بەكزات
باسقاشا بولسا، قۇداي كەشىرسىن، بىراق ماعان ەڭ تازا، ەڭ ادال ستۋدەنتتەر فيلولوگيا مەن جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقيتىن سياقتى بولىپ كورىنەدى.
بۇلاردى ءتىپتى تانىمايتىن اقىندار ءۇشىن قىرىقپىشاق بولىپ ايتىسىپ: «پالەنشە – ۇلى اقىن!»، «تۇگەنشە – اقىن ەمەس!» – دەپ كەسىپ ايتاتىن دا وسى ەكى فاكۋلتەتتىڭ جۇگەرمەكتەرى. اقىنداردىڭ تۋعان كۇندەرىن ءوز تۋعان كۇندەرىنەن ارتىق تويلايتىندار دا سولار. «پالەنشە اعامىزدى ىزدەپ بارامىز…» دەپ رەسپۋبليكانىڭ كەز كەلگەن تۇكپىرىنە الاڭسىز تارتىپ كەتەتىن اپەندىلەردى دە وسىننان تاباسىز. جەر-جەردەگى جاس تالانتتاردىڭ الماتىعا كەلگەندە جامباسپۇلسىز تۇسەتىن «قوناقۇيلەرى» دە – وسى فاكۋلتەتتەردىڭ جاتاقحانالارى.
ال بۇل ەكى فاكۋلتەتتىڭ «ۆەشىرلەرى» – ناعىز پوەزيا كەشتەرى. مۇقاعالي، تولەگەن، جۇمەكەن، قادىر، تۇمانباي، مۇحتار، مەيىرحان، ەسەنعالي، ۇلىقبەك، تىنىشتىقبەك، گۇلنارلاردىڭ ولەڭدەرى – «مۋزىكالىق سالەمگە» اينالادى. سوسىن الگى «دۇرلەردىڭ» ءوز ولەڭدەرىنە كەزەك كەلەدى. كەيدە اقىنداردىڭ جۇرت بىلە بەرمەيتىن ولەڭىن ءوز اتىڭنان وقىپ جىبەرۋ مۇندا قىلمىسقا جاتپايدى. تەك تىگىسىن جاتقىزا بىلسەڭ بولدى…
جاقسى ولەڭنىڭ جازىلۋى بۇلار ءۇشىن – ۇلى وقيعا. مىندەتتى تۇردە اتاپ وتىلەدى. ەرتەڭىنە كۇللى كۋرس جاتقا وقيدى.
توقسانىنشى جىلداردا، ءبىز وقىعان تۇستا دا، وسى ەكى فاكۋلتەتتەگى ءداستۇر ساباقتاستىعى ۇزىلگەن جوق. اعالارىمىز سالعان سوقپاققا ءبىز دە تۇستىك…
…كانيكۋلدان كەلگەن بەتىمىز. سىمسىز بايلانىس «ساندىبەك جۇبانيازوۆ كەرەمەت ەكى ولەڭ جازىپتى…» دەگەن حابار تاراتتى. ساندىبەك – اقتوبە وبلىسى، ايتەكە بي اۋدانىنان كەلىپ، جۋرفاكقا تۇسكەن ساقا جىگىت. كوپ سويلەمەيدى. گۇلنار سالىقبايعا ارناپ جازعان «جاسىل ولەڭ» دەيتىن ولەڭىمەن اتاعى شىعىپ تۇرعان كەز.
دەرەۋ ساندىبەكتىڭ بولمەسىنە جەتتىك. ساكەڭ بالسىنگەن جوق. داپتەرىن اشىپ، وقي جونەلدى:
جارىءسسوز
زور قوعامنىڭ، نە بەدەلدى كەڭەستىڭ،
توراعاسى ەمەسپىن.
ولاي-بىلاي بارعان كەزدە، ارينە،
ماشينەمەن الىپ جۇرمەس مەنى ەشكىم.
جازۋ، سىزۋ – ماعان قونعان باق، تالاپ،
دەرسىز، بالكىم: «ال، نە جازدىڭ، ماقتان-اق».
اتتەڭ، اكەم حالىق جاۋى بولماپتى،
جازار ەدىم ءبىر پوەما... اقتاپ اپ...
قوزى باقتىم. ۇيرەك باقتىم. قاز باقتىم.
عاشىق بولدىم – تارتتىم سوندا ازداپ مۇڭ.
ديسسيدەنتتىك ماعان قايدان بۇيىرسىن –
ۇكىمەتكە قارسى ولەڭ جازباپپىن.
جازا قويار دەرەك تاپپاي مۇلدە مەن
قينالامىن. جينالىستا ۇندەمەن.
الماتىدان كەتىپ قالعام ەرتەرەك –
جەلتوقساندا تانىسقام جوق تۇرمەمەن.
برەجنەۆ، اسىل زادام، قۇرمەتتىم،
ءسىزدى... جانە قوناەۆتى ۇلگى ەتتىم.
وكىلىمىن دۋ قول سوققان دۇرمەكتىڭ،
مەن – كۇرىشتىڭ قاسىنداعى كۇرمەكپىن.
جينالىستا كوبەڭسيدى كوڭىلىم،
ماعان نازار اۋدارمايدى كوپ ءىنىم.
...جارىسسوزدە ايتا سالار ەرلىگى
ەمگە دە جوق، اي-حاي، مەنىڭ ءومىرىم.
گۋ ەتە قالدىق. «اقىل» دەپ اتالاتىن ەكىنشى ولەڭى ءتىپتى كەرەمەت ەكەن. اسكەردەن كەلىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقان جاس جىگىت اعالارىنىڭ: «كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بول...» – دەگەن ۇسىنىسىن قابىل الار-الماسىن بىلمەي اكەسىمەن اقىلداسادى. اكەسى: ء«بىر كۇنى ورنىڭنان ءتۇسىپ قالىپ، ۇيات بولار، ولەڭىڭدى جازىپ جۇرە بەرسەيشى...» – دەپتى. بالا اكە اقىلىن تىڭداعان...
مىنا ەكى ولەڭ بىزگە قاتتى اسەر ەتتى. ەڭ باستىسى، مۇندا سول تۇستا «مودا» بولعان قارا بوياۋ مۇلدە جوق ەدى. ەسەسىنە، بىردەن باۋراپ اكەتەتىن ادەمى يۋمور، جەڭىل ىرعاق بار. ساندىبەككە قىزىعا قارادىق. ورنىقتى، جاي عانا جىميىپ قويىپ وتىرا بەرەتىن جىگىتتىڭ ىشىندە نەبىر اسىل قازىنا جاتىر ەكەن عوي، شىركىن. قاراي گور ءوزىن، اسكەردە سەرجانت بولىپتى تاعى...
ەكى ولەڭ ستۋدەنتتەردىڭ اراسىنا تەز تارادى. «ۆەشىرلەردە» دە الدىمەن سول ولەڭدەر وقىلادى. «سەرجانت» ساندىبەكتىڭ اتاعى دۇركىرەي باستادى. تەك...
...ءبىر كۇنى الگى ەكى ولەڭ «قازاق ادەبيەتىنە» شىعا كەلگەنى. استىندا، نەگەدۇر، ساندىبەك جۇبانيازوۆ ەمەس، ەرتاي اشىقباەۆ دەگەن پاميلە تۇر. «ە، الگى اقتوبەدەگى اقىن عوي، بىراق مۇنىسى نەسى، ءىنىسىنىڭ ولەڭدەرىن يەمدەنىپ...». باسىما ءبىرىنشى كەلگەن وي – وسى. ساندىبەكتىڭ ءبارىمىزدىڭ «اۋزىمىزدى ۇرعانىن» كەيىن بىلدىك قوي. «سەرجانتىمىز»: «ەرتاي اعامنىڭ ولەڭدەرى شىعىپتى...» – دەپ ءماز.
ەندى ەرتاي اقىننىڭ ولەڭدەرىن ىزدەپ جۇرەتىن بولدىق. 1994 جىلى «جاس قازاقتا» «ۇيا» اتتى ولەڭى شىقتى. اياقالىسى مۇلدە بولەك. قازىبەك قۇتتىمۇراتۇلى اكەلگەن گازەت قولدان-قولعا كوشتى.
العا وزىپ كەتىپ ايتايىن، كەيىن ەرەكەڭنىڭ «ۇيا» اتتى كىتابى شىققاندا سول قازىبەك عاجاپ ماقالا جازدى. «جىلاپ وتىرىپ جازدىم...» دەيدى...
...اقتوبە وبلىسى، تەمىر اۋدانىنا قاراستى باباتاي دەگەن اۋىل بار. اۋىل ىرگەسىنەن سىلدىراپ باباتاي وزەنى اعادى. وسى كىشكەنتاي عانا اۋىلدا داڭقتى جيەنالى قازىرەت، قازاقتىڭ ەسىندە اتاقتى «مەشىن-تاۋىق» انىمەن قالعان قىزىل اقىن، گەنەرال جانسەن كەرەەۆتەر دۇنيەگە كەلگەن. ەرتاي اشىقباەۆتىڭ كىندىك قانى دا ءدال وسى توپىراقتا تامعان. باباتايدىڭ بويىندا اسىر سالدى. ەسەنبايدىڭ، مۇحتار قۇرماناليننىڭ ولەڭدەرىن، يدوش اسقاردىڭ ماقالالارىن وسى اۋىلدا ءجۇرىپ وقىدى. ونىنشى كلاستى سول جىلداردىڭ ەڭ «مودنىي» كيىمى كۇپايكەمەن بىتىرگەن جاس تالاپكەر اۋەلى اۋداندىق گازەتتە جۇمىس ىستەدى. كەلەسى جىلى ءبىر اعالارىنىڭ اقىلىمەن ءبىلىم ىزدەپ، تورعاي استى. بارسا، ارقالىق پەدينستيتۋتىندا گۋمانيتارلىق پاندەردى وقىتاتىن فاكۋلتەتتەر جوق ەكەن. اڭعالدىق قوي، الدىن الا سۇراپ، زەرتتەپ الۋ دەگەن ويىنا دا كەلمەپتى. ال ماتەماتيكا مەن فيزيكاعا شاماسى كەلمەيتىنى وزىنە ءمالىم. اتتىڭ باسىن كەرى بۇرۋ ۇيات، تابىل قۇلىياس اعاسىنىڭ ۇيىندە جاتىپ، وبلىستىق گازەتكە جۇمىسقا تۇردى. جازۋ-سىزۋدى مەڭگەردى. ودان اسكەرگە كەتتى. كەرزى ەتىكپەن ۆەنگريانىڭ كوشەلەرىندە ويقاستادى. ەرەكەڭنىڭ الماتىداعى «حان ءتاڭىرى» باسپاسىنان شىعارعان قوس تومدىعىنىڭ 1-تومى «اسكەردەن كەلگەن ستۋدەنت» اتانۋى تەگىن ەمەس. قازمۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى اتاندى.
القيسسا، بۇل كىسىنىڭ قانداي ستۋدەنت بولعانىن كۋرستاسى، بەلگىلى عالىم ماقسات ءتاج-مۇراتتىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ» بيىلعى 17-سانىندا جازعان ماقالاسىنان وقىپ الارسىزدار، «الماتى جاقتا تۋعان قىز» تۋرالى دا بىلەتىنىمىز از، سوندىقتان ءبىز ونىڭ اقتوبەگە كەلگەن كەزىنەن باستاپ اڭگىمەلەيىك.
1982 جىلى ەرتاي اشىقباەۆ اقتوبەسىنە ورالدى. سىباي-سالتاڭ. اقىن اتى عانا بار. ءبىر جاقسىسى، وبلىستىق گازەتتەگىلەر مۇنى جاقسى بىلەدى ەكەن. باس رەداكتور نۇرقايىر تەلەۋوۆ تانىستىرعان كەزدە اعالارىنىڭ ءبىرى: ء«وي، بۇل جىگىت بىزگە كەلمەۋى كەرەك ەدى. اقىن عوي، الماتىدا قالعانى ءجون بولار ەدى»، – دەدى. «ە، اقتوبەگە دە اقىن كەرەك ەمەس پە؟» – دەدى تاعى ءبىرى. ەڭ باستىسى، ۇجىم قۇشاق جايا قارسى الدى. مادەنيەت بولىمىنە جۇمىسقا قابىلدانعان بوزجىگىتتىڭ ماقالالارى تاستاي ەدى.
وسى كۇنى ءبىز كوپ جاماندايتىن سابەت وكىمەتىنىڭ جاس مامانعا دەگەن ىقىلاسى الابوتەن ەدى عوي. جاڭا عانا جۇمىسقا تۇرعان ەرەكەڭنىڭ العاشقى جالاقىسىنا قوسا جاردەماقىسى، كوتەرمەاقىسى، قالاماقىسى بار ءبىراز قارجى ءتيدى. بۇرىن بۇنداي كوپ اقشا ۇستاپ كورمەگەن ونىڭ باسىندا ابدىراپ قالعانى دا راس. سوسىن قازمۋ-داعى اشقۇرساق ستۋدەنتتەر ەسىنە ءتۇستى. دەرەۋ پوشتاعا بارىپ، سۆەتقالي نۇرجانعا 25 سوم اقشا سالىپ جىبەردى. ول كەزدە بۇل – اجەپتاۋىر اقشا. اياقاستىنان مول بايلىققا كەنەلگەن سۆەتقالي بۇنىڭ نە «باتپانقۇيرىق» ەكەنىن تۇسىنە الماي باس قاتىرىپتى. سول كەزدە جۇماتاي جاقىپباەۆ كەلە قالادى.
– جۇماعا، اقتوبەدەن ەرتاي 25 سوم جىبەرىپتى. نەگە سالعانىن تۇسىنبەي وتىرمىن. وتكەندە ءبىر كىتاپتاردى سۇراپ ءجۇر ەدى، سونى الىپ، بەرىپ جىبەر دەگەندەگىسى مە ەكەن؟ – دەيدى سۆەتقالي.
– ول اقشادان بىردەڭە قالدى ما؟
– تۇتاس قولىمدا تۇر.
– ەندەشە، اۋەلى جاراتايىق تا. سوسىن ەرتايعا تەلەگرامما سالىپ جىبەر.
– نە دەپ؟
– بىلاي دە: «پولۋچيل دەنەجنىي پەرەۆود. نە پونيال. پوۆتوري، پوجالۋيستا...» ول كەزدە جەدەلحاتتار تەك ءبىر تىلدە جونەلتىلۋشى ەدى عوي...
ءنان شاھارداعى سايران كۇندەر، «الماتى جاقتا قالعان قىز...» دا، «بۇدان الماتىنى الىپ قالعان م.تالدىباەۆ پەن م.ءىزىمۇلى» دا بىرتە-بىرتە ۇمىتىلا باستادى. جاڭا ورتانىڭ قىزىقتارى دا جەتەرلىك ەدى. رەداكتسيادا سول تۇستا جاڭا عانا قازمۋ-دى ءبىتىرىپ كەلىپ، جۇمىسقا كىرىسكەن نۇرمۇحانبەت دياروۆ، ساتىپالدى ساۋىرباەۆ، ءالىمباي ءىزباي سەكىلدى جاس جىگىتتەر ىلعي بولەك قىدىراتىن. ءبارىنىڭ دە جاڭا وتباسىلى بولعان كەزدەرى. ىلعي پاتەر جالداپ جۇرەتىن جاس پەرىلەرگە قالالىق ىشكى ىستەر بولىمىندە ىستەيتىن، اقىن باۋىرجان قۇرمانقۇلوۆ كادىمگىدەي «كوكە» بولدى. «ۆەشىر» بىتكەن نەگىزىنەن سونىڭ ۇيىندە وتەتىن.
جاس اقىنعا الماتىنى ۇمىتتىرا باستاعان قۇدىرەت جاڭا ورتا عانا ەمەس ەدى. سەكرەتارياتتا ىستەيتىن سىمباتتى قارا تورى قىز بىردەن كوزىنە تۇسكەن. اسىرەسە، ادەمى قوس مەڭىن كورگەندە: «مەن شيرازدىڭ پاك سۇلۋىن تاڭىرىمە تەڭەر ەم، ءبىر مەڭىنە سامارقان مەن بۇقارانى بەرەر ەم...» – دەگەن حافيز اتاسىنىڭ ولەڭىن ىشتەي كۇبىرلەي بەرگەن. سول كۇبىر اقىرى قاعازعا ولەڭ بوپ قۇيىلدى:
ەكى مەڭ
كوكىرەگىم كۇپىنگەندە كۇشتى ەدى،
ارمان قۋىپ اقتوبەگە جەتىپ ەم.
كوزىمە دە ەڭ الدىمەن تۇسكەنى،
اي ساۋلەلى جۇزىڭدەگى ەكى مەڭ.
سانامداعى سۇلۋلاردى شەگەرەم،
سالتاناتپەن جاريا ەتەم دوسقا دا.
ەكى مەڭگە مەن ءتورت قالا بەرەر ەم،
ءبىر مەڭ ءۇشىن بەرسە حافيز قوس قالا.
قولى جەتپەي قينالعان سوڭ اسىلعا،
ارماننان دا اسقاق ۇستاپ مۇراتىن.
جازۋشىلار وداعى جوق عاسىردا،
ءبىر مەڭ ءۇشىن بولدى حافيز ۇلى اقىن.
كەۋدەسىنىڭ كەڭ سارايىن كۇيدىرگەن،
ءبىر مەڭ قۇنىن حافيز سولاي وتەسە.
ەكى مەڭى بار سۇلۋدى ءسۇيدىم مەن،
ارتىق جىرلاۋ كەرەك ماعان ەكى ەسە.
ۋاي، دۇنيە-اي، ءحافيزدىڭ اتاقتى ولەڭىن ەستىگەندە ءامىر تەمىر قاتتى اشۋلانىپتى دەسەدى. ال ەرتايدىڭ ولەڭى تاسقا باسىلىپ شىققاندا، سەلك ەتكەن ەشكىم بولمادى. ەلدىڭ باسشىسى تۇگىلى، جەرگىلىكتى جەردەگى شەنەۋنىكتەر دە تىرس ەتكەن جوق. مەملەكەتتىڭ «تەرريتوريالىق قاۋىپسىزدىگىن» ويلاپ، اقىن ەسەنقۇل جاقىپبەكوۆ عانا شىر-شىر ەتتى:
اقىن-كوڭىل قاشان، ءسىرا، قارتايعان؟!
سۇيگەنىنىڭ مەڭىن كورىپ مارقايعان.
اقتوبە، ورال، اتىراۋ مەن اقتاۋدىڭ،
گوركومدارى، ساقتانىڭدار ەرتايدان!
...ولەڭدە ايتىلعاننىڭ ءبارى ومىردە جۇزەگە اسا بەرمەيدى، ارينە. «بەرەر ەم...» دەگەن — «بەرەم» دەگەن ءسوز ەمەس قوي جانە. ء«تورت قالا سىيلانۋعا ءتيىس» قوس مەڭدى ارۋ كوپ ۇزاماي اقىننىڭ جالدامالى پاتەرىنىڭ بوساعاسىن اتتادى. بارلىق قاتارلاستارى سەكىلدى قالانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن «ارالادى». ءسويتىپ ءجۇرىپ، ەرىنىڭ قوناعىن كۇتتى. ازامات، ءاليحان اتتى ۇلداردى ومىرگە اكەلدى. ەسەسىنە «قوس مەڭ» تاريحتا قالدى. ەرەكەڭنىڭ تۇڭعىش كىتابى سولاي اتالدى.
«قوس مەڭ» بىردەن وقىرماننىڭ نازارىنا ىلىكتى. 1988 جىلى وسى كىتابى ءۇشىن ەرتاي اشىقباەۆ قازاقستان جازۋشىلار وداعى شاكارىم قۇدايبەرديەۆ اتىنداعى سىيلىعىن يەلەندى. قاراعاندىلىق سۇراپىل اقىن سەرىك اقسۇڭقارۇلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ بەتىنەن: «... «جالىن» باسپاسىنان تۇڭعىش كىتابىن شىعارعان ەرتاي اشىقباەۆتى الىڭىز: ادەبيەتىمىزگە الەمدىك مادەنيەتتى پوەزيانىڭ قادىر-قاسيەتىن بويىنا ابدەن سىڭىرگەن، ەشكىمگە ۇقسامايتىن جاڭا اقىن كەلدى!» – دەپ كۇللى وقىرماننان ءسۇيىنشى سۇرادى.
سەكەڭ ءبىر جىلدان سوڭ «لەنينشىل جاس» گازەتىندە شىققان «كوكتەمنىڭ ءيىسى اڭقىعان گۇل» اتتى ماقالاسىندا: «اشىقباەۆ – اقىن. بۇل – فاكت» دەپ جانە نىقتادى.
1989 جىلى وتكەن جاس اقىن-جازۋشىلاردىڭ كەڭەسىندە عافۋ قايىربەكوۆتىڭ: ء«بىزدىڭ توپتا قازاقستاننىڭ 5 وبلىسىن قامتىعان ون اقىن بولدى... اقتوبەدەن كەلگەن اقىن ەرتاي اشىقباەۆ ەسىمى ولەڭسۇيەر قاۋىمعا بەلگىلى. بۇل وسى كەڭەسكە دەيىن كورىنگەن تالاپكەر. مەن ونى وسى توپتىڭ باسى دەپ ايتار ەم. ويى ەسەيگەن، قولتاڭباسى قالىپتاسقان اقىن. كۇردەلى ويدى كوپ قۋاتىن جاس...» – دەۋى دە جاس اقىنعا بەرىلگەن جوعارى باعا ەدى.
...توقسانىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى الاساپىران ءبىراز اقىنعا قالامىن تاستاتتى. كىتاپ شىقپايتىن، ولەڭىڭ ءباسپاسوز بەتىن كورە بەرمەيتىن جىلدار، ۇمىتسىزدىك قاتتى شارشاتتى. ەرەكەڭ دە ءبىراز ۋاقىت ولەڭ جازعان جوق. ەسەسىنە گازەتتىڭ قارا جۇمىسىنا جەگىلدى. جەتى-سەگىز ايلاپ جالاقى الماعان كەزدە دە وبلىستىق گازەتتەن قول ۇزگەن جوق. مەن بۇل كىسىمەن، مىنە، وسى كەزدە جولىقتىم.
2000 جىلى مەيىرحان اعام اقتوبەدەن «التىن وردا» اتتى تاۋەلسىز گازەت اشقاندا، «جاس الاشتاعى» داۋرەن قۋات ەكەۋمىز ەرە كەلدىك. ەڭ اۋەلگى شارۋامىز ەرتاي اقىنعا سالەم بەرۋ بولدى. اعامىز جىلى شىرايمەن قارسى الدى. ءبىراز اڭگىمەلەستىك. ودان كەيىن سالەمىمىز ءتۇزۋ بولعانىمەن، قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتە المادىق. كەيىن ءبىز «اقتوبەگە»، بۇل كىسى «التىن ورداعا» اۋىستىق. تەك 2005 جىلى عانا ءبىر ۇجىمدا تىزە قوسىپ، جۇمىس ىستەي باستادىق. سودان بەرى جۇبىمىز جازىلعان ەمەس. ۇيلەرىمىز جاقىن بولعاسىن، جۇمىسقا بىرگە بارىپ، بىرگە قايتامىز. قازان-تاباعىمىز دا ارالاسىپ كەتتى.
مەن وسى جىلدار ىشىندە ەرەكەڭدى جاقسى تاني ءتۇستىم. كوپ جەردە ول مەنى ارانداۋدان امان ساقتاپ قالدى. «بىرەۋگە جاقسىلىق جاساي الماساڭ دا، جاماندىق جاساما». بۇل كىسىنىڭ ومىرلىك ۇستانىمى – سول ەكەن. قاتتى اشۋلانعاندا ايقايلاپ الىپ، سوسىن مۇلدە ءۇنسىز قالاتىنى بولماسا، بىرەۋدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ الىپ، جاۋلاسۋ بۇعان مۇلدە جات ادەت. كەيدە بىرەۋدى «كورە الماي» قالعان پەندەشىلىگىن دە ارتىنان كۇلىپ وتىرىپ ايتادى.
تانىمايتىن ادامعا ەرەكەڭ توماعا-تۇيىق جان بولىپ كورىنەدى. شىنىندا دا ول كوپ كىسىگە اشىلا بەرمەيدى. ءسوز تىڭدامايتىن جەرلەردە كوبىنە ءۇنسىز قالادى. ءوز ورتاسىن تاپقاندا عانا سويلەيدى.
سىپا. ۇستىنە قىلاۋ جۇقتىرمايدى. كيىمدى وتە ۇقىپتى كيەدى. توپىليى ۇنەمى جارقىراپ تۇرادى. باسكيىمىنىڭ استىڭعى جاعى جەلىنىپ قالماسىن دەپ جۇمىستاعى شكافىنا ارنايى بانكى اكەلىپ قويىپ، قۇلاقشىنىن سوعان «كيگىزەدى».
ۇستەلىنىڭ ءۇستى دە جىلان جالاعانداي تاپ-تازا. ارتىق قاعاز، شاشىلىپ جاتقان گازەت كورمەيسىڭ. بولمەسىندە ساعات پەن كۇنتىزبەنىڭ بولۋىنا، ولاردىڭ ورنالاسۋىنا قاتتى ءمان بەرەدى. الدىندا مىندەتتى تۇردە بىرنەشە ءتۇستى قالامساپ پەن ۇشتالعان قارىنداش، وشىرگىش، سىزعىش بولادى. ماتەريال وقىعاندا، قولىنا قالام مەن سىزعىش الىپ وقيدى. تاقىرىپتىڭ استىن قارىنداشپەن سىزادى، قاتەنى قىزىل ءتۇستى قالامساپپەن بەلگىلەيدى، ۋاقىتى مەن كۇنىن قويادى، ءسويتىپ، تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ ۇسىنادى. ال ءوز ماتەريالدارىن ۇيدە جازىپ اكەلەدى.
وتە كىدى. كەيدە تاڭەرتەڭ قاتتى ايقاي شىققاندا، بىردەڭە بولىپ قالدى ما دەپ جەتىپ بارساڭ، كەزەكشى نە كوررەكتور ءبىر ءۇتىردىڭ ورنىن وزگەرتىپ، نە الىپ تاستاعان بولىپ شىعادى. باسقا ادام بولسا، بۇعان ءمان دە بەرمەۋى مۇمكىن، ال بۇل كىسى ءۇشىن – تراگەديا. سودان ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن كىرجىڭدەپ جۇرەدى.
ءوز پرينتسيپتەرى بار. جەكە شارۋاسىمەن بىرەۋدىڭ الدىنا بارا بەرمەيدى. تۋعان-تۋىس، جورا-جولداس، بالا-شاعانىڭ شارۋاسى دەگەندى ءتىپتى ايتپاڭىز. اركىم ءوز ماسەلەسىن ءوزى شەشۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. اينالاسىنداعىلار دا بۇنىڭ سول مىنەزىنە ۇيرەنگەن، ارتىق اڭگىمە ايتپايدى.
ال ەندى جۇمىستا وسىنداي ءماتتاھام ەرتايىڭىز ءۇي تىرلىگىندە اسا پىسىق ەركەك ەمەس. كوپ شارۋانى كۇلاي اپامىز ءوزى تىندىرا بەرەدى. توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا ءۇش بولمەلى ءۇي العانشا، پاتەر ىزدەپ تابۋ، وعان كوشۋ دەگەن «ماسەلەلەردى» ءوزى شەشە بەرەتىن بولىپتى. ەرەكەڭ تەلەفونمەن ايتىلعان ادرەسپەن ءۇيدى تاۋىپ بارادى ەكەن. بۇگىندە دە وتاعاسىنىڭ شاعىن اقتوبە قالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى اعايىن-تۋىستىڭ ۇيلەرىن تاۋىپ بارارداعى «كومپاسى» — كەلىنشەگى. كۇلاي باردا ەشتەڭەگە باسىن اۋىرتپايدى.
اپەندىلىگى دە جەتەدى. اقتوبەدە «كولحوزنىي» دەپ اتالاتىن بازار بار. ۇلكەن دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. ءسال اسىرەلەپ ايتساق، بەرگى شەتىندەگى قاتىننىڭ ايقايىن ارعى شەتتەگى قاتىن ەستيتىندەي-اق اۋماق. قۇدايا توبا، سول بازارعا كىرگەن ەرەكەڭ اداسىپتى. شىعاتىن ەسىكتى تابا المايدى. قاتتى ساسادى. مۇندايدا ادام جان-جاعىنان ءجون سۇرايدى عوي. ال بۇل كىسى بىردەن تەلەفونعا جارماسادى. «كۇلاي، قايداسىڭ ويباي، اداسىپ قالدىم...». «قاي جەردە تۇرسىڭ؟». «مىناداي جەردە. «اپەلسين» دەگەن جازۋ بار....». «ا، ەندەشە، سول جەردەن كەرى بۇرىل دا، تۋرا جۇرە بەر...». ەرەكەڭ سودان كەيىن الگى بازارعا كىرمەيدى...
بۇل كىسىنى باياعى فەودال شالداردىڭ جۇرناعى دەسە دە بولادى. بىردە كۇلاي قاتتى اۋىرىپ، ءتۇن ىشىندە جەدەل جاردەم شاقىرتادى. «شۇعىل اۋرۋحاناعا جاتقىزۋ كەرەك...» دەپتى دارىگەرلەر. اپامىز ەرەكەڭە بۇرىلادى: «بىرگە ءجۇر، مەنى ورنالاستىرىپ كەلەرسىڭ...» «قويشى، ۇيات ەمەس پە؟» دەپتى بۇل كىسى. ء«وي، نەسى ۇيات، مەن سەنىڭ زاڭدى ايەلىڭ ەمەسپىن بە؟». «جوق، ۇيات، بارمايمىن...». اقىرى اپامىز جالعىز كەتەدى...
كۇلەكەڭ بۇنداي اڭگىمەلەردى ايتقاندا، ىشەگىڭ تۇيىلەدى. كۇيەۋى دە اڭگىمە مۇلدە باسقا بىرەۋ تۋرالى ايتىلىپ جاتقانداي، كۇلىپ وتىرىپ تىڭدايدى.
...ادامنىڭ باسىندا نەشە ءتۇرلى جاعدايلار بولادى عوي. كەيدە تاستۇنەك قاراڭعىدا وتىرىپ، بويىڭدى ۇمىتسىزدىك بيلەگەندە الدەقايدان ءبىر جارىق ساۋلە تۇسەدى. ولمەگەن قۇلعا ءتاڭىرىنىڭ بەرەرى كوپ. ءانابىر جىلداردا بۇل كىسى دە ءبىراز تورىقتى. جۇمىستان شىعىپ قالعان ساتتەر دە بولدى. ءوزىن قوعامعا كەرەكسىز سەزىنگەن دە شاقتار ءوتتى باستان. سول تۇستا اقتوبەدەگى «نوبەل» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى نۇرلان جۇماعاليەۆ ءوزى ىزدەپ كەلىپ، اقىننىڭ «ۇيا» اتتى جيناعىن شىعارىپ بەردى. ۇياداي ادەمى، شاعىن كىتاپ اشىقباەۆتىڭ كوڭىلىن سەرگىتتى، قولىنا قالامىن قايتا ۇستاتتى. سول جىلدىڭ (2004 جىلى) اياعىنا قاراي الماتىداعى «جازۋشى» باسپاسىنان «عاشىقتار مەكتەبى» اتتى جيناعى شىققاندا توبەسى كوككە ءسال عانا جەتپەي قالدى. تىنىسى اشىلدى. بۇل ولەڭدى، ولەڭ بۇنى ساعىنىپ-اق قالعان ەكەن.
2007 جىلى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا وسىعان دەيىن فولكلورلىق تۇلعا سانالىپ كەلگەن قاراقىپشاق قوبىلاندىنىڭ تاريحي بولمىسى ناقتىلاندى. بۇل – ەل تاريحىنداعى ءبىرىنشى رەت بولعان جايت. اقتوبە وبلىسى، قوبدا اۋدانى، جيرەنقوپا اۋىلىندا باتىرعا ارنالعان ءزاۋلىم كەسەنە بوي كوتەردى. ۇلان-اسىر توي جاسالدى. ءبىر كەزدە مۇحتار اۋەزوۆ، الكەي مارعۇلاندار ارمانداعان ىسكە وسىلاي نۇكتە قويىلدى. مىنە، وسى وقيعاعا ارناپ، ەرتاي اشىقباەۆ «قوبىلاندىنىڭ قونىسى» اتتى پوەما جازدى. ارعى زامان مەن بۇگىنگى كۇننىڭ اراسىن جالعاعان، قوبىلاندى ءداۋىرىنىڭ اسقاق رۋحى مەن «اياعىمىزدا شىدەر بولماسا دا، جىلىنشىگىمىز قاقساي بەرەتىن» (ەسەنعالي راۋشانوۆ، — ب.ب.) بۇگىنگى كەيپىمىزدى ءدال سۋرەتتەگەن پوەما، اۆتور جازعانداي، اقىننىڭ ء«وزى جايلى ءبىر ۇزىك داستانى» ەدى. فورماسى جاعىنان ەرەكشە، ءتىلى قۇنارلى، سالماعى اتان تۇيەنىڭ بەلىن قايقايتاتىن داستاننىڭ باعاسىن بولاشاقتا ادەبيەتتانۋشىلار بەرەدى دەپ ويلايمىن. ايتپاقشى، سول پوەما «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالانعاندا، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ: «ەرتايدىڭ پوەماسىن وقىپ جاتىرمىز...» دەپ ماعان زۆونداعانى بار. مەن ونى كىرپياز اقىننىڭ داستاندى ۇناتقانى دەپ ءتۇسىندىم.
ولەڭ – اقىننىڭ ايناسى. بىراق اينا دا كەيدە كىسىنى زورايتىپ كورسەتەدى. ولەڭىندە ءجالاڭتوس باتىر، ومىردە كوپتىڭ ءبىرى بولىپ شىعاتىندار از ەمەس. ال مەنىڭ اعامنىڭ ولەڭدەگى بەينەسى ومىردەگىسىنەن اۋمايدى. وتىرىك كۇشەنۋ دەگەن بۇل كىسىدە جوق. قاشاندا بەكزات قالپىنان اينىمايدى. ءتىپتى اڭگىمە ايتقاندا دا، بىردەڭەنى قوسىپ ايتۋ دەگەن عادەتىندە جوق. بەلگىلى پۋبليتسيست، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى جانبولات اۋپباەۆ «SOS بەلگىسى» اتتى ماقالاسىندا ەرەكەڭنىڭ جوعارىدا ايتىلعان ء«جارىسسوز» اتتى ولەڭىن تۇتاس كەلتىرە وتىرىپ: «...سوندىقتان دا كەيبىرەۋلەرىمىز: «سول كەزدەن-اق «كۇرەسكەر ەدىك» دەپ كوپىرىپ جۇرگەندەي ەمەس، ەرتاي اشىقباەۆ ايتقانداي، مومىن ۇرپاقتىڭ وكىلى بولعانىمىزدى مويىنداۋىمىز كەرەك...» — دەپ اعىنان جارىلعانى بار. ايتپاقشى، كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، «ەگەمەننىڭ» باس رەداكتورىنىڭ ۇستەلىنىڭ ۇستىندە تەمىرحان مەدەتبەكتىڭ «كوك تۇرىكتەر سارىنى» مەن ەرتاي اشىقباەۆتىڭ «ۇياسى» جاتادى ەكەن...
«ايتپا، دوستىم، تاقىرىپتىڭ تارلىعىن، مەنىڭشە، ول — جارلى ۇعىم. مەن جالعىز-اق تۋعان جەردى سۇيەمىن، سول ارقىلى سۇيەمىن مەن بارلىعىن...» — دەيدى تولەگەن. سول ايتپاقشى، اقتوبە وڭىرىندە ەرتاي ولەڭگە قوسپاعان تۇلعا، اۋىل از. ونىڭ ولەڭى بىردە قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ بولىپ كۇڭىرەنسە، بىردە ءاليا مولداعۇلوۆا بولىپ ەرلىككە ۇندەيدى، ەندى بىردە قازانعاپتىڭ كۇيى بولىپ توگىلەدى، ءاجىباي مەن ارال بي بولىپ ارۋاق شاقىرادى، ىبىرايىم احۋن بوپ جوقتايدى. ءتىپتى اقتوبەنىڭ «سانتەحنيك الپامىسى» مەن ء«فوتوتىلشى حايرەدەنىنە» دەيىن «ولەڭگە كىرىپ» كەتەدى.
الدارىنا كەلگەن جاس تالاپكەردىڭ اقتوبەدەن ەكەنىن ەستىگەندە استانالىق نەمەسە الماتىلىق قالامگەرلەردىڭ: «ە، ەرتايدىڭ اۋىلىنان ەكەنسىڭ عوي...» – دەيتىنىن ءجيى ەستيمىز. دەمەك، قالام ۇستاعان قاۋىم ءۇشىن اقتوبە، ەڭ الدىمەن، ەرتايدىڭ اۋىلى!
ولەڭدەرىنەن اقتوبە وبلىسى اۋماعىندا وسەتىن بارلىق وسىمدىكتىڭ ءيسى اڭقيتىن ەرتايدىڭ شىعارماشىلىعىندا ويىل مەن قيىلدىڭ، ىرعىز بەن تورعايدىڭ، جەم مەن ساعىزدىڭ، قوبدا مەن باباتايدىڭ، ەلەك پەن قارعالىنىڭ جىلى اعىسى بار. اشىقباەۆتىڭ ون كىتابى قازاق ادەبيەتىنىڭ دارياسىنا وسى ون وزەن بولىپ قوسىلدى. ەندەشە، اقتوبەنىڭ «ەرتايدىڭ اۋىلى» ەكەنىنە، ونىڭ ەسىمى ادەبي ورتا ءۇشىن ءوڭىردىڭ تولقۇجاتىنا اينالعانىنا تاڭعالۋعا بولمايدى.
2000 جىلى اقتوبەگە وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى، ءىرى اقىن، كورنەكتى پۋبليتسيست مەيىرحان اقداۋلەتۇلى كەلگەلى وبلىستىڭ مادەني ومىرىندە ءبىراز وزگەرىستەر بولدى. ماكەڭنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن وسى ەلدە تۋىپ-وسكەن ارعى-بەرگى جىراۋلاردىڭ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى توپتالعان «جادىگەر» اتتى انتولوگيا، ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ 80 جىلدىعىنا ارناپ فوتوالبوم مەن قوس تومدىق، احمەت جۇبانوۆتىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان ءبىر تومدىق، «اقتوبە كىتاپحاناسى» سەرياسىمەن ازىرگە 24 كىتاپ جارىق كوردى. وسىنىڭ ءبارىن قۇراستىرىپ، رەداكتورلىق ەتكەن – ەرتاي اشىقباەۆ.
وسى ءوڭىردىڭ داڭقتى پەرزەنتتەرىنىڭ مەرەيتويلارىن تۇگەندەپ ماقالا جازاتىن دا، كىتاپحانالار ۇيىمداستىرىپ جاتاتىن ءتۇرلى شارالاردىڭ قوناعى بولىپ، ءوڭىردىڭ عانا ەمەس، ۇلتتىڭ ماقتانىشىنا اينالعان تۇلعالاردى تىنىمسىز ناسيحاتتايتىن دا – وسى اشىقباەۆ.
ەرتاي اشىقباەۆتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – بالالار ادەبيەتىنە قوماقتى ۇلەس قوسقاندىعى. ءبىزدىڭ وسى سالادا جازاتىن قالامگەرلەرىمىزدىڭ ءبىر كەمشىلىگى، سول باياعى ءوزى بالا كۇنگى جايتتاردى، سول شاقتارداعى سەزىمدەردى قاعازعا تۇسىرەدى. كومپيۋتەر عاسىرىنىڭ بالاسى ونى تۇسىنە بەرمەيدى. ال ەرەكەڭنىڭ ولەڭدەرىندە ءدال بۇگىنگى كۇن، بالانىڭ كۇندەلىكتى ءومىرى بار. «تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيەتىنى...» دە سودان بولسا كەرەك.
ەرتاي اشىقباەۆ قازاق تىلىندە «سويلەتكەن» حۋان رامون حيمەنەس، ياروسلاۆ سەيفەرت، ستەفان گەورگە، گەرمان گەسسە، پاۋل تسەلان، راينەر ماريا ريلكە، زبيگنەۆ حەربەرت، ۋيليام باتلەر يەتس، دجون كيتس سياقتى الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارى ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، سان ءتۇرلى بوياۋ قوستى. ال ونىڭ قاتارلاستارى تۋرالى جازعان ماقالالارى توپتاستىرىلعان كىتابىن ەڭ كىدى وقىرماننىڭ ءوزى جىلى قابىلدادى.
ەرتاي – ءونىمدى جازاتىن اقىن. «شىركىن، بارشىلىققا نە جەتسىن...» دەپ قادىر اعام ايتپاقشى، ولەڭى دە، ادەبيەت تۋرالى ماقالالارى دا جەتەرلىك. سول كوپ ولەڭنىڭ ءبارى وزىنە ۇناي بەرمەيدى. سونى ۇنەمى ايتىپ جۇرەتىن. بيىل قىستا سۋىق ءتيىپ، قاتتى اۋىرعاندا ءۇش مىڭ جولعا جۋىق ولەڭىنىڭ كوزىن قۇرتىپتى. ۇيدەگى قاعاز كۇيىندەگىسىن عانا ەمەس، دەمالىس كۇنى جۇمىسقا كەلىپ كومپيۋتەردەگى نۇسقاسىن دا تولىق جويىپتى. بۇل دا كوپ ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ەرلىك!
ونىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى ءار جىلداردا عافۋ قايىربەكوۆ، مارفۋعا ايتقوجينا، زەينوللا سەرىكقاليەۆ، ءابىش كەكىلبايۇلى، فاريزا وڭعارسىنوۆا، كۇلاش احمەتوۆا، مەيىرحان اقداۋلەتۇلى، ۇلىقبەك ەسداۋلەت، سەرىك اقسۇڭقارۇلى، ەسەنعالي راۋشانوۆ، سۆەتقالي نۇرجان سەكىلدى دۇرلەر پىكىر ءبىلدىرىپتى. ءتىپتى انا جىلى اقتوبە وڭىرىندە جاساعان ءىرى ىستەرىمەن ەلدىڭ ەسىندە قالعان وسى توپىراقتىڭ قادىرلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى ەلەۋسىن ساعىندىقوۆ وبلىسقا اكىم بولىپ بارا جاتقاندا فاريزا اپاي: «انا ەرتايدى ۇمىتپاڭدار...» — دەگەن كورىنەدى. ەلەۋسىن ناۋرىزبايۇلى سول اماناتقا قيانات جاساعان جوق...
...ءيا، جىلدار جىلجىپ بارادى. «مەشىن جىلى باباتايدا تۋعالى...» دا الپىس جىل زۋلاپ وتە شىعىپتى. ء«ومىرىم دە ولەڭىمنىڭ وزىندەي، بىردە جاقسى، بىردە جامان شۋماعى...». راس قوي. تەك سول « بىردە جاقسى، بىردە جامان» ءومىر جولى ۇزارا بەرگەي.
باۋىرجان باباجانۇلى،
اقتوبە قالاسى
دەرەككوزى: اikyn.kz
