باۋىرجان مومىشۇلىمەن رۋحاني سىر-سۇحبات
جۋرناليستيكادا رەتروسپەكتيۆالىق سۇحبات دەيتىن وتكەندى باياندايتىن اڭگىمەلەسۋ ءتاسىلى بار. وسى سۇرلەۋمەن ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ قازاقتىڭ قاھارمان ۇلى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىن، ءومىر جولىن ايشىقتاعان «اقيقات پەن اڭىز» كىتابىن قازىرگى وتانشىل كوزقاراسپەن، رۋحاني كوزبەن وقىپ شىققان ەدىك. داڭقتى باتىردىڭ دانالىق ويىن، ىزگىلىككە، يماندىلىققا جەتەلەيتىن جىگەرلى سوزدەرىنىڭ ءبىر پاراسىن ەكشەپ، نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
شەن. اتاق. ناگرادا... «ولاردىڭ وزدەرى كەلدى...»
– نامىس، ار-ۇيات تۋرالى ايتقاندا، ءسىزدىڭ جىگەر جانىعان جالىندى سوزدەرىڭىز ەسكە تۇسەدى. ءسىزدىڭ تۇيسىگىڭىزدەگى نامىس دەگەن نە؟
– نامىس – ازاماتتىڭ التىن تۋى.
– ال وسى نامىستىڭ ولشەمى قايسى؟ سيپاتى نەدە؟
– اكە-شەشەسىن سىيلاعان بالادا عانا نامىس بولادى. ولاردى ۇيالتپايىن، سۇيەگىنە تاڭبا تۇسىرمەيىن، ولسەم ولەيىن، بىراق اتا-انامدى اعايىن-جۇرتىمدى جەرگە قاراتپايىن دەيدى.
– ءسىزدىڭ ومىرلىك ۇرانىڭىز قانداي بولدى؟
– قايدا، قانداي قىزمەتتە جۇرسەم دە جۇرەكتەگى ۇرانىم قازاقتىڭ: «ەردى نامىس ولتىرەدى، قوياندى قامىس ولتىرەدى»، – دەگەن ماقالى بولدى. ەل نامىسى ەر نامىسى دەپ ءبىلدىم.
– ال ارمانىڭىز شە؟
– ارمانىم حالقىمنىڭ نامىسىنا داق تۇسىرمەۋ بولدى.
– اتاققا قىزىققان ءساتىڭىز بولدى ما؟
– اقىندىققا، شەنگە، اتاققا ەشقاشان دا قىزىققان ەمەسپىن. ولاردىڭ وزدەرى كەلدى... گەنەرال بولسام، مارشال بولسام، گەروي بولسام دەگەن ەمەسپىن. وسى اتاعىم دا جەتەدى. مەن ناگرادا قۋعامىن جوق. ەشكىمنەن ناگرادا سۇراعانىم جوق. مەن ناگرادا ءۇشىن ەمەس، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى، حالقىمىزدىڭ نامىسى ءۇشىن سوعىستىم.
– ادام قانداي سيپاتىمەن سىيلى بولماق؟
– ادام قانشا كوككە كوتەرىلگەنىمەن توپ ەتىپ تومەننەن ءبىر-اق شىعادى. ويتكەنى، اركىم جەتكەن جەرىنە دەيىن بارادى، جىعىلعان جەرىندە قالادى. اتاعىڭا اتىڭ ساي كەلسە عانا سىيلى بولاسىڭ.
– قانداي ادامدى ارداقتايسىز؟ نەنى ۇناتپايسىز؟
– ارداقتى انانى قادىرلەيمىن. ارى بار ازاماتتى ارداقتايمىن. تالابى بار جاستى قۇرمەتتەيمىن. ماڭعازسىنعان اعانى ۇناتپايمىن. «باۋكە، مىنا ءسوزىڭىز قۇدايسكي، ءسىز دانىشپانسىز» دەپ كوزگە ماقتاپ كولگىرسيتىن ءىنىنى جەك كورەمىن. شىن دوس سىرتىڭنان ماقتايدى. سايقال عانا بەتىڭە قاراپ قىلمىڭدايدى. ايەلدىڭ سايقالى ءبىردى عانا اربايدى، ادەبيەت سايقالىنىڭ مىڭعا زيانى تيەدى.
– ءسىزدى بىرەۋلەر ماقتاعان كەزدە نەمەسە سىناعان ساتتە قانداي سەزىمدە بولدىڭىز؟
– مەن ومىرىمدە ەكى ءتۇرلى اڭىزدى باسىمنان كەشىردىم. ءبىر كەزدە مەنى جەر-كوككە سىيعىزباي اڭىزعا اينالدىرا ماقتادى. كەيىنگى كەزدە اركىمدەر اڭىزعا اينالدىرا جاماندادى. ماقتادى دەپ تاسقامىن جوق، جاماندادى دەپ جاسىعامىن جوق. قارا قىلدى قاق جارعاندى ماقتايدى دا، بوقتايدى دا عوي، قاراعىم.
– نەنى جاقسى كورەسىز؟
– قازاقتىڭ قوناقجايلىعىن جاقسى كورەمىن. قازاقتىڭ دوسقا دەگەن مەيىرباندىعىن ۇناتامىن. قازاقتىڭ قاس-جاۋعا قاھارماندىعىن قادىرلەيمىن. مۇندا وتاندى قورعاۋدىڭ قاسيەتتى سەزىمى ساقتالعان. ۇلكەنگە جول بەرىپ، قۇرمەت كورسەتەتىن، سول سياقتى كىشىگە كومەكتەسىپ، ىزەت ىستەيتىن سىپايىلىعىن سۇيەمىن. جاستاردىڭ اتا-انالارى الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشقا ادالدىعىن ارداقتايمىن. بۇل – ادامگەرشىلىك نەگىزى. جاس سەمياداعى جاراستىقتى جانىم سۇيەدى. بۇل – سەميا – مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزى. كارى-جاسىنىڭ ەرىنبەيتىن ەڭبەكشىلدىگىن جاراتامىن. بۇل – جان-جاقتى وركەندەتۋدىڭ سيپاتى. اكە مەن بالانىڭ، اعايىن اراسىنىڭ ۇيىمشىلدىعىن ۇناتامىن. بۇل – مەملەكەتتىك بىرلىكتىڭ باسى. تاعىسىن تاعىلار...
«جاقسى باستىق – جارتى باقىت قوي، شىركىن!»
– ءومىربايانىڭىز تۋرالى جازىلعان دەرەكتەرگە قاراساق، كوپ باستىقتارمەن سىيىسپاي، قىزمەتپەن قوش ايتىسىپ، كەتىپ قالا بەرىپسىز؟ نەگە؟
– مەملەكەت مۇددەسىن جۇزەگە اسىرۋدا پرينتسيپسىزدىك كورسەتەتىن، قاراماعىنداعى ادامداردىڭ دۇرىس ءىسىن قورعاي المايتىن باستىقتىڭ قاراۋىندا جۇمىس ىستەگەنشە قاڭعىپ كەتۋدى ارتىق كورەمىن.
– سوندا باستىق قانداي بولۋ كەرەك؟ باسشىنىڭ بويىنان قانداي سيپاتتى كورگىڭىز كەلەدى؟
– جاقسى باستىق – جارتى باقىت قوي، شىركىن! ويتكەنى، ويلى باستىق ۇقىپتى قىزمەتكەردى ادام ەتەدى. ويسىز باستىق وقىپ كەلگەن ماماندى نادان ەتەدى. ال مەنىڭ قولىمنان كەلەتىنى ۇقىپتىلىق، ىجداعاتتىلىق قانا. تاپسىرىلعان ءىستى تاپجىلتپاي ورىنداۋ عانا. ۇعىسىپ ىستەسكەن قىزمەتتەن ءتاتتى تىرشىلىك جوق-اۋ تەگى دەپ ءتۇيدىم سوندا.
اۋىلدا سىنىقتى سيپاپ وتىرىپ ورنىنا تۇسىرەتىن سىنىقشىلار بولادى. سول سياقتى اقىلدى كومانديرلەر دە اقىرماي-اق سەنى ىرقىنا كوندىرىپ، تۇزەتىپ الادى. تۇزەتپەسە سول قيسىق كۇيىندە كادەگە جاراتادى. ويتكەنى، ولار قىلىش قايقى بولسا دا ءوز قىزمەتىن ءتۇزۋ اتقاراتىنىن بىلەدى.
– ءسىز سوعىستا ءوز جاۋىنگەرلەرىڭىزگە بۇيرىق بەرگەندە قانداي ءادىستى قولداندىڭىز؟
– كومانديردىڭ ايتقان ءسوزى ايقىن، بەرگەن بۇيرىعى ناقپا-ناق بولۋى كەرەك. جاۋىنگەر كوماندير ءسوزىنىڭ بولبىر بولعانىن ۇناتپايدى. ويتكەنى، جاۋىنگەر كومانديردەن بۇيرىق قانا ەمەس، سول بۇيرىقتى ورىندايتىن جىگەردى قوسا الۋى كەرەك.
– ادام جىگەرىن جانۋ جاۋىنگەردى قانشالىقتى باتىر ەتەدى؟
– اتاقتى حولم جورىعىندا، ءبىر دەرەۆنيادا الدىنان تانك شىعا كەلگەندە تايساقتاپ كەيىن شەگىنگەن جاۋىنگەرگە: «اناڭنان ۇل بوپ تۋعانىڭ راس بولسا، انا تانكتى قۇرتقىن!» دەپ بۇيرىق بەرگەنىم ەسىمدە. سودان كەيىن ول جىگىت قايتا ىلگەرى ۇمتىلىپ، تانكتى قۇرتتى.
مىنەكي، ءسوز شىندىعىنىڭ كۇشى دەگەن وسى. مەن ونىڭ اناسىن ايتقاندا العاشىندا قايمىعىپ قالعان جاۋىنگەر جىگەرلەنىپ كەتتى. ءسويتتى دە تانكتى قۇرتتى. بۇيرىعىڭدى ايتىپ، ونىڭ ۇستىنە جاڭاعىداي جاندى جانيتىن جىگەرلى سوزدەردى قوسساڭ، جاۋىنگەرگە سول جەتەدى.
بۇيرىقتى ورىنداۋعا كەتىپ بارا جاتقان ول سەنىڭ قايراتتى ءسوزىڭ ەسىنە تۇسكەندە، كۇلىپ تە الادى. ال كۇلكى كىسىگە قايرات بەرەدى. جاۋعا قارسى جىلاپ جىلجىعان سولدات جىراققا جەتە المايدى. كۇلىپ ىلگەرىلەگەن سولدات قانا يگىلىكتى ءىس تىندىرادى. «كۇلىپ» دەگەننىڭ سولداتتىڭ جىندانعان كىسىشە ءوز-وزىنەن قارقىلداپ كۇلۋى ەمەس، بۇيرىقتى ورىنداۋعا ىشتەي جىگەرلەنىپ، قايراتتانىپ بارۋى دەگەن ءسوز ەكەنى تۇسىنىكتى عوي ساعان؟
– تۇسىنىكتى! ەندەشە، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ساربازىنا قانداي اقىل-كەڭەس ايتاسىز؟
– وفيتسەر پسيحولوگ، ادام جانىن سەزگىش بولۋى قاجەت. يدەيالىق جاعىنان سۋااتتى، جان-جاقتى ءبىلىمدى بولۋ – ارينە، ونىڭ ءوز بورىشى. شەن الۋ مەن شەكپەن جاڭارتۋ جاعىن ەڭ الدىمەن ويلاماي، ءوزىنىڭ اسكەري جانە ساياسي سالادا ءوسۋى ءۇشىن كۇش سالۋى كەرەك. ال شەن مەن لاۋازىم وفيتسەردىڭ جەكە ىسكەرلىگىنە بەرىلگەن ءادىل باعا ەسەبىندە وزىنەن-ءوزى كەلەدى.
ءوزىنىڭ قولىنداعى تەحنيكانى، داستارقان ۇستىندەگى قاسىقتى جۇمساعانىنداي، جاقسى يگەرىپ، جۇمساي الاتىن سانالى، نامىسكەر، ينيتسياتيۆتى، بەلسەندى جاۋىنگەر – مىنە، ناعىز جاۋىنگەر تۇلعاسى وسى.
– ءسىز ءوز بويىڭىزداعى تاعى قانداي مىنەزدى، نەندەي جاقسى سيپاتتى ماقتانىش ەتەسىز؟
– مىنەز دەگەن باسى قاتتى جۇيرىك قوي، قاراعىم. ءار ادامنىڭ مىنەزى – استىنداعى تۇلپارى. سونىڭ اعىنىمەن ادامدار ومىردەن زىمىراپ ءوتىپ جاتادى عوي، ايتەۋىر.
ەركەكتى بۇزاتىن ەكى قۇمارلىق – اراق پەن ايەل بولسا، جاس كەزىمدە وسى ەكەۋىنەن دە اۋلاق بولعانىمدى ماقتانىشپەن ايتا الامىن.
– ءبىر سوزىڭىزدە ەرلىك ەسەپتىڭ ىرقىنا كونبەيتىنىن ايتىپسىز؟ مۇنىڭ سىرى نەدە؟
– «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەگەن قازاقتىڭ ماتەلى بار. بۇل راس ءسوز. بىراق ەرلىك ساقتىقتىڭ جەتەگىندە جۇرمەيدى. ويتكەنى ساقتىق – ەسەپ. ەرلىك ەسەپپەن ىستەلمەيدى. ەرلىك ەشقانداي ەسەپكە كونبەيدى. ەرلىكتى سانتيمەترلەپ ولشەپ، گرامداپ سالماقتاپ، سەكۋندتاپ ساناي المايسىڭ. ەرلىك ادام جانىنىڭ لاپ ەتكەن جالىنى، جارق ەتكەن نايزاعايى.
ەرلىكتىڭ نەگىزى سۇيىسپەنشىلىك. كىسى سۇيگەنىنىڭ قۇلى دا، قۇربانى دا بولادى. وتانىن سۇيگەن سولدات ول ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا تۇسەدى. ءسويتىپ سانالى تۇردە ەرلىك جاسايدى. بىراق سولدات ونى ەرلىك جاسادىم دەپ ەسەپتەمەيدى. ازاماتتىق مىندەتىمدى اتقاردىم، وتان الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشىمدى وتەدىم دەپ قانا بىلەدى. ەرلىك جاساعان ساتتە سولداتتىڭ باسىنداعى وي وسى عانا بولادى. ءوزىنىڭ ەرلىك جاساعانىن ولگەن سولدات بىلمەي كەتەدى، ءتىرى قالعان ارتىنان ۇعادى. وندا دا العاشىندا ول ونداي ەرلىك جاساعان مەن ەمەس، باسقا بىرەۋ بولار دەپ ويلايدى. مىنەكي، ەرلىكتىڭ ەشقانداي ەسەپكە كونبەيتىنى دە سوندىقتان!
ءوز پاتەرىن كەيۋاناعا بەرگەن...
باۋىرجان مومىشۇلىنا: «كىمدى قادىرلەيسىز؟» – دەگەن ساۋال قويىلعاندا: «ارداقتى انانى قادىرلەيمىن»، – دەپ جاۋاپ بەرگەنى بار. باتىر باۋىرجان اتامىز بۇل ءسوزىن ىسىمەن دە دالەلدەگەن ءبىز ءبىلىپ-بىلمەيتىن عيبراتتى وقيعالار كوپ. سونىڭ ءبىرى – وزىنە العان پاتەردى كەيۋاناعا بەرگەنى تۋرالى وقيعا جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «اقيقات پەن اڭىزىندا» (قاراڭىز: 32,33-بەتتەر) باياندالعان. وقىپ كورەلىك:
«باۋىرجان بۇرىن دزەرجينسكي كوشەسىندە، شاعىنداۋ پاتەردە تۇرسا كەرەك. قالالىق سوۆەتتەن كەڭىرەك پاتەر سۇرايدى. ءبىر كۇنى وعان قالالىق سوۆەتتىڭ قىزمەتكەرى تەلەفون سوعىپ، ءسىزدىڭ ءوتىنىشىڭىز ورىندالدى، كەلىپ كەڭ پاتەردىڭ وردەرىن الىڭىز دەيدى. پاتەرىمدى كورەيىن دەپ جاڭا ۇيگە بارسا، ەسىك الدىندا مۇڭايىپ تۇرعان قارتاڭ ورىس ايەلىنە كەزدەسەدى.
– نەگە مۇڭايىپ تۇرسىز، شەشەي؟ – دەيدى ويىندا ەشتەڭە جوق باۋىرجان ايەلدىڭ قاسىنا توقتاپ.
ايەل قالالىق سوۆەتتىڭ وسىدان ەكى بولمەلى پاتەر بەرمەك بوپ ۋادە ەتىپ كەلگەنىن، بىراق ءدال وردەر بەرەردە ول ۋادەلەرىنەن تايىپ قالعاندىعىن ايتادى.
– ماعان دەگەن ءۇيدى ءبىر ءۇش بولمەلىك پاتەرمەن بىرىكتىرىپ، ءبىر پولكوۆنيككە بەرىپتى. قايتەيىن، مەنىڭ دە بالام سوعىستا ءولىپ ەدى. ارينە، ول سولدات ەدى، – دەيدى.
مۇنى ەستىگەندە باۋىرجاننىڭ بارلىق تۇگى سىرتىنا تەۋىپ شىعا كەلەدى. جيرەن مۇرتى ەدىرەيىپ، ەلەكتر سىمىنىڭ بىرىنە ءبىرىن جاقىنداتقان ەكى ۇشىنداي بولىپ، شىتىر-شىتىر ەتە قالادى.
مۇڭايماڭىز، شەشە، قازىر وردەر بەرەتىن جەرگە بارىڭىز – پاتەرىڭىز وزىڭىزگە تيەدى، – دەيدى دە باۋىرجان ءمىنىپ كەلگەن ماشيناسىنا وتىرىپ الىپ، قايتادان قالالىق سوۆەتكە تارتادى.
– مەن ماعان بىرەۋگە بەرىلگەن پاتەرلەردى بەر دەگەن جوقپىن، – دەيدى ول باعانا قولىنا وردەر ۇستاتقان قىزمەتكەرگە كەلىپ. – مىنا وردەردى جىرتىڭىز دا، پاتەردە بۇرىن ۋادە ەتىلگەن ادامدارعا بەرىڭىز!
وسىلاي دەپ ول قولىنداعى وردەردى قايتارىپ بەرەدى. قالالىق سوۆەت قىزمەتكەرى قالبالاقتاپ:
– ول ادامدارعا پاتەر كەيىنىرەك بەرۋگە ۇيعارىلعان ەدى. ءسىز پاتەر سۇراعان سوڭ سول ەكەۋىن قوسىپ، سىزگە قامقورلىق جاسايىق دەگەن ەدىك...
– مولچات! – دەيدى باۋىرجان كوزى ەجىرەيىپ، مۇرتى ودان سايىن تىكىرەيە ءتۇسىپ. – ماعان مۇنداي قامقورلىقتىڭ كەرەگى جوق. جيىرما مينۋتتان كەيىن ماعان تەلەفون سوعىپ، بۇل پاتەردىڭ بۇرىنعى يەلەرىنە بەرىلگەندىگىن حابارلاڭىز. پونياتنو ۆام؟!
– تۇسىنىكتى، تۇسىنىكتى، جولداس مومىشۇلى. تەك ءسىزدىڭ بەرگەن پاتەردەن نەگە باس تارتىپ تۇرعانىڭىز تۇسىنىكسىز.
– ول سولداتتىڭ اناسى عوي!.. ەندى ۇعىنىقتى ما سىزگە؟
قىزمەتكەر باسىن يزەيدى. راسىندا دا ول ءبىرسىپىرا ۋاقىتتان كەيىن باۋىرجاننىڭ ۇيىنە تەلەفون سوعىپ، جاڭا پاتەردىڭ بۇرىنعى يەلەرىنە وردەر جازىلىپ بەرگەنىن حابارلايدى.
– وردەر العاندا ولاردىڭ قۋانىشىندا شەك بولعان جوق، – دەيدى قىزمەتكەر. – اسىرەسە قارت انا قاتتى قۋاندى. ءسىزدىڭ باۋىرجان مومىشۇلى ەكەنىڭىزدى بىلگەندە... ول جىلاپ جىبەردى...» دەدى.
سودان ءبىرسىپىرا ۋاقىت وتكەننەن كەيىن باۋىرجانعا فۋرمانوۆ كوشەسىنەن باسقا پاتەر بەرىلگەن ەكەن...»
اللا تاعالا وزگەگە مەيىرىم كورسەتكەن پەندەسىن ءوز مەيىرىمىنە بولەيدى دەگەنى وسى.
جاۋدى قوناق ەتكەن...
– كىمگە قارىزدارسىز؟
– قازىر كوشەدە جۇپىنى كيىنگەن مۇگەدەك جاندى، بالداققا سۇيەنگەن اقساقال ازاماتتى نەمەسە بىلەگىنە قارا پروتەز جالعاعان شولاق قول ادامدى كورسەم، سولارعا قانشاما قارىزدار ەكەنىمدى ويلاپ، باسىمدى يزەپ، ءيىلىپ وتەمىن. ويتكەنى، سوعىستان مەنىڭ ون ەكى مۇشەم امان بولعانىمەن، مەن ءۇشىن باسقالار جارالاندى. مەن امان كەلگەنىممەن، مەن ءۇشىن وزگەلەر وپات بولدى.
ال مەن دە وزگەلەر ءۇشىن قان توكتىم، سولار ءۇشىن جارالاندىم. ادامدار ءبىر-بىرىنە ءوزارا قارىزدارلىعىن ارقاشان دا ويلاي جۇرۋلەرى كەرەك. اسىرەسە، وتان سوعىسى ارداگەرلەرىنىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە باعالاي ءبىلۋى قاجەت.
– ءسىز سوعىستا نە ءۇشىن جاۋدى قوناق ەتتىڭىز؟
– ولار بىزگە كوپ قورلىق كورسەتتى. بىراق ءبىز تۇتقىنداردى قورلامادىق. «تاسپەن اتقاندى اسپەن ات» دەگەن. مەن نەمىستىڭ جيىرما جەتى گەنەرالىنىڭ الدىنا حالقىمىزدىڭ اق داستارقانىن جايىپ، قوناقاسى بەردىم. ەندى ەلىمىزگە تيىسسەڭدەر ءدام ۇرسىن! – دەدىم.
– ناين، ناين! – دەپ ولار باستارىن شايقاپ، كوزدەرىن جىپىلىقتاتتى. اري قاندى زيالى گەنەرالدار الدارىنداعى استى اش قاسقىرداي ءتۇتىپ، جەپ جاتتى.
– ادام قاتەلەسپەس ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
– ۇلكەن وزەندەردە پاروحود ءجۇزىپ كەلە جاتقاندا ارناۋلى ادام سۋدىڭ تەرەڭدىگىن ۇنەمى ولشەپ وتىرادى. ويتپەسە، پاروحود قايىرلاپ، بوگەلىپ قالادى. نەمەسە ونىڭ ۆينتىنە زاقىم كەلىپ، ىستەن شىعادى. العان جۇگىن ءتيىستى جەرىنە ۋاقىتىندا جەتكىزە المايدى. ادام دا پاروحود سياقتى. ول دا ءوزىنىڭ الدىن ۇنەمى ويمەن ولشەپ وتىرۋى كەرەك. ويلانباعان ورعا جىعىلادى، وپىق جەيدى. وعان ءوزىڭنىڭ ءور كوكىرەكتىگىڭ، وزىمشىلدىگىڭ عانا كىنالى. بۇل سەنىڭ اقىلسىزدىعىڭنان ىستەلەتىن ءىس ەمەس. اقىل دا ويلاعاندى ۇناتادى. ويلانىپ-تولعانعان ادامعا عانا اقىل دۇرىس جول كورسەتەدى.
– قاتتى قاتەلەسكەن كەزىڭىز بولدى ما؟
– گۋك-تىڭ باستىعى ارميا گەنەرالى فيليپپ يۆانوۆيچ گوليكوۆ ماعان الدىمەن كاۆكازعا بريگادا كومانديرى بولىپ بارۋدى ۇسىندى.
– مەن ديۆيزيا كومانديرىمىن. ونىڭ ۇستىنە اكادەميا ءبىتىردىم. بريگادا كومانديرى بولىپ بارمايمىن، – دەدىم گوليكوۆكە. سوعىستى ءبىتىرىپ، اكادەميانى تاۋىسىپ، كەۋدەگە نان ءپىسىپ جۇرگەن كەز ەدى عوي ول، قاراعىم. گەنەرالعا تۋرا وسىلاي دەدىم. – وندا كورپۋس شتابىنىڭ باستىعى بولىپ بارىڭىز دەدى.
بۇل ۇلكەن قىزمەت ەدى. جامان اعاڭ اقىلسىزدىق جاسادى، قاراعىم. جارايدى، راقمەت دەۋدىڭ ورنىنا گوليكوۆكە:
– مەن ساپ كومانديرىمىن. ەشقاشاندا شتابتا وتىرعان ەمەسپىن، – دەدىم.
گوليكوۆ بەتىمە قاراپ وتىردى دا:
– جولداس پولكوۆنيك، ءسىز اسقاقتىقتىڭ سازايىن تارتاسىز. بارا بەرىڭىز، – دەدى.
اعات كەتكەنىمدى ارتىنان ءبىلدىم. بىراق قايتا بارىپ، گەنەرالدان كەشىرىم سۇراۋعا ورلىك مويىن بۇرعىزبادى. ورىنسىز ورلىك ادامدى وكىندىرمەي قويمايدى عوي، قاراعىم.
– بۇل قاتەلىكتەن قانداي ساباق الدىڭىز، نە ءتۇيدىڭىز؟
– «سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى» دەگەن دانالىق ءسوزدى حالىق تەگىن ايتپاعان عوي. مەنىڭ ومىرىمدە جىبەرگەن ەڭ ۇلكەن قاتەلىگىم وسى بولدى. وسى قاتەمدى ويلاسام كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەكى بەتىم دۋىلداپ قويا بەرەدى. ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق ارىم ءوزىمدى ءومىر بويى وسى ءۇشىن ايىپتاۋمەن كەلەدى.ءومىرىنىڭ قاتەسىن ەشكىم دە ءوز اۋزىنان ايتىپ بەرمەيدى. ويتكەنى، ونى مويىنداۋ قيىن، وزگەگە مولدىرەتىپ ايتىپ بەرۋ ودان دا اۋىر. مەن ساعان يمانداي سىرىمدى ايتىپ وتىرمىن، قاراعىم. ونىڭ سەبەبى مەنىڭ دۇرىسىمدى كورگەن جۇرت بۇرىسىمدى دا ءبىلسىن. ءبىر ادامنىڭ ءومىرى مىڭ ادامعا ساباق. جاس ۇرپاق مەنىڭ دە جاقسىمنان ۇيرەنىپ، جامانىمنان جيرەنسىن.
– ءسىز وزىڭىزگە سىنمەن قارايسىز با؟
– وزىنە ءوزى سىنمەن قاراۋ – وڭاي ءىس ەمەس. ءوزىنىڭ قاتەلەرىنەن ساباق الۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ۇلكەن باستىقتىڭ وڭدىرماي سوككەنىنەن ادامدى ءوز ارىنىڭ سوككەنى الدەقايدا كۇشتى.
– ومىردە نە نارسەگە كوز جەتكىزدىڭىز؟
– ايەلدى قورلاعان ەركەكتى ءومىر وكىنىشسىز جىبەرمەيدى. ويتكەنى، ايەل – ءومىردىڭ اناسى، ال اسىل پەرزەنت اناسىن ەشكىمگە دە قورلاتپايدى. ويتكەنى، ايەل – كيەلى حالىق. ونىڭ كيەسى ءوزىن قورلاعان ەركەكتى ءبىر اتپاي كەتپەيدى... مەنىڭ كوزىم وسىعان جەتتى.
ۇزىن بوي قىسقارادى. ۇلكەن دەنە كىشىرەيەدى، ادام اقىرى ولەدى. ول – تابيعات زاڭى. ادام ولگەنىمەن ونىڭ ەڭبەگى ولمەيدى، ەرلىگى ولمەيدى، ول اتقارعان ۇلى ءىس ولمەيدى. ۇلى ءىس وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن، حالىققا دەگەن قۇرمەتتەن، وسى ەكەۋى ءۇشىن اياۋسىز ەتكەن ەڭبەك پەن ەرلىكتەن تۋادى. وتكەن وتان سوعىسىندا ون توعىز-جيىرما جاسار ازاماتتار ەرەكشە ەرلىك كورسەتتى. جيىرما جاس تاريحي ەرلىكتەر جاسايتىن جاس. وسىعان ارقاشان دا ءازىر بولۋ كەرەك.
«ادامدى بۇزاتىن نارسە: اتاق، اقشا، اراق...»
– ادامدى نە نارسە بۇزادى؟
– ادامدى بۇزاتىن نە؟ تاعى دا سول اتاق، اقشا، اراق. وسى ۇشەۋى. ءتورتىنشىسى ايەل دەمەيمىن. العاشقى ۇشەۋىنىڭ بۋىنا ءبورتىپ، ايەلدەردى ءبىز – ەركەكتەر بۇزامىز.
– راسىندا، كەزىندە ءسىزدىڭ زامانداستارىڭىز، جالپى حالقىمىز اراقتىڭ كەسىرىنەن رۋحاني قۇندىلىعىنان ايىرىلا جازدادى ەمەس پە؟ حالىقتى يمانى مەن تەگىنەن ايىرۋ ءۇشىن اراقتى بارىنشا پايدالاندى. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن وسىنىڭ زاردابىن سەزىپ كەلەمىز ەمەس پە؟..
– جاستار اراققا ءۇيىر بولماۋى كەرەك. اراق ادامگەرشىلىكتىڭ، ازاماتتىقتىڭ، اقىلدىڭ جاۋى. اراق ازعىندىققا جەتەلەيدى. اراققا ءبىر ۇيرەنىپ الساڭ، ودان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. ەڭ الدىمەن وسىدان ساقتانۋ كەرەك. اراق – ادامنىڭ ىشكى جاۋى. سىرتقى جاۋدى تەحنيكانىڭ كۇشىمەن قۇرتۋعا بولادى. ال ىشكى جاۋدى ەشقانداي راكەتامەن اتىپ تۇسىرە المايسىڭ. ناپسىقۇمارلىققا ءبىر سالىنىپ الساڭ، ونى توقتاتۋعا عىلىمنىڭ دا، ءبىلىمنىڭ دە شاماسى جەتپەيدى.
– ءسىز وتىرىك ايتاسىز با؟
– مەن وتىرىك ايتا المايمىن
– ءبىر سوزىڭىزدە ادامدى تابيعات تاربيەلەپ تۇرعان ءتارىزدى دەپسىز...
– تابيعاتتىڭ ءوزى-اق ادامعا الۋان ءتۇرلى ساباق بەرىپ تۇرعان تارىزدەنەدى. قاراعايدىڭ تۇزۋلىگى ساعان ەكى يىعىڭدى سالبىراتپاي تىك ءجۇرۋدى ۇيرەتەدى. اسپانعا شاپشي اتىلعان اق سۇتتەي اق قايىڭدار سەنى ادالدىق پەن پاكتىككە شاقىرادى. اۋزىن ارانداي اشقان اش ايداھاردىڭ جۇتقىنشاعىنداي مي باتپاعى ءولىم دەگەننىڭ نە ەكەنىن كوز الدىڭا ەلەستەتىپ، ءومىر ءۇشىن جانتالاسا كۇرەسۋدىڭ ءتاسىلىن جانە ۇقتىرادى.
– وتانشىلدىق، وتان قورعاۋ، پاتريوتيزم، ۇلتتى ءسۇيۋ... وسى ۇعىمدار جايلى ءسىزدىڭ ۇققانىڭىز، تۇيسىككە تۇيگەنىڭىز نە؟
– وتانشىلدىق – ءار ادامعا كەرەكتى ەڭ ۇلى قاسيەت. ال وتانشىلدىق ءوز ۇيىڭنەن باستالادى. كىمدە-كىم اتا-اناسىن ارداقتاسا، سول اتا-انادان بىرگە تۋعان باۋىرلارىمەن تاتۋ بولسا، ءوزىنىڭ وسكەن اۋىل، قالاسىن، تۋعان ۇلتىن سىيلاپ، قادىرلەسە سول ادام وتانشىل بولادى. ويتكەنى، ءوز اكە-شەشەسىن ارداقتاماعان، وزگەنىڭ اتا-اناسىن قۇرمەتتەمەيدى. ءوز اۋىلىنىڭ تاسىن سىيلاماعان، وزگە اۋىلدىڭ تاۋىن قادىرلەمەيدى. ءوز ۇلتىن جاقسى كورمەگەن، وزگە ۇلتتاردى ۇناتپايدى. مۇنى ۇلتشىلدىقپەن شاتاستىرماۋ كەرەك. ەكەۋى اسپان مەن جەردەي ەكەنىن جاستار اجىراتا ءبىلۋى شارت.
پاتريوتيزم – «وتانىم سەنى سۇيەمىن. سەن ءۇشىن قۇربان بولۋعا ءازىرمىن» دەپ قۇرعاق ءسوزدى گۇمپىلدەتە بەرۋ ەمەس. ول – فورماليزم. ەلدى، جەردى، وتاندى سۇيەتىندىگىڭدى سوزبەن ەمەس، ىسپەن دالەلدە. اتا-اناسىن سىيلاعان شاكىرت، ستۋدەنت ساباعىن دا جاقسى وقيدى، ءتارتىبىن دە دۇرىس ۇستايدى، شارۋاكەر، ادال، ءادىل بولىپ وسەدى. ءىس دەگەن وسى، پاتريوتيزم وسىدان باستالادى. كىمدە كىم اسكەري قىزمەتتەن جالتارسا، ول پاتريوت ەمەس. نامىسكەر ەمەس ادام – ەرلىك جاساۋعا قابىلەتسىز. ەرلىك – ۇزاققا سوزىلعان تاربيەنىڭ جەمىسى.
جاستاردىڭ وتان قورعاۋ قىزمەتىن اتقارىپ قايتۋى – ادامگەرشىلىكتىڭ ەڭ اسىل پارىزى. اسكەردە باسبۇزارلىققا ورىن جوق. ويتكەنى، ونىڭ قولىندا ەلدىڭ تاعدىرى – قۋاتتى تەحنيكا بار. ال جاۋىنگەردىڭ ول تەحنيكانى تاستاپ قىدىرىپ، قىز قۋالاپ، اراق اڭدىپ، قاڭعىپ كەتۋىنە بولمايدى.
– «اق جۇرەك بولىپ جولداسىڭ، ادالدىق سەنى قولداسىن. جاقسىلىق ءۇشىن تىرەسسەڭ، جانىڭدى ارىڭ قورعاسىن. ارىندى بولسىن شابىسىڭ، الىمدى بولسىن تابىسىڭ، نايزاداي بولسىن نامىسىڭ. ەر جىگىتكە ءبارى سىن. قيىندىق كورسەڭ مۇقالما، اۋىرلىق كورسەڭ جۇقارما، قامقورشى بول كىشىگە، ۇلكەندى ۇلگى تۇت العا!»
بۇل قارت اكەڭىزدىڭ سىزگە بەرگەن باتاسى ەكەن. اتا-انانىڭ بالاسىنا جاساعان دۇعاسى قابىل بولادى دەيدى...
– وسى اق باتانى جۇرەگىمە جازىپ الىپ مەن كەتتىم. اكەمنىڭ اق باتاسىن مەنىڭ ارىمنىڭ، ازاماتتىعىمنىڭ، ادامگەرشىلىگىمنىڭ اق تۋىنداي ەتىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن توبەمە كوتەرىپ كەلەمىن، قاراعىم.
– سىزدەن دە باتا سۇرايمىز...
– ادال بولماي ازاماتپىن دەمەگىن. ويران سالساڭ ويلاپ سالعىن. ەلىن سۇيگەن جاۋىنگەر ەر بولادى. جەرگە تەرىڭدى توكسەڭ، جەمىسكە كەنەلەسىڭ.
وتاندى سۇيىڭدەر، ونى قورعاڭدار، وعان قىزمەت ەتىڭدەر! بارلىق بالعىندارعا اق نيەتپەن اق باتامدى بەرەمىن!
رەتروسپەكتيۆالىق سۇحباتتى دايىنداعان
اعابەك قوناربايۇلى،
قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني
باسقارماسى ءباسپاسوز ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، جۋرناليست
abai.kz
