«ەرتەڭىن ويلاماعاننىڭ تىرلىگى زايا، ەلىن ويلاماعاننىڭ ەرلىگى زايا...» بۇل – ءبىزدىڭ ەمەس، اتام قازاقتىڭ عاسىرلار سۇزگىسىنەن وتكەن قاسيەتتى ءسوزى. سودان بولار، ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ءار ەرلىگىن زايا ەتپەيتىن، «ەگەۋلى نايزا قولعا الاتىن»، «ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالاتىن» ءبىر وعلاننىڭ تۋارىنا بەك سەنگەن حالىقپىز...

وتكەن تاريحتىڭ سارتاپ بەتتەرىن اقتارساڭىز بولدى، قىسىلتاياڭ ۋاقىتتا حالقىن اقىلىمەن، باتىرلىعىمەن، كورەگەندىگىمەن قورعاعان، يا ءبىراۋىز سوزىمەن ۇلتىنىڭ نامىسىن جانىعان كوسەمدەرىمىزدىڭ ونەگەلى ءىسى كوز الدىڭىزدا كەستەلەنە بەرەدى. سول ادەمى كەستەنىڭ التىن ءجىبىن يىرگەن ۋاقىت تەك ءبىزدىڭ عانا ەمەس، كۇللى الەمگە بەلگىلى ۇلت كوسەمدەرىنىڭ اتقارعان ءىسىن تارازىلاپ جاتادى... بۇگىنگە دەيىن سول ولشەم تارازىسى بىزگە نەنى ۇقتىردى؟ الدىمەن وسى سۇراققا جاۋاپ بەرىپ الايىق. 

ۇلتىن تۋ ەتكەندەر عانا كوسەم بولادى

تاريح – بەزبەن. ول ءار كوشباسشىنىڭ ۇل­­تىنا ەتكەن ەڭبەگىنىڭ سالماعىن ەكشەپ بەرە الادى. تارازىنىڭ ءبىر باسىنا ۇلت كوسەمىن، ءبىر باسىنا ۇلتىن قويىپ بەز­بەندەپ، ولشەپ كورۋ قاجەت سەكىلدى. ەكى جاق­تىڭ سالماعى تەڭ تۇسكەندە عانا تۇلعانىڭ اتاۋى ۇلتتىڭ برەندىنە اينالادى. ماسە­لەن، مۇستافا كەمال اتا تۇرىك تۇرىكتىڭ اتا­سىنا قالاي اينالدى؟ اتاتەگى ۇندىلىك (كەي­بىر دەرەكتەردە قىتايلىق) بولا تۇرا، ما­لاي ۇلتىنىڭ كوشىن باستاعان ماحاتحير بين موحاماد شە؟ قارۋلى وتارلاۋشى ەل­مەن بەيبىت جولمەن قارسىلاسۋدىڭ تەوريا­سى مەن تاكتيكاسىن بەلگىلەگەن ماحاتما گان­دي دە تەك ءوز ۇلتىنىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇ­ڭىن مۇڭدادى ەمەس پە؟.. 1618-1648 جىل­دارداعى  وتىز جىلدىق ويراننان كەيىن 300-دەي ۇساق كنيازدىكتەرگە ءبولىنىپ كەتكەن گەرمانيانى گەرمان يمپەرياسى ەتكەن (1870-1871 جىلداردان سوڭ) بيسمارك بو­لا­­تىن. ونى قويىڭىزشى، بيسماركتان كەيىنگى ۇلى گەرمان ساياساتكەرى اتانعان كونراد ادەناۋەر مەن «نەمىس ەكونو­ميكاسى كەرەمەتىنىڭ» اۆتورى اتاعىنا يە بولعان ليۋدۆيگ ەرحاردتىڭ ءار ءىسىن الەم تامسانىپ ايتىپ جۇرگەن جوق پا؟ مىسالى، بۇگىندە دامۋ قارقىنى جونىنەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىمپاز بولعان رەسەي مەن جەڭىلگەن گەرمانيانىڭ قايسىسىنىڭ كوشى ىلگەرى؟ ارينە، ليۋدۆيگ ەرحاردتى تۋعىزعان نەمىس ۇلتىنىڭ... ساياسي تۇتقىن رەتىندە 27 جىل التى اي التى كۇنىن اباقتىدا وتكەرگەن نەلسون ماندەلانىڭ ساياسي قايراتكەرلىگى وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنا دەگەن كوزقاراستى تۇپكىلىكتى وزگەرتىپ بەرگەن جوق پا؟ بۇل ءتىزىمدى ءوز بيىگىن باعىندىرعان ۆا­لەن­سا، تەتچەر، دەن سياوپين، لي كۋان يۋ، رەي­گان، رۋزۆەلت، ۋينستون لەونارد سپەنسەر-چەر­چيلل  سەكىلدى تۇلعالارمەن تولىقتىرا بەرۋ­گە بولادى. وسى اتالعان تۇلعالاردىڭ ءبارى دە ءوز ۇلتىن سۇيگەنى، ءوز ۇلتىنىڭ اربا­سىن ورگە سۇيرەگەنى، ءوز حالقىنىڭ «تابانىنا كىرگەن شوڭگە ماڭدايىما قادالسىن» دەگەن تۇسىنىكپەن ءومىر سۇرگەنى انىق. سول ەرلىگىنە سۇيسىنگەن ەل ءوز وعلانىنىڭ دارەجەسىن اسقاقتاتىپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى بىرەگەي تۇلعاعا اينالدىرىپ جىبەردى.

ۇلتشىلدىق ۇلتتى قۇتقارادى

ەندى اقىرىن ويىسىپ، وزىمىزگە كەلسەك... ويتكەنى الەمدىك تاجىريبەگە قاراپ ءدىندار­دىڭ دا (اياتوللا حامەنەي، مارتين ليۋ­تەر ), جالاڭاياق كەدەيدىڭ  دە (ماحاتما گان­دي) ەلدىڭ بولاشاق جولىن كورسەتەتىن باع­دارشامعا اينالا الاتىنىن بىلەمىز. ولارعا تامسانا قاراپ، «بىزدە دە وسىنداي كوسەمدەر بولعاندا عوي» دەپ ارمانداي­مىز. اسىلىندا، ونداي تۇلعالار الاش بالاسىندا از با ەدى؟ كەشەگى سابالاق دەگەن اتپەن تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باققان ابىلاي حاننىڭ الاش بالاسىن ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرگەنى، ودان ەرتەرەك حVI عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىندا سان رۋعا ءبولىنىپ بارا جاتقان قازاقتى ساقتاپ قالعان حاقنازار حانننىڭ ەرلىگى، ارعى تاريحتى اقتارماي-اق، كەشەگى الاشورداشىلاردىڭ شەكارا­مىز­دى بەلگىلەپ بەرۋى، دەربەس اۆتونوميا الىپ، تا­ۋەل­سىزدىككە ۇمتىلۋى – ءبارى-ءبارى ەل كو­سەم­دەرىنىڭ ىنتا-جىگەرى ارقىلى جاسالمادى ما؟ بىراق ءبىز سول ءبىر ءاليحان مەن احمەت­تەر­دىڭ ەرلىگىن جەتە تۇسىنە الماي جۇرگەن سياقتىمىز. وعان سەبەپ «ۇلتشىل­دىق» دەگەن سوزگە تىتىركەنە قاراۋىمىز سە­كىل­دى.

ءبىر وكىنىش...

ەكىنشى ماسەلە، ءبىزدىڭ كوسەمدەر ارا­سىن­داعى ۇستانىمداردىڭ اراجىگىن اجىراتۋ كەرەك. ماسەلەن، قىسىلتاياڭ كەزەڭدە ەلىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءاليحان بوكەيحان، تۇرار رىسقۇلوۆ، مۇستافا شوقاي – ۇشەۋى ءۇش ساياسي باعىتتى تاڭدادى. اقيقاتىنا كەلسەك، ۇشەۋىنىڭ دە جولى دۇرىس. تۇراردىڭ يدەياسى – قىلىشىنان قان تامعان كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وزىندە قازاقتى قورعاپ قالدى. ءاليحاننىڭ يدەياسى – بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋى­نىڭ جەلبىرەۋىنە سەپتىگىن تي­گىزدى. مۇس­تا­­فا شوقاي­دىڭ يدەيا­سى – بولاشاق­تا­عى تۇر­كىلەردىڭ ينتەگ­را­­تسيا­سىنا باستاما بولارى حاق. ەكشەپ كور­­سەك، بۇل ءۇش باعىت تا تەك ۇلت­تى ساقتاپ قالۋ­­دىڭ، جە­كە ەل، مەم­لە­كەت بولۋ­دىڭ قا­مى ەكەنىن بايقاي­سىز. دەسە دە، ىشتە ءبىر وكى­نىش بار. ول وكىنىش­تى مى­ناداي ءبىر مىسال ار­قىلى ءتۇسىندىرىپ كورەلىك...

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن گەر­مانيا­نى اياققا تىك تۇرعىزعان پرەزيدەنت ادەناۋەر مەن ەكونوميست ەرحارد­ ءوز ارا­سىن­داعى يدەيالىق قايشىلىقتى ۇلتتىق مەم­لەكەتتى ساقتاپ قالۋ جولىندا جويا بىل­گەن ەدى. ۇلت­تىق مۇددە جولىندا ولارعا جاس ايىر­ما­شىلىعى دا (ادەناۋەر ءوزىنىڭ مي­نيسترىنەن 21 جاس ۇلكەن بولدى), ءدىني كوز­قا­راسى دا (ادەناۋەر كاتوليك، ال ەرحارد پروتەستانت), فلەگماتيگى مەن حولەريكتىگى دە (ادەناۋەر فلەگماتيك جانە از سويلەيتىن، ال ەرحارد حو­لەريك جانە كوپسوز­دى بولاتىن) بوگەت بولا المادى. ەكەۋى ءبىر جاعادان باس شى­عارىپ، ءبىرى ساياساتتى، ەكىنشىسى ەكونومي­كانى ابسوليۋتتەندىرۋ جولىندا جۇمىس جا­ساي بەردى. ءبىرى، ياعني ادەناۋەر – اۆتوري­تار­لىققا، ال ەرحارد دەموكراتيزمگە بۇيرەك بۇر­سا دا، مەملە­كەت­تىك مۇددە ولار­دىڭ يدەيا­سىن ءبىر ا­ر­ناعا توعىستىر­دى. ەگەر دە ءدال وسى مىسال سەكىلدى ءالي­حان، مۇستافا، تۇ­­رارلاردىڭ باسى بىرىككەندە نە بولار ەدى؟.. ءبىز،  بال­كىم، قازىر جا­پو­نيا سەكىلدى ەل­گە اي­نالىپ، ورتالىق ازيا­دا ۇستەمدىك ەتىپ تۇرار ما ەدىك؟

 ءتۇيىن

قوش! تاريحقا ءسۇ­يە­نەيىك, ومىردەن الايىق, ايتەۋىر ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ۇلتىن ساقتار ءبىر ماحامبەتتىڭ تابىلارى, ەلدىڭ مە­­رەيىن ۇستەم ەتەر ءبىر ۇلدىڭ تۋارى اك­سيوماعا اينالىپ كەتىپتى. مۇنىڭ سە­بەبىن ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ مەملەكەتتىك سا­ناسىنىڭ قالىپتاسقانى­نان ىزدەۋ كە­رەك سەكىلدى. سول مەملەكەتتىك سانا ءار­­دايىم دا ءاليحان بوكەيحاننىڭ: ء«تىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاق­تىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىل­ماي قويمايمىن» دەگەن سوزىمەن اي­شىقتالىپ تۇرسا، ارمان نە؟ دەسە دە، بۇگىنگىندەي الماعايىپ زاماندا حان بالاسىنان قازاق­تىڭ حاقىسىن سۇرايتىن  كوسەم ۇلدار كەرەك-اق... ال، ولار قالاي، قاشان تۋادى؟

قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz