«Ertenin oilamaghannyng tirligi zaya, elin oilamaghannyng erligi zaya...» Búl – bizding emes, atam qazaqtyng ghasyrlar sýzgisinen ótken qasiyetti sózi. Sodan bolar, el basyna kýn tughanda әr erligin zaya etpeytin, «egeuli nayza qolgha alatyn», «enku-enku jer shalatyn» bir oghlannyng tuaryna bek sengen halyqpyz...

Ótken tarihtyng sartap betterin aqtarsanyz boldy, qysyltayang uaqytta halqyn aqylymen, batyrlyghymen, kóregendigimen qorghaghan, ya birauyz sózimen últynyng namysyn janyghan kósemderimizding ónegeli isi kóz aldynyzda kestelene beredi. Sol әdemi kestening altyn jibin iyirgen uaqyt tek bizding ghana emes, kýlli әlemge belgili últ kósemderining atqarghan isin tarazylap jatady... Býginge deyin sol ólshem tarazysy bizge neni úqtyrdy? Aldymen osy súraqqa jauap berip alayyq. 

Últyn tu etkender ghana kósem bolady

Tarih – bezben. Ol әr kóshbasshynyng úl­­tyna etken enbegining salmaghyn ekshep bere alady. Tarazynyng bir basyna últ kósemin, bir basyna últyn qoyyp bez­bendep, ólshep kóru qajet sekildi. Eki jaq­tyng salmaghy teng týskende ghana túlghanyng atauy últtyng brendine ainalady. Mәse­len, Mústafa Kemal Ata Týrik týrikting ata­syna qalay ainaldy? Atategi ýndilik (key­bir derekterde qytaylyq) bola túra, ma­lay últynyng kóshin bastaghan Mahathir bin Mohamad she? Qaruly otarlaushy el­men beybit jolmen qarsylasudyng teoriya­sy men taktikasyn belgilegen Mahatma Gan­dy de tek óz últynyng joghyn joqtap, mú­nyn múndady emes pe?.. 1618-1648 jyl­dardaghy  otyz jyldyq oirannan keyin 300-dey úsaq knyazidikterge bólinip ketken Germaniyany German imperiyasy etken (1870-1871 jyldardan son) Bismark bo­la­­tyn. Ony qoyynyzshy, Bismarktan keyingi úly german sayasatkeri atanghan Konrad Adenauer men «nemis ekono­mikasy keremetinin» avtory ataghyna ie bolghan Ludvig Erhardtyng әr isin әlem tamsanyp aityp jýrgen joq pa? Mysaly, býginde damu qarqyny jóninen ekinshi dýniyejýzilik soghysta jenimpaz bolghan Resey men jenilgen Germaniyanyng qaysysynyng kóshi ilgeri? Áriyne, Ludvig Erhardty tughyzghan nemis últynyn... Sayasy tútqyn retinde 27 jyl alty ay alty kýnin abaqtyda ótkergen Nelison Mandelanyng sayasy qayratkerligi Ontýstik Afrika Respublikasyna degen kózqarasty týpkilikti ózgertip bergen joq pa? Búl tizimdi óz biyigin baghyndyrghan Va­len­sa, Tetcher, Den Syaopiyn, Ly Kuan Yu, Rey­gan, Ruzvelit, Uinston Leonard Spenser-Cher­chilli  sekildi túlghalarmen tolyqtyra beru­ge bolady. Osy atalghan túlghalardyng bәri de óz últyn sýigeni, óz últynyng arba­syn órge sýiregeni, óz halqynyng «tabanyna kirgen shónge mandayyma qadalsyn» degen týsinikpen ómir sýrgeni anyq. Sol erligine sýisingen el óz oghlanynyng dәrejesin asqaqtatyp, әlemdik dengeydegi biregey túlghagha ainaldyryp jiberdi.

Últshyldyq últty qútqarady

Endi aqyryn oiysyp, ózimizge kelsek... Óitkeni әlemdik tәjiriybege qarap dindar­dyng da (Ayatolla Hameney, Martin Lu­ter ), jalanayaq kedeydin  de (Mahatma Gan­di) elding bolashaq jolyn kórsetetin bagh­darshamgha ainala alatynyn bilemiz. Olargha tamsana qarap, «bizde de osynday kósemder bolghanda ghoy» dep armanday­myz. Asylynda, onday túlghalar Alash balasynda az ba edi? Keshegi Sabalaq degen atpen Tóle biyding týiesin baqqan Abylay hannyng Alash balasyn bir tudyng astyna biriktirgeni, odan erterek HVI ghasyrdyng 20-shy jyldarynda san rugha bólinip bara jatqan qazaqty saqtap qalghan Haqnazar hannnyng erligi, arghy tarihty aqtarmay-aq, keshegi alashordashylardyng shekara­myz­dy belgilep berui, derbes avtonomiya alyp, tә­uel­sizdikke úmtyluy – bәri-bәri el kó­sem­derining ynta-jigeri arqyly jasalmady ma? Biraq biz sol bir Álihan men Ahmet­ter­ding erligin jete týsine almay jýrgen siyaqtymyz. Oghan sebep «últshyl­dyq» degen sózge titirkene qarauymyz se­kil­di.

Bir ókinish...

Ekinshi mәsele, bizding kósemder ara­syn­daghy ústanymdardyng arajigin ajyratu kerek. Mәselen, qysyltayang kezende elin aman saqtap qalu ýshin Álihan Bókeyhan, Túrar Rysqúlov, Mústafa Shoqay – ýsheui ýsh sayasy baghytty tandady. Aqiqatyna kelsek, ýsheuining de joly dúrys. Túrardyng iydeyasy – qylyshynan qan tamghan kenestik kezenning ózinde qazaqty qorghap qaldy. Álihannyng iydeyasy – býgingi Tәuelsizdikting tuy­nyng jelbireuine septigin tiy­gizdi. Mús­ta­­fa Shoqay­dyng iydeya­sy – bolashaq­ta­ghy týr­kilerding integ­ra­­siya­syna bastama bolary haq. Ekshep kór­­sek, búl ýsh baghyt ta tek últ­ty saqtap qalu­­dyn, je­ke el, mem­le­ket bolu­dyng qa­my ekenin bayqay­syz. Dese de, ishte bir óki­nish bar. Ol ókinish­ti my­naday bir mysal ar­qyly týsindirip kórelik...

Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin Ger­maniya­ny ayaqqa tik túrghyzghan preziydent Adenauer men ekonomist Erhard­ óz ara­syn­daghy iydeyalyq qayshylyqty últtyq mem­leketti saqtap qalu jolynda joya bil­gen edi. Últ­tyq mýdde jolynda olargha jas aiyr­ma­shylyghy da (Adenauer ózining miy­nistrinen 21 jas ýlken boldy), diny kóz­qa­rasy da (Adenauer katoliyk, al Erhard protestant), flegmatiygi men holeriktigi de (Adenauer flegmatik jәne az sóileytin, al Erhard ho­lerik jәne kópsóz­di bolatyn) bóget bola almady. Ekeui bir jaghadan bas shy­gharyp, biri sayasatty, ekinshisi ekonomiy­kany absoluttendiru jolynda júmys ja­say berdi. Biri, yaghny Adenauer – avtoriy­tar­lyqqa, al Erhard demokratizmge býirek búr­sa da, memle­ket­tik mýdde olar­dyng iydeya­syn bir a­r­nagha toghystyr­dy. Eger de dәl osy mysal sekildi Áliy­han, Mústafa, Tú­­rarlardyng basy birikkende ne bolar edi?.. Biz,  bәl­kim, qazir Ja­po­niya sekildi el­ge ai­nalyp, Ortalyq Aziya­da ýstemdik etip túrar ma edik?

 Týiin

Qosh! Tariyhqa sý­ye­neyik, ómirden alayyq, әiteuir el basyna kýn tughanda últyn saqtar bir Mahambettin tabylary, eldin me­­reyin ýstem eter bir úldyn tuary ak­siomagha aynalyp ketipti. Múnyng se­bebin bizding últtyng memlekettik sa­nasynyng qalyptasqany­nan izdeu ke­rek sekildi. Sol memlekettik sana әr­­dayym da Álihan Bókeyhannyn: «Tiri bolsam, han balasynda qazaq­tyng haqysy bar edi, qazaqqa qyzmet qyl­may qoymaymyn» degen sózimen ai­shyqtalyp túrsa, arman ne? Dese de, býgingindey almaghayyp zamanda han balasynan qazaq­tyng haqysyn súraytyn  kósem úldar kerek-aq... Al, olar qalay, qashan tuady?

Qanat Birlikúly

Abai.kz