كەنەسارى زامانىندا، سول كەزدەگى قۇرىلىمدا ورىس اسكەرى «مۇزداي قارۋلانعان». ولاي دەيتىنىمىز ۆينتوۆكا، زەڭبىرەك، تاپانشانىڭ بىرنەشە تۇرىمەن قارۋلانىپ، بەلىنەن قىلىش تۇسپەگەن كەز. ەسىم حان، جاڭگىر حان، ابىلقايىر حان، ابىلاي حان داۋىرىندەگى نايزانىڭ ۇشى مۇقالىپ، قىلىشتىڭ ءجۇزى مايىرىلىپ ورىستار جەتكەن جەتىستىككە قازاقتار جەتە الماي پۇشايمان بولعان كەز. سونىڭ وزىندە «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستانعان كەنەسارى حان وق جەتپەيتىن جەردەن قاشا سوعىسىپ، كەڭ دالاسىنىڭ قۇدىرەت كۇشىن ەركىن پايدالانا ءبىلدى. ارتىنان قۋعان جازالاۋشى وتريادتار سارى دالادا سانسىراپ كەنەسارىنىڭ يەگىنىڭ استىنان اداسىپ قىرعىنعا ۇشىراپ وتىردى. سوعىس – ۇلكەن ونەردى قاجەت ەتەدى.

قازاقتىڭ حانى كەنەسارىنىڭ ەرلىگىنە، باتىلدىعىنا سوعىستاعى جىلدام ستراتەگيالىق شەشىم قابىلداۋىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن، فرانتسۋزدىڭ اتاقتى جازۋشىسى جيۋل ۆەرن ءوزىنىڭ رومانىندا ونىڭ (كەنەسارىنىڭ) قاسىرەتكە تولى تاعدىرىن باستى كەيىپكەرىنىڭ پروتوتيپىنە «حان فەدور» ەسىمىمەن العان. الەمدىك تاريحقا كەنەسارى ەسىمى وسىلايشا شىققان.  

كەنەسارىنىڭ ادامي قاسيەتىن ءسوز ەتكەندە ونىڭ سوعىس ونەرىن جەتىك مەڭگەرگەندىگىن جالاڭ قىلىش، ىرعاي ساپتى نايزانى ورىستىڭ ۆينتوۆكاسىنا، زەڭبىرەگىنە قارسى قويىپ 10 جىل بويى سوعىسقانىن باعالاي ءبىلۋ كەرەك. كەنەسارىنىڭ تۇسىندا ورىنبورعا كەلگەن گەنەرال گۋبەرناتورلار نەپليۋەەۆ، پەروۆسكي جاۋىنىڭ اسكەري دارىندىلىعىنا تاڭ قالعاندارىن جاسىرمايدى.  وبرۋچەۆ كەنەسارىنىڭ بايبىشەسى كۇنىمجاندى تۇتقىندا وتىرعاندا ەرەكشە قۇرمەتتەپ، ەلىنە قايتارىندا كۇيەۋى-حاننىڭ وزىنە ارناپ سوڭعى شىققان جەڭىل تاپانشا سىيلاۋى «مۇمكىن كوڭىلى ءجىبىر» دەگەن نيەتتەن تۋعان ەدى. بىراق حان كەنە ودان ءارى قاتايىپ «دۇنيە مۇلىككە الداعىسى كەلگەن ەكەن» دەپ ويلاپ ەلىمدى، جەرىمدى بوساتپاي اتتان تۇسپەيتىنىن ءمالىم ەتتى.

پەروۆسكي: «...ءبىز قازاقتىڭ جەرىنە باسىپ كىرىپ وتىرمىز. قالاعان جەرىمىزدەن بەكىنىس سالامىز. جەرگىلىكتى حالىقتى تىقسىرىپ شولەيت، قىراتتى، سۋسىز جەرلەرگە قۋامىز. ال كەنەسارى ەشكىمنىڭ جەرىنە باسىپ كىرگەن جوق، ول ءوز جەرىن قورعاپ ءجۇر. ەگەر ونىڭ جاقسى  قارۋلانعان مىلتىقتى، زەڭبىرەكتى 5000 اسكەرى بولسا، ورتا ازيانى باعىندىرىپ رەسەيدى وزىمەن ساناستىراتىن ەدى» دەپ جازدى پەتەربۋرگككە، جولداستارىنا جولداعان حاتىندا.

كاپيتان فوماكوۆ 1844 جىلى كەنەسارىنىڭ ارتىنان قۋا-قۋا شارشاپ قۋعىندى توقتاتۋ جونىندەگى راپورتىندا:

«...كەنەسارى اقىلدى، ابىلاي حاننىڭ قايسار ۇرپاعى، سىبىردەن وزىنە قارسى شىققان جازالاۋشى وتريادتارىن ساندالتىپ، سارسىتىپ ۇمىتىنەن ايىردى. دالا كوشپەندىلەرىن ءاربىر جەڭىسىمەن داڭققا بولەدى، ناعىز قولباسشى بولا ءبىلدى. وعان جىلقى بارىمتالاۋمەن اتاعى شىققان باتىرلار، كەدەي جالشىلار، ەركىندىكتى اڭساعان ار نامىستى ازاماتتار توپ توبىمەن كەلىپ قوسىلدى،  – دەپ جازدى.

اسكري تاريحشى ن.كونشين: «...ول قانداي ىستە بولسا دا اسا جاسامپاز ادام بولدى. كوسەمبىز دەپ جۇرگەن قۇدايمەندە عازين، سىبانقۇل حانقوجيندار قازاق اراسىنداعى قىسىلتاياڭ داۋشاردان جول تاۋىپ شىعا المايتىن. تەك قانا كەنەسارى قاسىموۆتان  پاراساتتى، پايىمدى باتىرلىقتى تانىدىق. بارلىق قازاقتىڭ بىرىگۋدەگى ارمانداعان  تايپا مەن رۋدىڭ اراسىنداعى ساياساتىن شەشە بىلگەن» دەپ جازىپ قالدىردى.

مايەر:  («قازاق وتانى» دەگەن كۇندەلگىنەن) «كەنەسارىعا قارسى شىققان سۇلتان تورەلەر ورىنبور شەكاراسىنا قاراي قاشتى. جولى بولعىش قولباسشىنىڭ جەڭىسىنە حالقى قۋاندى. ورىنبوردىڭ شەكارالىق باتالونى زەڭبىرەكتىڭ جالعىز وعىمەن (كارتەچ) قۋىپ تاستادىق دەسە دە قۇيىنداي سوققان كەنەسارى ساربازدارى  قايتا اينالىپ جازالاۋشى وتريادتاردى جايپاپ وتەتىن. جەكەلەگەن ناۋرىزبايدىڭ، اعىبايدىڭ باسقا دا باتىرلاردىڭ ەرلىكتەرى تويلانىپ اڭ اۋلاپ قىزىققا باتاتىن. باتىرلارىن قۇرمەتتەۋى ەسكى باتىرلاردى ەسكە ءتۇسىرىپ، قان جۇگىرتىپ جاۋىنگەرلىگىن ارتتىراتىن. قولباسشىنىڭ تالانتى اشىلىپ، اسكەري تاكتيكاسى ارتىپ رەسەي قازاق ەلىنە وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزگەنمەن كۇردەلى ساياسي وزگەرىستەر كىرگىزە المادى.

تاريحشى سميرنوۆ: «...جىگەرلى كەنەسارىنى جەڭۋگە جانە ونى ءوزىمىز باسىپ كىرگەن دالانى ۇستاپ تۇرۋعا ۇلكەن اسكەري كۇشتى، مول شىعىندى قاجەت ەتەدى...». ء«بىزدىڭ جاعىمىزعا شىققان سۇلتان-تورە جىگىتتەرىنە كەلسەك، ولاردى ەش قيىنشىلىقسىز تالقانداپ كەتۋگە قابلەتتەرى جەتەتىن ەدى...» - دەپ جازعانىنان كەنەسارىىڭ 10 جىل بويى بوسقا سوعىسپاعانىن بايقايمىز.

ساياساتكەر تاريحشى ن.سەرەدا (ۆەستنيك حابارلاماسى 1870 ج.) «...كەنەسارىنىڭ  رۋحىنا بەرىلگەن جىگىتتەرگە، ەۋروپا اسكەرلەرىنىڭ كەز كەلگەن قولباسشىلارى تاڭ قالار ەدى. كەنەسارىعا  رۋ-رۋىمەن قوسىلىپ، جان تانىمەن بەرىلدى. ونىڭ بويىندا ەرىكسىز، وزىنە تارتاتىن كۇش بارىن دالا كوشپەندىلەرى سەزىپ، سەنە ءبىلدى...»

اعىباي باتىر ءشول ارقانىڭ ورتاسىنداعى تاياتقان، شۇناق تاۋلارىنان تومەن ءتۇسىپ كەرنەي، كارسونداردىڭ جەرى «شالتاس»، «بيدايىق» جايلاۋلارىندا جاز جايلايتىن. ساۋىن بيەلەردەن باسقا، سويىس مالدارىن عانا اكەلىپ ەل ورتاسىنا كەلگەندەي سەزىنەتىن. تاۋ ارقادان الشىنباي بي ات ءىزىن سالسا، بايسەيىت بي، نۇرلان مىرزا، اقشاتاۋدان قارا بي، قىزىلارايدان جانعۇتى بي جىلدا «شالتاستى» جايلايتىنىن ءبىلىپ اپتالاپ جاتاتىن. جاقسى قارتايعان قارتتاردىڭ ايتار اڭگىمەلەرى تاۋسىلماي قازاق تاعدىرىن ويلاپ، ورىستاردىڭ ەندەپ كىرگەن بەتالىسىن بايقاپ، كەنەسارى حاننىڭ 10 جىل بوسقا سوعىسپاعانىن تىلگە تيەك ەتەتىن. ەندى ء«اي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا جوق» ەكەنىن ءبىلىپ قالاعان جەرىنە كەلىپ قونىپ، قارا شەكپەندى مۇجىقتارىنا دەيىن مال ءوسىرىپ، ءۇي سالىپ وتىرىقشىلانىپ جاتقانىن جاندارى كۇيزەلە اڭگىمەلەيتىن.

كەرنەيدىڭ باس اقىنى جۋاسبايدى جىلدا جايلاۋعا شىققاندا ارنايى ءۇي تىككىزىپ  قوناق ەتىپ قاسىنان قالدىرمايدى. اقىننىڭ باتىرعا ايتارى كوپ، باتىردىڭ اقىننىڭ قۇلاعىنا قۇيارى كوپ، كەلگەن قوناق قىزىقسىز، اڭگىمە جىرسىز بولمايدى. ساۋاتتى اقىن اعىباي باتىردىڭ جاقسى سوزدەرىن ەستە ساقتاعىسى كەلگەندىكتەن قاعازعا ءتۇسىرىپ قويىپ وتىراتىن. 1885 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتى ءاليحان بوكەيحانوۆ سىرتتاي ەسىمىنە قانىققان اعىبايدى كورۋ ءۇشىن جۋاسباي اقىندى باسشىلىققا الىپ «شالتاس» جايلاۋىنا كەلىپ سالەمدەسەدى. (بۇرىندارى وسى Abai.kz پورتالىندا  «اعىباي باتىردىڭ ءۇش جاۋابى» دەگەن ماقالا جاريالاعانمىن. قايتالامايىن.)

بۇگىن ااعىباي باتىردان جۋاسباي اقىن جازىپ الىپتى دەگەن تابارىك سوزدەردى جۋاسبايدىڭ قىزى كۇلاندانىڭ قاعازدارىنان ەكشەپ كەنەسارىنىڭ اۋىزىنا سالىپ وتىرمىز

1. 1.     جەڭىسكە جەتۋ اسا اۋىر، تار جول تايعاق كەشۋ، ءبىر ساتكە دە  جەڭىسكە دەگەن ءۇمىتىمىز ۇزىلمەسىن.
2. جەڭىلسەك جەڭىلدىك دەپ، قاشا سوعىسساق، قاشتىق دەپ مويىماۋىمىز كەرەك. بۇل سوعىس تالابى.
3. سوعىستىڭ الدىن باعدارلاپ، ارتىن بولجاپ ماقساتقا جەتۋ شەبەرلىكتى، شابۋىلدى  اقىل ويمەن جاساۋ جىگەردى جەتىلدىرەدى.
4. سوعىس كەزىندە يكەمدى بولۋ از، جاۋىڭا قاتال مەيىرىمسىز بول ولسەڭ سۇيگىڭ دالادا قالماسىن دەسەڭ جەڭىسكە اسىق.
5. جەڭەمىز دەپ شاپساق جەڭەمىز، جەڭىلەمىز دەسەك جەلگە ۇشامىز.
6. جاقسى سارباز جاۋعا ويلانباي شابادى، ءومىر ءۇشىن الىسىپ، ءولىمدى جەڭەدى.
7. سوعىستا اياق استىنان قابىلدانعان شەشىم جەڭەدى، جاتتىعۋداعى ۇيرەنگەن ءادىس ايلانى تولىق ىسكە اسىرۋعا سوعىس عانا مۇمكىندىك بەرەدى.
8. باسىندا ويى بولماعان داۋرىقپا ادامنىڭ ءتىلى ۇزىن كەلەدى.
9. بۇگىن جەڭىسكە جەتە الماساڭ، ەرتەڭگى سوعىسقا دايىندىق ەكەنىن ەسىڭدە ساقتا.
10. مويىنداي بىلگەنگە جەڭىلىستىڭ ءوزى جەڭىس، ەرتەڭگى ەرلىگىمىزدىڭ العى شارتى.
11. جاۋىڭ بەتىڭدى تىرناسا-ۇرىپ جىق. جاۋىڭ ساعان قول جۇمساسا-قولىن سىندىر. جاۋىڭ قولىڭدى سىندىرسا-سەن باسىن شاپ. سوعىستان جارالانباي شىعامىن دەپ ويلاما. ءومىر باردا ءولىم بار ەكەنىن ۇمىتپا.
12. ءوز اتامەكەنىمىز بولىپ تابىلاتىن جەرلەردى (قاراقوعا) ماعان سىيعا تارتقانى - قازاقتى قورلاعانى.
13. ءبىز ورىس اسكەرىندەي قاتار تۇرىپ قىرىلمايىق، ەمەن اعاشتاي ءيىلىپ، قايتا تۇرىپ، جاۋىمىزدى جايراتۋعا اسىعايىق.
14. سوعىس قيىنشىلىقسىز بولمايدى، اينالىپ ءوتىپ، ايلاسىن تاۋىپ شىداي ءبىلىۋ كەرەك. ويلانباي شاپساڭ ورعا جىعىلاسىڭ.
15. ءبىزدىڭ كۇشىمىز قىلىشتىڭ جۇزىندە، نايزانىڭ ۇشىندا، اتا بابامىزدىڭ رۋحىندا.
16. تاۋكە حانداي التىن تاقتا وتىرمادىم دەپ ارماندامايمىن.  بار ارمانىم ابىلاي حاننىڭ حاندىق جۇيەسىن قايتا ورناتۋ. (ول كەزدە قازاق ۇعىمىندا باسقا جۇيە جوق) سول ءۇشىن التىن ەردەن تۇسپەدىم وسى ماعان التىن تاق.  
17. قازاقتىڭ  ۇلت ازاتتىعى جولىندا بارىن سالىپ، باسىن تىكتى - ماعجان
18. كەنەسارى حان - كونسەرۆاتور. وتارشىلىققا قارسى كۇرەستى. يساتاي، ەسەت، جانقوجا باتىرلار جەكە رۋلارى ءۇشىن، شارۋالار كوتەرىلىسىن باسقاردى - ءا. بوكەيحانوۆ.

 (بۇل ۇزىندىلەر كەنەسارىنىڭ 200-دەن استام حاتتارى جەكە ءبىر تومدىق كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققان. پاتشا يمپەراتورىنا، ورىنبور گەنەرال گۋبەرناتورلارىنا جازعان سول حاتتارىنان تەرىپ الىندى.)

سادىق سماعۇلوۆ

Abai.kz