قازاقستاننىڭ قايتادان قاتتالىپ جاتقان تاريحىندا اقتاڭداقتار كوپ. ماسەلەن، سوڭعى جىلدارى مەكتەپ وقۋشىلارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرiنە ارنالعان وقۋلىقتاردا بۇگiنگi قازاقستاننىڭ ساياسي بيلiگiنە جاقپايتىن تاريحي تۇلعالار مەن وقيعالار، ەجەلگi ەلدiڭ ومiرiندەگi قۇبىلىستار قىسقا عانا قايىرىلىپ، ەكi-ءۇش اۋىز سوزبەن ايتىلادى. مىسال ءۇشiن، ۇلتتىق مەملەكەت يدەياسىن كوتەرگەن الاش اقيقاتى مەن الاش ۇكiمەتiنiڭ ءمان-ماعىناسى تۇتاس بiر تاراۋعا تاتيتىن تاقىرىپ بولسا، وقۋلىقتاردا ول جاعى ولقى سوعىپ جاتقانى جان اۋىرتادى.

سونداي بiر بۇگiنگi ۇرپاق ءۇشiن بۇركەلiپ قالعان ۇلكەن تاقىرىپ - قازاقستانداعى حالىقتىق ەرەۋiلدەر مەن كوتەرiلiستەر تاريحى. بەرگi - تاۋەلسiز ەلiمiز­دiڭ جاڭا تاريحىنداعى ەرەۋiل­دەردi ايتپاعاندا، ارعى - كەڭەس­تiك يدەولوگياعا، توتاليتارلىق دوعال ساياساتقا قارسى شىققان حالىقتىڭ ەرiك-جiگەرi, وراسان وقيعالاردىڭ سايا­سي-الەۋمەتتiك استارى ەشبiر وقۋلىقتا ەگجەي-تەگجەيلi جازىلمايدى.

ساياساتتانۋ تاريحىن زەرتتەۋ­شiلەردiڭ پiكiرiنە قاراعاندا، مۇنداي اقتاڭداق بۇگiنگi مەم­لەكەتتiك باسقارۋ بيلiگiنە جاعىمسىز تاريح رەتiندە باعالانسا كەرەك. ال بۇل «جاعىمسىزدىقتىڭ» جۇمباعىن اشۋ اسا قيىن ەمەس: مەملەكەتتiك بيلiككە قارسى كوتەرiلiستەر تاريحىن، ونىڭ رۋحىن حالىقتىڭ ساناسىنا سالۋ، اسiرەسە جاستارعا جالىن-جiگەر بەرۋ - بۇگiنگi ەل بيلiگiنiڭ تۇبiنە جە­تەتiن العىشارت بولۋى ءمۇم­كiن.

قازاقستاننىڭ قايتادان قاتتالىپ جاتقان تاريحىندا اقتاڭداقتار كوپ. ماسەلەن، سوڭعى جىلدارى مەكتەپ وقۋشىلارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرiنە ارنالعان وقۋلىقتاردا بۇگiنگi قازاقستاننىڭ ساياسي بيلiگiنە جاقپايتىن تاريحي تۇلعالار مەن وقيعالار، ەجەلگi ەلدiڭ ومiرiندەگi قۇبىلىستار قىسقا عانا قايىرىلىپ، ەكi-ءۇش اۋىز سوزبەن ايتىلادى. مىسال ءۇشiن، ۇلتتىق مەملەكەت يدەياسىن كوتەرگەن الاش اقيقاتى مەن الاش ۇكiمەتiنiڭ ءمان-ماعىناسى تۇتاس بiر تاراۋعا تاتيتىن تاقىرىپ بولسا، وقۋلىقتاردا ول جاعى ولقى سوعىپ جاتقانى جان اۋىرتادى.

سونداي بiر بۇگiنگi ۇرپاق ءۇشiن بۇركەلiپ قالعان ۇلكەن تاقىرىپ - قازاقستانداعى حالىقتىق ەرەۋiلدەر مەن كوتەرiلiستەر تاريحى. بەرگi - تاۋەلسiز ەلiمiز­دiڭ جاڭا تاريحىنداعى ەرەۋiل­دەردi ايتپاعاندا، ارعى - كەڭەس­تiك يدەولوگياعا، توتاليتارلىق دوعال ساياساتقا قارسى شىققان حالىقتىڭ ەرiك-جiگەرi, وراسان وقيعالاردىڭ سايا­سي-الەۋمەتتiك استارى ەشبiر وقۋلىقتا ەگجەي-تەگجەيلi جازىلمايدى.

ساياساتتانۋ تاريحىن زەرتتەۋ­شiلەردiڭ پiكiرiنە قاراعاندا، مۇنداي اقتاڭداق بۇگiنگi مەم­لەكەتتiك باسقارۋ بيلiگiنە جاعىمسىز تاريح رەتiندە باعالانسا كەرەك. ال بۇل «جاعىمسىزدىقتىڭ» جۇمباعىن اشۋ اسا قيىن ەمەس: مەملەكەتتiك بيلiككە قارسى كوتەرiلiستەر تاريحىن، ونىڭ رۋحىن حالىقتىڭ ساناسىنا سالۋ، اسiرەسە جاستارعا جالىن-جiگەر بەرۋ - بۇگiنگi ەل بيلiگiنiڭ تۇبiنە جە­تەتiن العىشارت بولۋى ءمۇم­كiن.

مiنە، وسىنداي بۇگiنگi ۇرپاق­قا ۇعىنىقسىز ۇلى وقيعالاردىڭ بiرi, مەملەكەتتiك بيلiكتiڭ ىقپالىمەن تاريحتان سىزىلىپ قالۋ قاۋپi بار تاقىرىپ - سوزاق كوتەرiلiسi. وسىدان توقسان جىل بۇرىن عانا بولعان بۇل كوتەرiلiس­تiڭ كەڭ تاريحى ءار جىلدارى جەكە-دارا شىققان ادەبيەتتەردە جازىلعانى بولماسا، وقۋلىق كiتاپتاردان ول جونiندە تولىمدى دەرەك تابۋ مۇمكiن ەمەستiگiن وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا ايقىن اڭعاردىق.

سوزاق - وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنىڭ تەرiسكەيiندە ورنالاسقان ايماق. تاريحي مۇرا مەن قازبا بايلىعىنا باي بۇل ولكە بiر كەزدەرi «تەرiسكەي» دەپ تە اتال­عان ەكەن. حالىق اراسىندا «سوزاق» اتاۋىنىڭ شىعۋ توركiنi تۋرالى كوپتەگەن اڭىزدار ساق­تال­عان. «سۋى زاك» دەگەن تiر­كەستiڭ وزگەرگەن ءتۇرi قازiرگi سوزاق اتاۋىنا اينالعان دەيدi بi­لەتiندەر. بiراق قازاقتىڭ ەجەلگi تiلiنەن «زاك» دەگەن ءسوزدiڭ ماعىناسىن اڭداۋ دا وڭاي ەمەس.

قالاي بولعاندا دا، سوزاق وڭiرiندە ەل بيلەگەن حاندار مەن اتى اڭىزعا اينالعان ابىزداردىڭ كەسەنەلەرi مەن ەسكەرتكiش­تەرi كوپ ساقتالعان. كوشپەندi ەلدiڭ بiر پۇشپاعى بولىپ، ارقا­عا يەك ارتقان القاپتىڭ حالقىنا دا ۇلى دالانىڭ ەركiن، اسقاق مiنەزi سiڭگەن.

مiنە، وسى ايماقتا وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدارعى كە­ڭەس­تiك كوللەكتيۆتەندiرۋ ناۋقانىنا قارسى حالىقتىق ۇلكەن كوتەرiلiس بولعانى بەلگiلi. 1930 جىلى ەلدiڭ بەدەلدi ازاماتتارىنىڭ مال-مۇلكiن تاركiلiپ، باس كوتەرگەندەردi يت ارقاسى قياڭعا جەر اۋ­دارۋ، سالىق تۇرلەرiن كوپ­تەپ سالىپ، نارا­زى­لىق بiلدiرگەن­دەر­دi سوزاقتاعى اباقتىعا جا­ۋىپ تاستاۋ سياقتى iس-ارەكەتتەر شەگiنە جە­تiپ، حالىق ەرiكسiز قو­لىنا قارۋ الىپ، ادiلەتسiزدiك پەن زورلىق-زومبىلىققا قار­سى شىعادى. 1930 جىلعى اقپان ايىنىڭ باسىندا بۇرق ەتە قالعان، تاريحتا «سوزاق كوتەرiلiسi» دەگەن ات­پەن بەلگiلi بولعان وقيعانىڭ ءمان-جايىن گولوششەكين ءماس­كەۋ­دەگi ستالينگە جەتكiزگەن. «كەڭ­ەس وكiمەتi جويىلسىن!»، «حان­دىق بيلiك جاساسىن!»، «قازاق ۇكiمەتi جاساسىن!» دەپ، ۇران كوتەرiپ شىققان كوتەرiلiسشiلەردi اياۋ­سىز قىرىپ-جانشۋ جونiندەگi بۇيرىقتىڭ كرەملدەن شىققانى تۋرالى دەرەك بار. بiراق كەڭەستiك «وگپۋ»، «نكۆد» جانە كەيiنگi «كگب» ارحيۆتەرi­نiڭ كiلتiن ۇستاپ وتىرعان قازiرگi رەسەي ۇكiمەتi ورىستاردىڭ ورداسىنان شىققان وزبىرلىققا قاتىستى دەرەكتەردi شەڭگەلiنەن شىعارماۋدا. سوندىقتان سوزاق كوتەرiلiسiنە قاتىستى ماتەريالدار قازاق تاريحشىلارىنىڭ قولىنا تولىق تيگەن جوق. تيگەنi ءتاۋiر ۋاقىتتىڭ تۋىن كۇتۋدە.

قولدا بار دەرەكتەر بو­يىنشا، كوتەرiلiسشiلەر ەڭ الدىمەن كەڭەستiك جۇيەگە قارسىلىق بەلگiسi رەتiندە ءوز ورتالارىنان شىققان تانىمال تۇلعا سۇلتانبەك شولاقوۆتى حان سايلاعان. حان باستاعان كوتە­رi­لiستi ا.اسدۋللا، بۇرىنعى ميليتسيونەر قۇجاق بەيسەنباەۆ، د.وتىن­باەۆ، ك.جولشيەۆ، س.شا­­لىمبەتوۆ، ا.ديۋگانوۆ، و.ورازباەۆ جانە ت.ايۋباەۆ قوستاپ شىققان.

حالىقتىڭ بۇل باس كوتەرۋi بوداندىققا، جاڭا جۇيەنiڭ قاندى شەڭگەلiنە قارسى شىعىپ، بوس­تان­دىققا ۇمتىلعان جاناي­قايى ەدi. كەۋدەلەرiن كەك كەرنەپ، اشۋ-ىزادان بۋلىققان ەلدiڭ ازاماتتارى الدىن الا كەلiسiلگەن ۋاقىتتا - اقپاننىڭ 7-iندە تاڭ اتا باس قوسىپ، اۋدان ورتالىعى سوزاق قىستاعىنا باسىپ كiرەدi.

دەگەنمەن كەڭەستiك يدەولوگيانىڭ ىقپالىمەن جازىلعان تاريح بويىنشا، كوتەرiلiسشi حا­لىق «قانiشەرلەر»، «جابايىلار»، «باسسىزدار» رەتiندە كور­سە­تiلەدi (راسىندا، ول ءداستۇر قازiر دە جالعاسىن تابۋدا: بۇگiنگi باس كوتەرۋشiلەر «سودىرلار»، «تەررورشىلار»، «يسلامشىلار»، «تۇ­راق­تى­لىقتى بۇزۋشىلار» رە­تiندە باعالانادى).

سول سوۆەت­تiك جازبالار نەگiزiنە سۇيەنسەك، «كو­تەرiلiس­شiلەر جەر­گi­لiكتi كەڭ­ەس­تiك وكi­مەتتiڭ بەلسەندi­لەرiن قولعا ءتۇ­سiرiپ، ولاردى جاپپاي ساباپ، كەك قايتارادى». «باس كو­تەرۋ­شi­لەر قولىنا نە تۇسسە، سونىمەن - شيتتi مىلتىق، تاياق، وراق، بالتا، ايىرمەن قارۋ­لا­نىپ، كەڭسە­لەردi, كووپەراتيۆ­تەردi, قامبا مەن دۇكەندەردi تونايدى». «اباق­­تىنىڭ ەسiگiن بۇ­زىپ، قاماۋ­دا جاتقان قىلمىس­كەر­لەردi بوساتىپ الادى»، ت.س.س.

ال، انىعىندا، عاسىرلار بويى حانعا باعىنعان كوشپەلi قازاقتىڭ، كەڭ دالانىڭ دارقاندىعى بويىنا دارىعان حالىقتىڭ مۇن­داي «باسسىزدىققا» بارۋى ءمۇم­كiن ەمەس ەدi. ماسەلەن، سول سىڭارجاق تاريحتىڭ وزiندە: «كوتە­رiلiسشiلەر باستارىنا اق سۇرىپ بايلاپ، اق تۋ كوتەرiپ شىقتى»، - دەپ جازىلعان. ياعني اقتىققا ورانىپ، اق تۋ كوتەرiپ شىققان ادامنىڭ نيەتi دە تازا بولعانى. «اقيقات» دەگەن ءسوزدiڭ ءتۇ­بiرi «اق» بولسا، اقيقات ءۇشiن اتتانعان دالا قازاعى «قانiشەر» بولۋى مۇمكiن بە؟

«كەڭەس ورىندارىنا باسىپ كiرiپ، شاش قويعان قىزمەت­كەرلەردi ۇرىپ-سوعىپ، كوشەگە الىپ شىعىپ، اياۋسىز جازا­لايدى» دەگەن ءدۇدامال دەرەكتiڭ استارىندا كەڭەستiك تارتiپكە نارازىلىقتىڭ بەلگiسi جاتقانى انىق. كوتەرiلiسشiلەر ءۇشiن «شاش قويعان ادام» - كەڭەستiك جۇيەنiڭ جاقتاۋشىسى. ەندەشە، حالىقتىڭ مال-مۇلكiن تارتىپ الىپ، زورلىقپەن ۇجىمداستىرعان، قارسىلاسقانداردى تۇرمەگە تىققان جاڭا جۇيەنiڭ جاقتاۋشىسىن «جازالاعانى» ايىپ پا ەكەن؟

بiراق، انىعىندا، سوزاق كوتەرiلiسi كوپكە سوزىلمادى. پۋلەمەتپەن، ۆينتوۆكامەن قارۋلانىپ، سوزاقتى قورشاپ العان قىزىل اسكەر كوتەرiلiسشiلەردi اياۋسىز قىرعىنعا ۇشىرا­تادى. اتىس بارىسىندا كوتەرiلiسشiلەر جاعىنان 400-دەن استام ادام ءولiپ، 200-دەن استامى تۇتقىنعا الىنعان بۇل كوتەرiلiستەن كەيiنگi ساحارا ەلiنiڭ ءومiرi ايانىشتى ەدi. بۇرىن-سوڭدى مۇنداي قيا­مەت-قايىمدى كورمەگەن حالىق توبەسiنەن جاي تۇسكەندەي، اتا جۇرتىن تاستاپ، توپ-توپ بولىپ، جاياۋ-جالپى كۇنگەيدi بەتكە الىپ، «كiشi وكتيابردiڭ» زاردابىنان توز-توزى شىققان ەل وزبەكستان مەن تاجiكستانعا، تۇرiكمەن­ستانعا قاراي ۇدەرە قاشادى. سوزاق كوتەرiلiسi شىققان جانە ونىڭ كiندiگi بولعان №6-اۋىلداعى حالىقتى بولشەۆيكتەر بالا مەن ايەل ەكەنiنە قاراماي قىرىپ، توز-توزىن شىعارادى. نارازى توپتى باستاپ شىققان كوشباسشىلاردى سوتسىز اتىپ، قوستاۋشىلاردى «يتجەككەنگە» ايداپ، بالالارىن بەرتiنگە دەيiن قوعامنان الاستاۋ ءۇردiسi ورىن الادى.

بiز ينتەرنەت يiرiمiنەن كەزدويسوق كەز قىلعان مىنا بiر ماتەريالدا (وكiنiشكە قاراي ءتۇپ­نۇسقا كورسەتiلمەگەن) باياندال­عان دەرەكتەر شىندىققا جاناسادى:

«سول كەزدەگi رەسمي قۇجاتتاردا بۇل تارتiپسiزدiكتi ۇيىمداستىرۋشىلار بايلار، تىڭشىلار جانە مولدالار دەپ ايتىلادى. ال، نەگiزiندە، كوتەرiلiس­تiڭ باسشىسى سول تۇستا كوتە­رiلiسشiلەر وزدەرiنiڭ حانى ەتiپ سايلاعان سۇلتانبەك شولاقوۆ بولاتىن. 1928 جىلدارى باس­تال­عان مال-مۇلiكتەردi ءتار­كiلەۋ مەن ازىق-تۇلiك جيناۋ ارەكەت­تەرi حالىقتى باس كوتەرۋگە يتەرمەلەگەن. كوتەرiلiس­شiلەر وسى كەزدە وزدەرiنە حاننان باسقا ايەلدەر كەڭەسi مەن بيلەر سوتىن دا سايلاپ الادى.

وگپۋ-دiڭ مالiمەتتەرiنە قاراعاندا، نارازىلىق تانىتقان حالىقتىڭ سانى ەكi مىڭنان اس­قان. سۇلتانبەك شولاقوۆ باستاعان توپ 7 اقپاندا سوزاققا باسىپ كi­رiپ، ول جەردەگi تۇرمەدەن ءوز تۋىس­تارىن بوساتىپ الىپ، كەڭەستiك جانە پارتيالىق قىزمەت اتقارۋشىلاردى تۇتقىنعا الادى. بۇل كوتەرiلiستi باسۋ ءۇشiن، شىمكەنت­تەن يساەۆ باستاعان وگپۋ وتريادى جونەلتiلەدi. وسى وتريادتىڭ ارتىن الا، پولەسوۆ باستاعان تاعى بiر توپ تا جiبەرiلەدi. جوعارى جاقتان جiبەرiلگەن وتريادتار مەن كوتەرiلiسشiلەر اراسىندا 12-14 اقپان كۇندەرi قارۋلى قاق­تىعىس بولادى. ءۇش كۇنگە سوزىلعان اتىس كەزiندە وگپۋ ءوز وتريادىنان جەتi ادامدى، ال كوتەرi­لiسشiلەر 80 ادامىن جوعالتادى.

13 اقپاندا كومەككە جەتكەن نيكيتەنكونىڭ وتريادى سوزاقتى قورشاپ الىپ، وق جاۋدىرادى. ءتورت ساعاتقا سوزىلعان شەشۋشi سوعىس 16 اقپاندا بولادى. ءناتي­جەسiندە 300 كوتەرiلiسشi قازا تاۋىپ، 200 ادام تۇتقىنعا الىنادى. كوتەرiلiستiڭ بەتi قايتارىل­عانىمەن، وعان قاتىسقانداردى، ولاردىڭ جاقىن-تۋىستارىن قۋدالاۋ جالعاسادى.

ارادا بiر اي وتكەندە، ياعني سول جىلعى ناۋرىزدىڭ 15-iندە نيكيتەنكونىڭ ادامدارى № 5-اۋىلدا بەس ادامدى ولتiرەدi. 1930 جىلعى ناۋرىزدا ستالينگە جازعان حاتىندا ونىڭ قولشوقپارى گولوششەكين كوتەرiلiسشiلەردەن 400, ال قىزىل اسكەرلەردەن 50 ادامنىڭ ولگەنiن حابارلاعان.

ءسويتiپ، 1930 جىلعى 4 شiلدەدە سوزاق كوتەرiلiسiنiڭ سوڭعى نۇكتەسi قويىلادى. 311 ادام قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلىپ، 88 ادام «توتەنشە سوتتىڭ» شەشiمiمەن اتۋ جازاسىنا كەسiلەدi,150 كو­تەرi­لiس­شi جازاعا تارتىلىپ، ەڭ­بەك­پەن تۇزەۋ لاگەرلەرiنە جونەل­تi­لەدi.

سونداي-اق «توتەنشە سوتتىڭ» شەشiمiمەن 21 ازامات سiبiر­گە ايدالسا، ون ادام قازاقستاننىڭ تiرi جان بارا قويمايتىن تۇك­پi­ر­دەگi اۋداندارىنا جiبەرiلەدi».

جيىرماسىنشى عاسىر-دىڭ 1929-1932 جىلدارى ارالىعىنداعى قازاقستانداعى بولعان وسى كوتەرiلiستەر تۋرالى ەلiمiز تاۋەلسiزدiك السا دا، ءالi كۇنگە دەيiن اشىق ايتىلماي جۇرگەنi جاسىرىن ەمەس. تەك قانا قازاقستاندا كەڭەس بيلiگiنە نارازىلىعىن بiلدiرگەن مۇنداي iرiلi-ۇساقتى 338 كوتەرiلiس بول­عان، وعان 80 مىڭعا جۋىق ادام قاتىستى دەگەن دەرەك بار. مال شارۋاشىلىعىمەن عانا كۇنەلتiپ وتىرعان كوشپەلi قازاقتى جوعارى جاقتىڭ سالىقپەن قىسقانى از بولعانداي، ۇلتسىزداندىرۋدىڭ ناعىز جاندانعان ناۋقانى دا وسى كەزدە جۇرگiزiلدi. اتادان بالاعا قالىپ وتىرعان جەرi مەن ەلiن جوعالتۋدان بiر قورىققان قازاق ەندiگi جەردە ءوزiنiڭ قازاق بولىپ قالمايتىنىن ءتۇسiنiپ، ەكiنشi رەت قاتەرگە دۋشار بولدى. حالىقتىڭ اشۋىنا كەك قوسقان دا وسى ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ قوعامعا سىنالاي ەنۋi بولاتىن.

سونداي-اق، كولحوزداستىرۋ تاريحىن زەرت­تەۋشiلەردiڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وسى وقيعالاردان سوڭ، 5551 ادام تۇرمەگە قامالىپ، ولاردىڭ 883-i اتۋ جازاسىنا كەسiلگەن ەكەن. بۇل، ارينە، تولىق ەمەس دەرەكتەر بولسا كەرەك. كۇشتەپ كولحوزداستىرۋ مەن سولاقاي ساياساتقا نارازىلىعىن بiلدiرگەن قازاق اراسىندا تاقتاكوپiر، بوستاندىق، باتپاققارا كوتەرiلiستەرi (1929 ج). سوزاق، ىرعىز، قاراقۇم، شۇبارتاۋ، بالقاش، زىريانوۆسك، وسكەمەن، شوقپار كوتەرiلiستەرi (1930), اداي كوتەرiلiسi (1932 ج.) بولعان.

قۇلدىق سانانىڭ تەرەڭiنە ءتۇسiپ كەتكەن قازاقتىڭ ويانۋى قالاي تەز بولسا، سول قازىعىنا قايتا ورالۋى دا وڭاي بولاتىنىن بۇل كۇندەرi ەرiكسiز مويىنداعاندايمىز. ولاي دەيتiنi­مiز، «تاۋەلسiز ەلمiز» دەپ، اۋىز تولتىرىپ ايتقانىمىزبەن، سول تاۋەلسiزدiكتiڭ جەمiسi جالپاق قازاققا بۇيىردى دەگەنگە كۇدiك كوپ. بۇگiنگi ەرەك­شەلiگiمiز سول - قازاقستاندى «ءوز ادامىمىز» باسقارىپ وتىر. بiراق ات توبەلiندەي بايلار مەن باس­قا جاقتىڭ كەلiمسەك­تەرi يەلەنگەن حالىقتىڭ قايران قازىناسى سىرتقا اعىپ جاتىر. مiنە، كەڭەستiك كەلiمسەك يدەولوگياعا ەجەلگi, ەسكi قازاقتىڭ ءوزi قارسى شىعا بiلدi. ال كۇن ساناپ تونالىپ بارا جاتقان بايلىعىمىز بەن جەرiمiزدەن، رۋحىمىز بەن ورلiگiمiزدەن ەرتەڭگە بiز نە قالدىرامىز، سوڭىمىزدا نە قالادى - ونى ويلاعان، سوعان قانى قارايعان بۇگiنگi قازاق بار ما؟

مەرۋەرت حۋساينوۆا

قۇرمەتتi وقىرمان! وسى جاريالانىمعا الىپ-قوسار دەرەكتەرiڭiز بولسا، رەداكتسيامەن حابارلاسىڭىزدار. ەڭ باستىسى، كەڭەستiك جانە كەيiنگi تاۋەلسiز-توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى سiز­دiڭ ەلدە ەرەۋiلدەر بولدى ما، ونداعى جۇرتشىلىقتىڭ تالاپ-تiلەگi قانداي بولدى، سول قوزعالىستان شىققان ناتيجە بار ما - وسى جونiندە حاتتار كۇتەمiز. رەداكتسيانىڭ مەكەنجايى مەن ەلەكتروندى پوشتاسى سوڭعى بەتتە كورسەتiلگەن.

تارازداعى تاڭبا

1931 جىلعى 2 ناۋرىزدىڭ قارا تۇنiندە اتىلعان كوتەرلiسشiلەردiڭ جانسىز دەنەلەرi اۋليەاتا قالاسىنىڭ شەتiندەگi تەرەڭ ورعا تاستالادى. قازiر بۇل وردىڭ ۇستiندە تاراز قالاسىنىڭ 5-شi ىقشام­اۋدانىنداعى بەس قاباتتى ۇيلەر ورنالاسقان. ءۇيدiڭ اۋلاسىندا كۇندەلiكتi بالالار اسىر سالىپ ويناسا، وتكiنشiلەر ادەتتەگi كۇيبەڭمەن ارى-بەرi ءجۇرiپ جاتادى. وسىناۋ ۇيلەردiڭ استىندا تاۋەلسiزدiك ءۇشiن قان توككەن ەر جۇرەك ازاماتتارىمىزدىڭ جاتقانىن ەشكiم دە بiلمەيدi. بۇگiنگi كۇنiمiزگە ءوز ۇلەستەرiن قوسقان باتىرلارعا باس يiپ، تاعزىم ەتۋگە تiرشiلiكتiڭ قامىتى جار بەرمەسە كەرەك-تi...

راۋشان كوشەنوۆا،

پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

دەرەكتەر نە دەيدI?

ءۇش جىلدا 5,5 ميلليون قازاق قىرىلعان

ستاتيستيكالىق مالiمەتتەرگە سايكەس، 1926 جىلدان 1939 جىلعا دەيiن كسرو ازاماتتارىنىڭ سانى 16%-عا، ونىڭ iشiندە ارمەنيا - 45,5%، تاجiكستان - 43,8%، ءازiربايجان - 38,5%، وزبەكستان - 37,4%، تۇرiكمەنستان - 25,4%، رسفسر - 17,1% وسكەن بولسا، قازاقستان مەن ۋكرايناداعى حالىق، كەرiسiنشە، كەمiگەن.

قازاق اسسر-i مۇراعاتتار مالiمەتiنە قاراعاندا، تەك قانا 1930 جىلدان 1933 جىلدار ارالىعىندا رەسپۋبليكا حالقىنىڭ سانى 5 873 000-نان 2 493 500-عا كەمiگەن نەمەسە 3 479 500 ادامعا ازايعان، ياعني 59,2% تومەندەگەن.

1926 -1932 جىلدارى حالىق سانى پاۆلوداردا 32,1%، قوستانايدا 23,1%، باتىس قازاقستان وبلىسىندا 14,4%، اقتوبەدە 7,7%، سەمەي وبلىسىندا 9,8% كەمiگەن.

وسىعان دەيiن سان عاسىرلىق تاريحى بار قازاقتار مۇنداي سۇمدىق تراگەديانى باستان كەشپەگەن ەدi. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ مۇراعات قورىندا ساقتالعان كوپتەگەن قۇجاتتاردىڭ ءالi كۇنگە دەيiن قۇپيا ساقتالىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. الايدا قولدا بار ماتەريالداردان 1929-1931 جىلدارى قازاقستاندا 80 مىڭ ادام قاتىسقان 327 قارۋلى كوتەرiلiستەردiڭ بول­عانى ءمالiم. سولاردىڭ iشiندە ەڭ بەلگiلiسi - سوزاق جانە اداي كوتەرiلiستەرi. كوتەرiلiس­شiلەرگە قارسى كەڭ كولەمدەگi اسكەري جۇمىستار جۇرگiزiلiپ، تانكتەر قولدانىلىپ، قازاق اۋىلدارى ۇشاقتان وق اتىلىپ، تالقاندالعان.

دەرەكتەر نە دەيدI?

شەتكە قاشقان قازاق باۋداي قىرىلعان

1930-1931 جىلدارى باس ساۋعالاعان 1 ملن.130 مىڭ قازاق يران، اۋعانستان، قىتايدى بەتكە الىپ قاشادى. اشتىق پەن قورلىققا توزگەنشە، ءولiمنiڭ تەز بولاتىن ءتۇرiن دۇرىس كورگەن قازاقتار وققا وزدەرi ۇمتىلعان. شەكارا بەكەتiندەگi كۇزەتشiلەر شەكارا اسىپ بارا جاتقان قازاقتاردى پۋلەمەتپەن اتقىلاپ، باۋداي قىرعان. اشتىقتان ابدەن قالجىراعان بۇل ادامدار قينالىستارىن جەڭەتiن مۇنان باسقا جولدى تاپپاعان. شەكارادان وتۋگە ارەكەت ەتكەندەردi وققا كومگەن كۇزەتشiلەر جاسى مەن كارiسiن، بالا مەن ايەلiن اجىراتىپ جاتپاعان. توتاليتارلىق رەجيم اياۋشىلىق پەن جارىلقاۋدى بiلمەدi.

وسى وقيعالاردان سوڭ، نەبارى ءتورت جىلدان كەيiن جاپپاي اشارشىلىق ورىن الىپ، قازاقتىڭ 60%-ى قىرىلدى. مۇنىڭ ارتىن الا قازاقستاندا ساياسي قۋعىن-سۇرگiن ناۋقانى جۇرگiزiلiپ، قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ 105 000 وكiلi تۇتقىندالادى، لاگەرلەرگە جەر اۋدارىلادى. ولاردىڭ iشiندە 25 000 ازامات اتۋ جازاسىنا كەسiلەدi. بۇل تۋرالى قازاقتىڭ تاريحشىسى قاليبەك دانياروۆ ءوزiنiڭ «ۆزگلياد ۆ پروشلوە. يستوريا» كiتابىندا وسىلاي ەسكە الادى.

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» «DAT» جوباسى № 23 (60)  9 ماۋسىم 2010 ج.