» degendi auyzgha alugha beyim túrady. Bel­gili zanger Qabylsayat Ábishevting só­­zimen aitsaq, qay memle­ket tarihyn alsaq ta túrmystyq zor­lyq-zombylyq bolghan. Mәselen, AQSh-ta jyl sayyn 1,3 mln әiel zan­dy kýieuinen nemese azamattyq ne­ke­lesinen tayaq jeydi eken. Al Fransiyada әielderding 10 payyzyna bir ret bolsa da kýieulerining qol kótergenin arnayy jýrgizilgen saualdama anyqtap bergen. Alysqa barmay-aq kórshilerimizge kelsek, Reseyde jyl sayyn kýieulerining úryp-soghuynan 12-14 myng әiel ajal qúshady, ne mýgedek bolyp qalady eken. Sondyqtan búl mәselening býgingi kýni BÚÚ dengeyinde kóterilip otyrghany teginnen-tegin emes.

Búl jerde men «Múnday jaghday elding bәrinde bar» dep osy bir kesiri mol kesa­pat kórinisti jaymashuaqtandyryp otyr­ghan joqpyn. Búl – bizding últtyq di­limizge, dinimizge jat nәrse. Hal-qa­derimizshe tariyhqa jýginip otyr­gha­ny­­myz da soghan kóz jetkizu. Bizding búl ja­gh­­d­aygha ata-babalarymyzdyng salt-dәs­týri men úlylarymyzdyng úlaghatyn ús­tanbaghandyghymyzdyng saldarynan úry­nyp otyrghanymyz taghy anyq.

Sonday auzy uәli, aitqany dualy babamyzdyng biri – Qazdauysty Qazybek Keldibekúly:

Aymalaytyn – anang qymbat,

Meyirimdi – apang qymbat.

Asqar tauyng – әkeng qymbat,

Úyat pen ar qymbat,

Ózing sýigen jar qymbat, – degen ósiyet qaldyrypty. Endeshe, asyl analarymyz ben arularymyzdy ayalay bileyikshi, aghayyn!

Sәule AYTPAEVA, Qazaqstan Preziydenti janyndaghy Áyelder isteri jәne otbasylyq-demografiyalyq sayasat jónindegi últtyq komissiyanyng mýshesi, Bas prokuraturanyng Qúqyqtyq statistika jәne arnayy esepke alu komiytetining tórayymy

Abai.kz

0 pikir