جۇما, 17 مامىر 2024
جاڭالىقتار 3736 0 پىكىر 20 تامىز, 2010 ساعات 08:31

چوكان اكتۋالەن ۆسەگدا

و "بەلىح پياتناح" ۆ بيوگرافي چ.ۆاليحانوۆا

ۆ ەتوم گودۋ ناشەمۋ ۆىدايۋششەمۋسيا سووتەچەستۆەننيكۋ يسپولنياەتسيا 175 لەت. و ەگو مەستە ي رولي ۆ وتەچەستۆەننوي يستوري مى بەسەدۋەم س ەديگە ۆاليحانوۆىم، زاۆەدۋيۋششيم وتدەلوم ينستيتۋتا يستوري ي ەتنولوگي يم. چ.چ.ۆاليحانوۆا.

 

نۋجنى نوۆىە پودحودى

- ەديگە جانسۋلتانوۆيچ، ناچنەم س پروستوگو ۆوپروسا. ۆ پۋبليكاتسياح، پوسۆياششەننىح وچەرەدنوي كرۋگلوي داتە سو دنيا روجدەنيا چوكانا ۆاليحانوۆا، نابليۋداەتسيا نەكوتورىي رازنوبوي س كونكرەتنوي داتوي ەگو روجدەنيا. ۆ ودنيح پۋبليكاتسياح ۋكازىۆاەتسيا يۋن مەسياتس، ۆ درۋگيح - نويابر. ۋج ەسلي نەت ەدينستۆا منەني ۆ ەتوم...

و "بەلىح پياتناح" ۆ بيوگرافي چ.ۆاليحانوۆا

ۆ ەتوم گودۋ ناشەمۋ ۆىدايۋششەمۋسيا سووتەچەستۆەننيكۋ يسپولنياەتسيا 175 لەت. و ەگو مەستە ي رولي ۆ وتەچەستۆەننوي يستوري مى بەسەدۋەم س ەديگە ۆاليحانوۆىم، زاۆەدۋيۋششيم وتدەلوم ينستيتۋتا يستوري ي ەتنولوگي يم. چ.چ.ۆاليحانوۆا.

 

نۋجنى نوۆىە پودحودى

- ەديگە جانسۋلتانوۆيچ، ناچنەم س پروستوگو ۆوپروسا. ۆ پۋبليكاتسياح، پوسۆياششەننىح وچەرەدنوي كرۋگلوي داتە سو دنيا روجدەنيا چوكانا ۆاليحانوۆا، نابليۋداەتسيا نەكوتورىي رازنوبوي س كونكرەتنوي داتوي ەگو روجدەنيا. ۆ ودنيح پۋبليكاتسياح ۋكازىۆاەتسيا يۋن مەسياتس، ۆ درۋگيح - نويابر. ۋج ەسلي نەت ەدينستۆا منەني ۆ ەتوم...

- ودين يز لۋچشيح چوكانوۆەدوۆ ناشەگو ۆرەمەني، پوكوينايا ماريام سۋلەيمەنوۆنا تۋرسۋنوۆا ۋستانوۆيلا، چتو چوكان روديلسيا ۆ نويابرە 1835 گودا. سدەلالا ونا ەتو نا وسنوۆە وتدەلنىح دوكۋمەنتوۆ، نو، تەم نە مەنەە، ترەبۋەتسيا پويسك كاكيح-تو نوۆىح ۋتوچنيايۋششيح داننىح. ك سوجالەنيۋ، پوسلە يزدانيا ۆ سەرەدينە 1980-ح سبورنيكوۆ دوكۋمەنتوۆ ەتيم، پو سۋتي، پوچتي نيكتو نە زانيمالسيا. ەست وتدەلنىە چوكانوۆەدى، ساموليچنو يزۋچايۋششيە ەگو ناسلەديە. ۆ ەتوم ريادۋ موگۋ وتمەتيت جاراسا وماروۆيچا ەرمەكباەۆا، كوتورىي وچەن مەتوديچنو ي سكرۋپۋلەزنو زانيماەتسيا بيوگرافيەي چوكانا، نو ەگو ۆوزموجنوستي وگرانيچەنى. ۆسە ۋپيراەتسيا ۆ ناشي سترۋكتۋرى - ادمينيستراتيۆنىە، ناۋچنىە، كۋلتۋرنىە، وت كوتورىح زاۆيسيت پولۋچەنيە رازرەشەنيا نا دوستۋپ ك ارحيۆنىم ي بيبليوتەچنىم فوندام. ي ۆووبششە، پريشلو ۆرەميا پو-نوۆومۋ پودويتي ك وتسەنكە بيوگرافي چوكانا.

چتو جە كاساەتسيا داتى سمەرتي، تو ونا ۋستانوۆلەنا توچنو - 10 اپرەليا 1865 گودا پو ستارومۋ ستيليۋ، تو ەست مى دولجنى پريباۆيت ك نەي 13 دنەي.

- زا پوسلەدنيە 40 لەت دۆاجدى يزداۆالسيا پياتيتومنيك يزبراننىح پرويزۆەدەني چ.ۆاليحانوۆا. ۆ تو جە ۆرەميا اۆتوريتەتنىە ۋچەنىە پريزنايۋت، چتو ەگو ناۋچنوە ناسلەديە يزۋچەنو پوكا ەششە نەدوستاتوچنو گلۋبوكو. ۆىراجاياس ماتەماتيچەسكيمي كاتەگوريامي، موجنو سكازات، پريبليزيتەلنو كاكايا ەگو چاست ۆ پروتسەنتنوم وتنوشەني موجەت سچيتاتسيا يزۋچەننوي؟

- پري وبراششەني ك ليچنوستي چوكانا، ك ەگو ناسلەديۋ، يا دۋمايۋ، نادو يسحوديت يز ودنوگو وچەن ۆاجنوگو پوسىلا. مى گوۆوريم: ەتو ۋچەنىي، ديپلومات، وبششەستۆەننىي دەياتەل، پروسۆەتيتەل، دەموكرات، پۋتەشەستۆەننيك، رازۆەدچيك، نو پري ەتوم زابىۆاەم، چتو چوكان، ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد، بىل گەنيالنوي ليچنوستيۋ، كوتورايا ۆىرازيلا سامۋ سەبيا ۆ ناۋچنوي ي وبششەستۆەننوي دەياتەلنوستي. يسحوديا يز ەتوي ۋستانوۆكي، مى دولجنى يزۋچات ەگو ناسلەديە نەپرەستاننو، دوبىۆايا كاك سۆەدەنيا، وستاۆلەننىە يم سوبستۆەننورۋچنو، تاك ي ۆسە، چتو سكازانو ي ناپيسانو و نەم كاك و پەرسوناجە يستوري. ەتو كاساەتسيا ي ۆوسپوميناني پرەدستاۆيتەلەي روسسيسكوي وبششەستۆەننوستي توي ەپوحي، ي بولەە پوزدنيح سۆەدەني، كوتورىە بىلي وستاۆلەنى ەگو پوتومكامي ي ليۋدمي، وبششاۆشيميسيا س نيم. ەتو موگۋت بىت كاك پيسمەننىە، تاك ي ۆەربالنىە يستوچنيكي. ەسلي بۋدەت يسپولزوۆان يمەننو تاكوي كومپلەكسنىي پودحود، تو مى سموجەم وبنارۋجيت منوگو نوۆىح ي ينتەرەسنىح ۆەششەي.

ۆ تو جە ساموە ۆرەميا ەست نەيزداننىە پرويزۆەدەنيا - زدەس ترەبۋەتسيا راسشيفروۆكا ەگو رۋكوپيسەي. بولشايا يح چاست سكونتسەنتريروۆانا ۆ روسسيسكيح ارحيۆاح، كنيگوحرانيليششاح ي داجە مۋزەياح. وسوبەننو ەتو كاساەتسيا ەگو حۋدوجەستۆەننوگو تۆورچەستۆا، دوروجنىح زاريسوۆوك، كوللەكتسي.

ۆ پرەددۆەري 20-لەتيا نەزاۆيسيموستي نام ۋجە پورا سكازات و نەم كاك ەششە وب ودنوم گەني كازاحسكوي ناتسي. ي ەتو وچەن ۆاجنىي مومەنت. پوتومۋ چتو دو سيح پور يمەيۋت مەستو دوسۋجيە سۋجدەنيا و چوكانە، چتو ون بىل ياكوبى مارگينالوم. يلي جە ستەرەوتيپ، چتو ون تولكو ۆوەننىي رازۆەدچيك، ي، تەم سامىم، زاسلونياەتسيا ۆسە وستالنوە. ودناكو تاكوي ودنوبوكي پودحود ۆ زناچيتەلنوي مەرە وبەدنياەت وبراز ي يستوريچەسكۋيۋ رول ناشەگو ۆەليكوگو سووتەچەستۆەننيكا. پوچەمۋ، ناپريمەر، ۆ رۋسسكوي يستوري ميحايل لەرمونتوۆ، كوتورىي بىل ۆ پرينتسيپە تاكيم جە وفيتسەروم، ۆوسپرينيماەتسيا، پرەجدە ۆسەگو، كاك گەني رۋسسكوي ليتەراتۋرى؟ ي پوچەمۋ مى نە موجەم سكازات و چوكانە كاك و گەني كازاحسكوي وبششەستۆەننوي مىسلي؟

ەتو سماحيۆاەت نا چتو-تو ۆرودە كومپلەكسا ناتسيونالنوي نەپولنوتسەننوستي. ۆوزمەم توگو جە ابايا. دو سيح پور ۆ ەگو وتسەنكە پريسۋتستۆۋەت سۆوەگو رودا پولۋپودحود-پولۋوتسەنكا. دليا كازاحسكويازىچنىح كازاحوۆ ون ودنوزناچنو گەني، ا ۆ ۆوسپرياتي ناشيح رۋسسكويازىچنىح سوگراجدان ون كاك بى راسپىلەن ۆ يپوستاسياح پوەتا، فيلوسوفا، ۆىدايۋششەگوسيا گراجدانينا، نو پري ەتوم پوچەمۋ-تو وستاەتسيا ۆ ستورونە ەگو وچەۆيدنايا ي بەسسپورنايا گەنيالنوست.

- موجەت بىت، زدەس سكازىۆايۋتسيا ستەرەوتيپى ي يدەولوگيچەسكيە ۋستانوۆكي، كوتورىە دوۆلەيۋت ناد نامي س پرەجنيح ۆرەمەن؟ ۆەد توگدا سرەدي پرەدستاۆيتەلەي ناتسيونالنىح مەنشينستۆ گەنيەۆ بىت نە موگلو. ۆ لۋچشەم سلۋچاە دوزۆوليالوس يمەت ۆىدايۋششيحسيا دەياتەلەي...

- ۆوزموجنو، ەتو ي سكازىۆاەتسيا. س درۋگوي ستورونى، يا سچيتايۋ، چتو نەوبحوديما ۋمنايا ي تولكوۆايا پوپۋلياريزاتسيا يح تۆورچەستۆا. ۆسە نارودى ميرا گوردياتسيا سۆويمي گەنيامي ي ۆىنوسيات يح نا شيروكوە وبوزرەنيە. پوچەمۋ مى نە دەلاەم ەتوگو؟ ۆمەستو ەتوگو ناۋچنىە ترۋدى وب اباە يزدايۋتسيا تيراجامي ۆ 1000 ەكزەمپلياروۆ، و چوكانە - 500. ي ەتو ۆ لۋچشەم سلۋچاە. كاك دونەستي دو ناشيح سوۆرەمەننيكوۆ يح گەنيالنوست؟ نە گوۆوريا ۋجە و ميروۆوي وبششەستۆەننوستي.

 

تراگيچەسكيە ۆەحي

- جيزنەننىي پۋت چوكانا نيكوگدا نە پەرەستانەت ۋديۆليات. ۆىحودەتس يز كازاحسكوي ستەپي، پرەدستاۆيتەل كوچەۆوي اريستوكراتي، وكازاۆشيس ۆ ابسوليۋتنو چۋجوي سرەدە، پروياۆيل گەنيالنىە سپوسوبنوستي، سدەلال بلەستياششۋيۋ كارەرۋ، ناپيسال يسكليۋچيتەلنو تسەننىە، س ناۋچنوي توچكي زرەنيا ترۋدى، نو كونتسوۆكا جيزني وكازالاس نە سوۆسەم لوگيچنوي. پراكتيچەسكي ۆسەمي زابىتىي ي بروشەننىي. ۆ ەتوم سمىسلە ون - فيگۋرا تراگيچەسكايا؟

- بەزۋسلوۆنو. پەرۆىي مومەنت: ون بىل ۆوسپيتان نا لۋچشيح وبرازتساح رۋسسكوي كۋلتۋرى. ون نە سوپريكاسالسيا س توي ەە چاستيۋ، كوتورايا دوۆلەلا ناد وسنوۆنوي ماسسوي روسسيسكوگو وبششەستۆا - كرەستيانستۆوم، كازاچەستۆوم ي درۋگيمي نيزشيمي سوسلوۆيامي. تو ەست ون نە ستالكيۆالسيا س بىتوۆيزموم رۋسسكوي كۋلتۋرى. ي ەتو وچەن ۆاجنو دليا پونيمانيا ليچنوستي چوكانا. س 12-لەتنەگو ۆوزراستا ون سوپريكاسالسيا س پونياتيەم "ۆىسوكايا كۋلتۋرا". ي تاك ۋج سلۋچيلوس، چتو ون وكازالسيا كاك بى وتودۆينۋتىم وت توگو، چتو سەگودنيا نازىۆاەتسيا ماسسوۆوي كۋلتۋروي. ەتو سكۆوزيت ۆ كاجدوم ەگو پرويزۆەدەني، ۆ كاجدوم ەگو پيسمە. چوكان يزياسنياەتسيا سۋگۋبو نا يازىكە پۋشكينا، لەرمونتوۆا ي درۋگيح گەنيەۆ ەپوحي. ون - پرودۋكت ۆەليكوي رۋسسكوي كۋلتۋرى. وتسيۋدا پەرۆايا سوستاۆليايۋششايا تراگيزما ەگو پولوجەنيا.

ۆتوروي مومەنت. بۋدۋچي چينگيزيدوم پو پرويسحوجدەنيۋ، ون س دەتستۆا سوپريكاسالسيا س وبرازتسامي ۆىسوكوي كازاحسكوي كۋلتۋرى. تاكيم وبرازوم، ون بىل ۆوسپيتاننيكوم دۆۋح كۋلتۋر نا ساموم پرونزيتەلنو ۆىسوكوم ۋروۆنە. كاك ەتو ني ۋديۆيتەلنو، نو توگداشنيايا ماسسوۆايا كۋلتۋرا ستەپي تاكجە ۆ وپرەدەلەننوي ستەپەني مينۋلا ەگو. ۆ سەمە ستارشەگو سۋلتانا، گدە ون ۆىروس، پوستوياننو گوستيلي لۋچشيە پوەتى ي مۋزىكانتى كازاحسكوي ستەپي. گوۆوريا سوۆرەمەننىم يازىكوم، ەتو بىلي پرەدستاۆيتەلي دۋحوۆنوي ەليتى توي ەپوحي. سلۋشايا يح، نابليۋدايا زا نيمي ۆپلوتنۋيۋ، ي فورميروۆالسيا بۋدۋششي گەني. ناپريمەر، ەپيچەسكوە پرويزۆەدەنيە "كوزى-كورپەش ي بايان-سلۋ" وبىدەننىم يازىكوم نە پەرەسكاجەش. ەتو، ەسلي حوتيتە، ۆىسوكي ستەپنوي ستيل.

وكونچيۆ كادەتسكي كورپۋس ي وكازاۆشيس ۆ كرۋگاح ۆوەننوي بيۋروكراتي، چوكان، تەم نە مەنەە، ۆراششالسيا نا وچەن ۆىسوكوم ۋروۆنە. پري ەتوم چوكانۋ بىلو پريسۋششە كريتيچەسكوە وتنوشەنيە ك  ۆوەننوي بيۋروكراتي، پوسكولكۋ تا نەرەدكو زانيمالاس رەشەنيەم سۋگۋبو ليچنىح پروبلەم. وتسيۋدا جە كورني نەپرياتيا يم كوررۋپتسي ي ۆزياتوچنيچەستۆا، كوتوروە چەتكو پروسلەجيۆاەتسيا ۆ پرويزۆەدەنياح چوكانا.

ترەتي مومەنت: چ.ۆاليحانوۆ بىل كلاسسيچەسكيم سلۋجبيستوم. سلۋجيل ون، كاك يزۆەستنو، پو ارمەيسكوي چاستي ي ۆىپولنيال دولگ وفيتسەرا تاك، كاك ەگو پونيمال، ا بىل ون ۆ ەتوم ۆوپروسە چەلوۆەكوم چەستي. ي زدەس ون ستالكيۆالسيا س ترۋدنورازرەشيمىم پروتيۆورەچيەم. پو سلۋجبە ەمۋ تو ي دەلو پريحوديلوس ستالكيۆاتسيا س وبيازاننوستيامي، ۆوزلاگاۆشيميسيا نا روسسيسكوگو وفيتسەرا، كوتورىي دولجەن بىل بىت پروۆودنيكوم كولونيالنوي پوليتيكي سو ۆسەمي ەە "پرەلەستيامي".

سلەدۋيۋششي سلوجنىي مومەنت ۆ بيوگرافي چوكانا نوسيت چيستو پسيحولوگيچەسكي حاراكتەر. ۆسيا ەگو جيزن ۆ كاچەستۆە سلۋجاششەگو چەلوۆەكا - ەتو نەپرەرىۆنىي سلوجنەيشي سترەسس. ون ۋشەل، كاك ون سام پيشەت، وت اريستوكراتيچەسكيح سلوەۆ ۆ سۆوەم وكرۋجەني، وت چۋجدوي ي رانياششەي ەگو وبىدەننوستي كولونيالنوي پوليتيكي، نو ۆ تو جە ۆرەميا ون نە موگ ۆنەدريتسيا ۆ سۆويۋ يسكوننۋيۋ كازاحسكۋيۋ سرەدۋ. پو ودنوي پروستوي پريچينە: ۆ نەي نە بىلو وبرازوۆاننىح ليۋدەي ەگو ۋروۆنيا.

ۆ جيزني ەگو ليچنايا تراگەديا ۆىپۋكلو ۆىرازيلاس ۆ سيتۋاتسي 1862 گودا، كوگدا ون پرينيال ۋچاستيە ۆ ۆىبوراح نا دولجنوست ستارشەگو سۋلتانا. ون پروشەل نا ەتۋ دولجنوست، نو ۆ پوسلەدني مومەنت نە بىل ۋتۆەرجدەن كولونيالنوي ادمينيستراتسيەي.

درۋگيمي تراگيچەسكيمي ۆەحامي ستالي ەگو ۋچاستيە ۆ چەرنياەۆسكوي ەكسپەديتسي ي پوسلەدوۆاۆشيە زا نەي سوبىتيا. ەكسپەديتسيا گەنەرالا چەرنياەۆا، پريكرىۆاياس لوزۋنگامي تسيۆيليزاتسي، زاۆەدومو شلا نا زاۆوەۆانيە تۋركەستانا. ي دەلالوس ەتو سامىمي كروۆاۆىمي مەتودامي، چتو ناگليادنو بىلو پرودەمونستريروۆانو پري ۆزياتي كرەپوستي اۋليە-اتا.

ۆسە ەتي مومەنتى ۆكۋپە ستالي كاتاليزاتوروم ۋحودا چوكانا يز ەتوي، ۆ وبششەم-تو، ۋجە دوستاتوچنو پريۆىچنوي دليا نەگو سرەدى. سترەسس، كوتورىي ون پولۋچيل، بىل ناستولكو سيلەن، چتو ون رەشيل وستانوۆيتسيا ي جيت ۋ سۆوەگو دالنەگو رودستۆەننيكا تەزەكا نۋراليەۆا. بولەە توگو، چوكان جەنيلسيا نا ەگو سەسترە. ساموە ليۋبوپىتنوە، چتو پو سۋششەستۆۋيۋششيم كازاحسكيم تراديتسيام ون نە دولجەن بىل دەلات ەتو. ۆەد ونا بىلا ەگو رودستۆەننيتسەي.

- نۋ، راز ۋج ۆى زاگوۆوريلي و ليچنوم... پوچەمۋ تاك پولۋچيلوس، چتو زەمنوي پۋت چوكانا زاكونچيلسيا نە نا رودوۆوي تەرريتوري، ا گدە-تو دالەكو وت نەە؟ ەتو بىل رازرىۆ س سەمەي؟ ي ەسلي ەتو تاك، چەم ون بىل وبۋسلوۆلەن؟

- چوكان ۆاليحانوۆ نە رازرىۆال س سەمەي. كاكوي-تو ۆرەمەننىي رازلاد بىل. نو كاك سىن ون نيكوگدا نە تەريال سۆيازەي ني س وتتسوم، ني س ماتەريۋ.

- ا پوچەمۋ توگدا ون نە ۆەرنۋلسيا ۋميرات نا رودنۋيۋ ستورونۋ؟

- دا پوتومۋ چتو چوكان پونيمال: ەسلي ون پريەدەت ۆ ومسك (ا كاك وفيتسەر ون پروستو وبيازان بىل ەتو سدەلات), تو ەمۋ سنوۆا پريدەتسيا وكۋنۋتسيا ۆ تۋ دەيستۆيتەلنوست، كوتوروي ون پوپروستۋ تياگوتيلسيا ي وت كوتوروي پىتالسيا ۋيتي. ون بولشە نە جەلال، چتوبى كولونيالنىە ۆلاستي ەگو يسپولزوۆالي كاك ينسترۋمەنت دليا دوستيجەنيا سۆويح تسەلەي. ناپريمەر، گەنەرال كولپاكوۆسكي ۆسە ۆرەميا سترەميلسيا دەرجات چوكانا ۆاليحانوۆا كاك بى ۆ تاكوي بارحاتنوي ۋزدە نا پولزۋ كولونيالنوي ادمينيستراتسي. سلەدۋەت وتمەتيت، چتو سام كولپاكوۆسكي، پرويسحوديۆشي يز پروستىح كازاكوۆ، وتنوسيلسيا ك چوكانۋ دوۆولنو دوبروجەلاتەلنو. ون داجە سوحرانيل ەگو پيسما. ەتيم ون ۆىگودنو وتليچالسيا وت پرەدستاۆيتەلەي ومسكوي كولونيالنوي ادمينيستراتسي ديۋگامەليا، فريدەريكسا ي كۋري.

 

وتدەليايا زەرنا وت پلەۆەل

- ەگو بەگستۆو يز ەكسپەديتسي چەرنياەۆا موجەت بىت وحاراكتەريزوۆانو كاك دەزەرتيرستۆو، كاك ەتو تراكتۋەتسيا نەكوتورىمي يسسلەدوۆاتەليامي؟

- پو يمەيۋششيمسيا بۋماگام ەتو سكازات ترۋدنو. ناۆەرنوە، ۆ ۆەرحاح ەگو وچەن تسەنيلي ي پوەتومۋ، ۆيديمو، رەشيلي: راز ۆاليحانوۆ بولەن، تو پۋست وتلەجيتسيا، پودلەچيتسيا... سلوجنو وتسەنيۆات ي سام ينتسيدەنت س چەرنياەۆىم. نە يسكليۋچەنو، چتو چەرنياەۆ، بۋدۋچي حيترىم ي ۋمنىم پوليتيكوم، نە جەلال پورتيت وتنوشەنيا س بولشيم ناچالستۆوم ۆ پەتەربۋرگە، گدە بلاگوۆوليلي ك چوكانۋ ۆاليحانوۆۋ.

ۆووبششە ۆوكرۋگ فيگۋرى چوكانا سپلەلوس منوجەستۆو پروتيۆورەچيۆىح فاكتوروۆ، كوتورىە مى دولجنى راسسماتريۆات س پوزيتسي، يا وپيات پوۆتوريۋس، وتسەنكي گەنيا، كوتورىي دەيستۆوۆال تەم يلي ينىم وبرازوم. زدەس نەوبحوديما بولشايا رابوتا نە پروستو يسسلەدوۆاتەلەي-يستوريكوۆ. نۋجنى پودحودى، كوتورىە پوزۆوليلي بى راسسماتريۆات ۆزايمووتنوشەنيا چوكانا سو سرەدوي ەگو وبيتانيا، س ناچالستۆوم، س كوللەگامي پو سلۋجبە بولەە شيروكو. نۋجنا كاكايا-تو پسيحولوگيچەسكايا وتسەنكا، پريچەم س سوۆرەمەننىح پوزيتسي.

ۆسيا سوزناتەلنايا جيزن چوكانا - ەتو نەپرەرىۆنىي سترەسس، ناچينايا س 20-لەتنەگو ۆوزراستا. منە كاجەتسيا، يمەننو سترەسس دوۆەل ەگو تۋبەركۋلەزا ي ۆ كونەچنوم يتوگە پوگۋبيل ەگو. يا ۋجە گوۆوريل، چتو ۆوسپيتاننىي نا ۆىسوكوي كۋلتۋرە، ون ستالكيۆاەتسيا س ديكوي وبىدەننوستيۋ، تاك ياركو وپيساننوي دوستوەۆسكيم، س كوتورىم چوكان درۋجيل. دليا سراۆنەنيا: دوستوەۆسكي، چە پولوجەنيە تاكجە بىلو ۆەسما سلوجنىم، ۆىجيل ۆ سيلۋ فەنومەنا سۆوەي ناتۋرى، كوتورايا، ۆ وبششەم-تو، ۆرەمەنامي بىلا نە سوۆسەم ادەكۆاتنوي. ۆو ۆسياكوم سلۋچاە، بيوگرافى گەنيا رۋسسكوي ليتەراتۋرى نە وتريتسايۋت ەتوت فاكت. گەنيالنوست دوستوەۆسكوگو پرەلوميلاس ۆ بوگويسكاتەلستۆە، ستراستي ك يگرە ي درۋگيح سلوجنىح ۆەششاح. چتو، ۆوزموجنو، ي پوزۆوليلو ەمۋ ۆىجيت. يا دەلايۋ تاكوە نەسكولكو وتۆلەچەننوە وتستۋپلەنيە س ودنوي پروستوي تسەليۋ، چتوبى بىلو پونياتنو، چتو چوكانا ۆاليحانوۆا نەلزيا وتسەنيۆات س پوزيتسي پروستوگو وبىۆاتەلسكوگو ۆوسپرياتيا. ۆوت، دەسكات، بىل ۆوەننىي رازۆەدچيك، كوتوروگو زاسلالي ۆ كاشگار س سووتۆەتستۆۋيۋششەي ميسسيەي. ۆسە دالەكو نە تاك پروستو ي ودنوزناچنو. ساموە ليۋبوپىتنوە، چتو، ۆ وبششەم-تو، نيكاكيح دوكۋمەنتالنىح سۆيدەتەلستۆ وب ەتوم نەت...

- ؟؟؟

- نۋ، پونيماەتە، ەسلي بى بىلي دوكۋمەنتى گەنشتابا، كوتورىە ينسترۋكتيرۋيۋت كۋپتسا اليمبايا (سوگلاسنو لەگەندە، يمەننو پود ەتيم پريكرىتيەم چ.ۆاليحانوۆ پريسوەدينيلسيا ك تورگوۆومۋ كاراۆانۋ، ناپراۆلياۆشەمۋسيا ۆ كاشگار) و توم، چتو ون دولجەن ۆەستي رازۆەدىۆاتەلنۋيۋ دەياتەلنوست، - ەتو درۋگوە دەلو. نو كوگدا تاكيح دوكۋمەنتوۆ نەت، ا ۆىدۆيگايۋتسيا سوبستۆەننىە ۆەرسي كاكيح-تو پولكوۆنيكوۆ سپەتسسلۋجب، تو، يا دۋمايۋ، ك تاكيم ۆەششام نادو وتنوسيتسيا ناستوروجەننو. ودنيم سلوۆوم، ترەبۋيۋتسيا نوۆىە پودحودى، نوۆوە پروچتەنيە چوكانا ۆاليحانوۆا.

- ەديگە جانسۋلتانوۆيچ، ۆوت ۆى گوۆوريتە، نۋجنى دوكۋمەنتى، پودتۆەرجدايۋششيە لەگەندى. نو رازۆە رازۆەدكي وستاۆليايۋت دوكۋمەنتالنىە سۆيدەتەلستۆا ۆ تاكيح ششەكوتليۆىح ۆوپروساح، كاك پرونيكنوۆەنيە نا چۋجۋيۋ تەرريتوريۋ س رازۆەدىۆاتەلنوي ميسسيەي؟

- حوروشو، ا كەم توگدا بىل، سكاجەم، پ.پ. سەمەنوۆ-تيان-شانسكي؟ ون بىل گراجدانسكي، كوتورىي ۆىپولنيال پوحوجۋيۋ ميسسيۋ. ا م. دەنيۋكوۆ؟ ا ن.م.پرجەۆالسكي؟ وني بىلي ۆوەننىمي چينامي.

- ا رازۆە نە فاكت، چتو چ.ۆاليحانوۆ بىل وفيتسەروم روسسيسكوگو گەنشتابا؟

- ون پوپال تۋدا ۋجە پوسلە كاشگارسكوي ەكسپەديتسي.

- لادنو، پۋست، ا كتو ەگو ۆووبششە تۋدا ناپراۆيل؟

- سەمەنوۆ-تيان-شانسكي. دەلو ۆ توم، چتو ون بىل پريبليجەن ك پريدۆورنىم كرۋگام، ك تسارسكوي سەمە ي ياۆليالسيا ودنوي يز سامىح اۆتوريتەتنىح فيگۋر ۆ رۋسسكوم گەوگرافيچەسكوم وبششەستۆە، وفيتسيالنىم پرەدسەداتەلەم كوتوروگو بىل چلەن مونارشەي سەمي. كرومە توگو، سكازالاس تراديتسيا، سوگلاسنو كوتوروي ۆ تاكۋيۋ ەكسپەديتسيۋ موگ بىت وتپراۆلەن تولكو ۆوەننىي چەلوۆەك. سلوۆوم، دليا چوكانا وپيات جە سروسلوس منوجەستۆو فاكتوروۆ.

- ۆى حوتيتە سكازات، چتو دوكۋمەنتوۆ، كوتورىە بى پودتۆەرجدالي، چتو ۆ سۆويۋ زنامەنيتۋيۋ كاشگارسكۋيۋ ەكسپەديتسيۋ چ.ۆاليحانوۆ پوەحال، بۋدۋچي سوترۋدنيكوم گەنشتابا روسسيسكوي ارمي، نە سۋششەستۆۋەت؟

- سكاجەم تاك، وني نە نايدەنى...

- ا وتكۋدا توگدا ۆال پۋبليكاتسي وب ەتوم، كوتورىە كاتەگوريچنى ۆ ەتوم ۆوپروسە؟

- پوتومۋ چتو ليۋدي، كوتورىە يح پۋبليكۋيۋت، حوتيات پوكازات سۆويۋ زناچيتەلنوست، پودنيات سۆوي اۆتوريتەت، پويمەت كاكوي-تو گونورار، نۋ ي تاك دالەە...

- نۋ، توگدا پولۋچاەتسيا، چتو ەتو فالسيفيكاتسيا؟ ا ەكسپەديتسيا-تو بىلا!

- ەكسپەديتسيا بىلا، ي ۆ نەە پوپال دەيستۆيتەلنىي چلەن رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا، كۋدا چ.ۆاليحانوۆ بىل يزبران ۆ فەۆرالە 1857 گودا.

- ا توت فاكت، چتو پو يتوگام ەكسپەديتسي ۆ كاشگار چ.ۆاليحانوۆ بىل ۋدوستوەن ۆىسوچايشەي اۋديەنتسي ي پولۋچيل ناگرادۋ ليچنو يز رۋك يمپەراتورا الەكساندرا II, نە گوۆوريت ۆ پولزۋ ۆەرسي، چتو ون ۆسە-تاكي بىل ۆوەننىم رازۆەدچيكوم؟

- نادو پونيمات، چتو ون بىل ەكزوتيچەن دليا وسوبى يمپەراتورا. تەم بولەە دليا يمپەراتورا-وسۆوبوديتەليا، كاك پرينياتو سەيچاس گوۆوريت. كرومە توگو، ەست زامەچانيا پ.ي.نەبولسينا، كوتورىي پيسال: "ەست ۆ پەتەربۋرگە 6 كيرگيزوۆ، كوتورىە نيكاكوگو ۆنيمانيا نا سەبيا نە وبراششايۋت. نو سرەدي نيح ەست ودين، كوتورىي، بىت موجەت، پرەۆزوشەل ۆسەح ناس ۆمەستە ۆزياتىح. ەتو سۋلتان پو پرويسحوجدەنيۋ، پو وبرازوۆانيۋ ۆوەننىي، پو سلۋجبە پۋتەشەستۆەننيك - چوكان چينگيزوۆيچ ۆاليحانوۆ". ي پيسال ەتو نە ابى كتو، ا وچەن يزۆەستنىي ي اۆتوريتەتنىي ۋچەنىي سۆوەگو ۆرەمەني.

ي ەششە ودين شتريح، چتوبى راسستاۆيت ۆسە توچكي. سلۋجاششيم ازياتسكوگو دەپارتامەنتا مينيستەرستۆا ينوستراننىح دەل روسسيسكوي يمپەري چ.ۆاليحانوۆ تاكجە ستال پوسلە پوەزدكي ۆ كاشگار. ەگو پريكومانديروۆالي تۋدا، ون سدال سۆوي وتچەت، نو ەگو نە پۋبليكوۆالي، پوتومۋ چتو يم ۋجە پولزوۆاليس ۆسە رازۆەدسلۋجبى يمپەري. ناۆەرنياكا ەگو وتچەت چيتال ل.كورنيلوۆ (ۆپوسلەدستۆي پروسلاۆلەننىي ۆوەناچالنيك) پري پوەزدكە ۆ كاشگار. ۆرياد لي وبوشەل ەگو ۆنيمانيەم ماننەرگەيم (ۆپوسلەدستۆي فينسكي گوسۋدارستۆەننىي دەياتەل), كوتورىي سو سپەتسيالنوي ميسسيەي پوبىۆال ۆ زاپادنوم كيتاە.

ك ناچالۋ حح ۆەكا ازياتسكيە پريوريتەتى روسسي ۆ گەوپوليتيكە سمەستيليس ۆ مانچجۋريۋ ي افگانيستان، ا كاشگار وتوشەل نا ۆتوروي پلان. پوەتومۋ وتچەت چ.ۆاليحانوۆا ناكونەتس-تو ۋۆيدەل سۆەت. پراۆدا، سدەلانو ەتو بىلو نە ۆ پولنوم وبەمە. پولنوستيۋ ون بىل وپۋبليكوۆان ۋجە ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا.

ودنوزناچنىي فاكت - دليا سۆوەگو ۆرەمەني وتچەت چ.ۆاليحانوۆا و پوەزدكە ۆ كاشگار پرەۆزوشەل ۆسە وجيدانيا. موجنو داجە سكازات، رازۆەدوجيدانيا. ەتو بىل ابسوليۋتنو نوۆىي ي گەنيالنىي ترۋد وب يستوري ي كۋلتۋرە نارودوۆ، ناسەلياۆشيح ەتوت رەگيون.

 

و ناسلەدي چوكانا

- يز توگو چتو ۆى وزۆۋچيلي، پولۋچاەتسيا، چتو "بەلىە پياتنا" ۆ بيوگرافي چوكانا ۆاليحانوۆا ەست داجە تام، گدە، كازالوس بى، يح بىت نە دولجنو...

- ۆىحوديت، چتو تاك. پوەتومۋ حوچۋ سكازات ەششە ۆوت و چەم. ينستيتۋت يستوري ي ەتنولوگي، ۋدوستوەننىي يمەني چ.چ.ۆاليحانوۆا، نەسكولكو راز پوسىلال پروەكتى كاك ۆ مينيستەرستۆو وبرازوۆانيا ي ناۋكي، تاك ي ۆ مينيستەرستۆو كۋلتۋرى، نو، ك سوجالەنيۋ، ني ودين يز ەتيح پروەكتوۆ نە بىل پرينيات ۆو ۆنيمانيە.

ۆ سۆوە ۆرەميا ستاۆيلسيا ۆوپروس وب يزداني شەستيتومنيكا سوچينەني چ.ۆاليحانوۆا. مى چەتكو ۋكازالي، چتو يمەەتسيا 91 پرويزۆەدەنيە (ليبو ساموگو چوكانا، ليبو و نەم), كوتورىە نە بىلي ۆكليۋچەنى ۆ پرەدىدۋششيە يزدانيا ەگو سوچينەني. يح سپيسوك بىل سوستاۆلەن ەششە الكەەم حاكانوۆيچەم مارگۋلانوم.

پرەدلاگالوس وسۋششەستۆيت ەتو يزدانيە نا كازاحسكوم ي رۋسسكوم يازىكاح. مينيستەرستۆو كۋلتۋرى ۆىدەليلو سرەدستۆا نا پەرەۆود يح نا كازاحسكي يازىك. ودناكو ۋروۆەن رابوتى وكازالسيا منوگو نيجە ۋروۆنيا ساموگو چ.ۆاليحانوۆا ي پوتومۋ نە موجەت بىت پريزناننىم زاسلۋجيۆايۋششيم ودوبرەنيا. ۆ كازاحسكوي پرەسسە پو ەتومۋ پوۆودۋ بىلي پۋبليكاتسي.

- چتو داست سوۆرەمەننومۋ كازاحستانۋ - گوسۋدارستۆۋ، وبششەستۆۋ، گراجدانام - ۆىحود ۆ سۆەت ۆسەح ترۋدوۆ چ.ۆاليحانوۆا؟

- ەتو داست سوۆەرشەننو نوۆىي يمپۋلس دليا يسسلەدوۆانيا ناشەگو يستوريچەسكوگو پروشلوگو. مى ستراننىم وبرازوم ستالي دۋمات، چتو ۆ ەتوم پلانە نامي ۆسە ۋجە وسۆوەنو. نو ناۋكا نە زناەت پرەدەلوۆ رازۆيتيا، ي ۆ نەي نەۆوزموجنو پودۆەستي يتوگي. ۆ ناۋكە نە موجەت بىت زاۆەرشەننىح يلي يسچەرپاننىح تەم. كومپلەكسنوە يزۋچەنيە ناسلەديا چ.ۆاليحانوۆا س پوزيتسي سوۆرەمەننوي ناۋچنوي مىسلي، سوۆرەمەننوي مەتودولوگي، سوۆرەمەننوي سوتسيولوگي، انتروپولوگي، پوليتولوگي پوزۆوليت نام پو-نوۆومۋ پونيات ي وسمىسليت سۆويۋ يستوريۋ، سۆوە مەستو ۆ ميروۆوي يستوري.

ۆ ەتوم سمىسلە چوكان اكتۋالەن ۆسەگدا...

- بلاگوداريۋ ۆاس زا ينتەرەسنۋيۋ بەسەدۋ.

 

بەسەدوۆال مادي اليموۆ

يستوچنيك: http://www.camonitor.com/index.php?module=news&nid=537

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

قۇيىلسىن كوشىڭ

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

ءالىمجان ءاشىمۇلى 2107
ادەبيەت

«سولاي ەمەس پە؟»

عابباس قابىشۇلى 2520
قوعام

دوس كوپ پە، دۇشپان كوپ پە؟

ءابدىراشيت باكىرۇلى 2214
ەل ءىشى...

ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ: قانداستاردىڭ ءرولى قانداي؟

ءومارالى ادىلبەكۇلى 1625