ء ى. جولىنان  جاڭىلعان  تاريح  

  قازاق حالقىنىڭ ءۇش عاسىرلىق رەسەي وتارلاۋى كەزەڭىندە تارتقان تاۋقىمەتىنىڭ، سان ۇرپاعىنىڭ توگىلگەن قانىنىڭ وتەۋى بولار، كسرو يمپەرياسى كۇيرەي باسعان شاقتا وزگە ەلدەردىڭ سوڭىنان ءبىز دە 1991 جىلى تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالادىق. الايدا، جاعدايىمىز تاريح مىسالدارىندا ايتىلاتىن تاۋەلسىزدىككە، ازاتتىققا مۇلدە ۇقسامادى. الگى «تاۋەلسىزبىز» دەپ ۇرانداعان ەلدەردىڭ بارلىعىندا دەرلىك ماسكەۋ وتىرعىزعان ءبىرىنشى باسشىلار نوكەرلەرىمەن قاز-قالپىندا، بيلىكتە قالدى.

1991 جىلدىڭ اياعىندا سولار رەسەي بيلىگىمەن قايتا بىرلەسىپ، الماتىدا تمد اتتى جاڭا «وداق» قۇردى. «حالۋا، حالۋا!» دەپ قانشا ايقايلاساڭ دا اۋزىڭ ءتاتتى بولمايدى» دەگەندەي، بۇرىن-سوڭدى ۇلت-ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ەل تىلەۋى جۇزەگە اسىرىلماعان سوڭ، تەك «تاۋەلسىزبىز!» دەپ ۇرانداعاننان حالقىمىز شىنايى ۇلتتىق ازاتتىقتىڭ نە ەكەنىن كورە، سەزىنە دە المادى. سول كەزدە-اق، مۇنداي «تاۋەلسىزدىكتىڭ» ۋاقىتشا، رەسەي ەسىن جيناپ العانشا بۇرىنعى وتار حالىقتاردى الدارقاتا تۇرۋ ءۇشىن عانا جاريالانعانى بەلگىلى بولدى. 1992 جىلى اقپاندا جازعان «ايتپادى دەمەڭدەر!..» اتالاتىن فەلەتونىمدا تۇسىمدە رەسەيگە قايتادان وتار بولعانىمىزدى كورگەنىمدى، ەگەر ارەكەت جاساماساق سول ءتۇس وڭگە اينالاتىنىن «جەلتوقسان» گازەتىندە ەسكەرتتىم. ويتكەنى مەن مۇحيت سىرتىندا جاتىپ ساۋەگەيلىك جاسايتىن بزەجينسكي ناعاشىمدىي ەمەس، تۋمىسىمنان ورىس ورتاسىندا ءجۇرىپ، بۇل حالىقتىڭ مەنتاليتەتىنە قانىق ەدىم. 1970-77 جىلدارى ورىستىڭ جاۋلاۋ تاريحىن زەرتتەپ «ينتەرناتسيوناليزم جانە ونى ورىستاندىرۋعا قولدانۋ»، «ورىستاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك جاندارم بولۋعا تىرىسۋى»، «حالىقتاردىڭ اسسيميلياتسيالانۋى تۋرالى»، ت.ب. جيىرماداي ماقالا جازىپ، تاراتقانىم ءۇشىن سوتتالدىم دا. قاشاندا اش قۇرساق جۇرەتىن ورىس حالقىنىڭ اشۋ-ىزاسىن بيلىگى وزىنەن بۇرىپ: «سەن ۇلى حالىقسىڭ!» دەپ وزگەمەن جاۋلاستىراتىن ادەتىنشە، كەشىكپەي-اق «كسرو شەكاراسىن قالپىنا كەلتىرۋ» رەۆانشيستىك ۇرانىمەن ورىستىڭ «ۇلتتىق بىرلىگىن» نىعايتپاققا ارەكەت باستالارى مەن ءۇشىن ايدان-انىق ەدى.

جاريالاعان تاۋەلسىزدىگىمىزدەن قايتا ايىرار، قانشاما ۇرپاقتىڭ توگىلگەن قانى، تارتقان ازابىن زايا قىلار مۇنداي قاتەردى بولدىرماۋ ءۇشىن رەسەي يمپەرياسى 1991 جىلعىداي تاعى دا بولشەكتەنىپ، وتارىنداعى تاتارستان، داعىستان، ياكۋت، بۋريات، ت. ب. ەلدەر ازاتتىق الۋى قاجەت ەدى. 

بۇرىن، 1970-1986 جىلدارى حالىقتى وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسكە ۇگىتتەگەندە  كسرو -دا ناسيحاتتالاتىن جالعان تاريحتارعا سەندىك قوي. زەرتتەسەم – «شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارى» دەلىنەتىن ي.بولوتنيكوۆ پولشا بيلىگى قولداعان جالعان ءىى ءديميتريدىڭ قولباسىسى بولعان ەكەن، س.رازين ورىس پاتشاسىنىڭ ەدىل مەن كاسپي سۋ جولدارىنداعى رەكەتى بولعان، ە.پۋگاچەۆتى تۇركيا قارجىلاندىرعان. مۋسسوليني مەن گيتلەر بيلىككە قالاي كەلگەنى، لەنيندى گەرمانيا ۇكىمەتى قارجىلاندىرعانى بەلگىلى بولدى.  قىسقاسى، قانداي دا ءبىر شەت مەملەكەت يا قارجىلى الپاۋىتتار جاردەمىنسىز ەش ەلدە ەشقاشان دا «شارۋالار»، «ازاماتتىق»، ۇلت-ازاتتىق تا كوتەرىلىسى جاسالىنباعان، ال لاپ ەتكەن حالىق نارازىلىقتارى از-اق كۇندە تۇنشىقتىرىلادى ەكەن.

1990 جىلداردا «جەلتوقسان»، «ازات» سياقتى ۇلتتىق ۇيىمداردا توراعالىققا تالاس، ارتى جىككە ءبولىنۋ بولىپ جاتاتىنى جۇرت ەسىندە شىعار. ەڭبەكاقىسىز اتقارىلاتىن توراعالىق كىمگە نە ءۇشىن قاجەت بوپ تالاسقاندارىن قايدام، ال ماعان ۇيىم ءوزىم 1970 جىلى باستاپ، سول جولدا بالا-شاعا، تۋىستارىمدى قايعىعا ۇشىراتىپ، ءوز جاستىق ءومىرىمدى بەرىپ كۇرەسكەن ۇلت-ازاتتىعى يدەياسىن سوڭىنا دەيىن اتقارۋعا قاجەت بولعان ەدى. ويتكەنى شەتەلدىك ەلشى، تىلشىلەر تەك ۇيىم باسشىلارىمەن سويلەسەتىن.

بىراق 1991-1992 جىلدارى وپپوزيتسيانى اپتاسىنا «شايعا» شاقىراتىن اقش پەن باتىس ەۆروپا ەلدەرىنىڭ وكىلدەرى مۇناي مەن گاز، ت.ب. بايلىقتارىمىزعا تۇمسىقتارى تيىسىمەن «دەموكراتيا» ءسوزىن ۇمىتىپ، پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ وتارشىلداردان قالعان باسشىلىعىمەن اۋىز جالاسىپ شىعا كەلدى. سوندىقتان مەن 1992 جىلى-اق قازاقستانداعى اقش ەلشىسى ۋليام كورتنيگە: «بايقاۋىمشا، «دەموكراتياشىل ەلمىز» دەۋشىلەر ەكونوميكالىق پايدا ءۇشىن كوممۋنيستەرمەن دە، فاشيستەرمەن دە اۋىز جالاسۋعا بار سياقتى»، – دەگەنمىن.

دەگەنمەن 2005 جىلى جازدا اقش ەلشىسىنىڭ ساياسي كەڭەسشىسى دەبورا ر. مەننۋتتيگە كەزدەسىپ، ولاردىڭ باسەكەلەستەرى رەسەي مەن قىتاي يمپەريالارى قازاق حالقىنا دا ەجەلدەن قاتەر ەكەنىن، بىراق ناتو-عا مۇشەس ەلدەر بۇل ەكى يمپەرياعا قارسى قارۋلانۋعا سونشاما قارجى بەكەر شىعىنداعانىن، بۇلاردى السىرەتۋدى جەر ەكولوگياسىن بۇلدىرمەستەن، ۇلكەن سوعىسسىز-اق جانە ولار جيناقتاعان يادرولىق قارۋلارىن، سۇڭگۋىر قايىقتارىن مۇلدە قولدانا الماستاي ەتىپ ىسكە اسىرۋعا بولاتىنىن (ريم، ت.ب. يمپەريالار يادرولىق قارۋسىز-اق قۇلاعانىنداي، نەگىزىندە، يمپەريالار ىشتەن ءىريتىن), رەسەي مەن قىتاي يمپەريالارىنىڭ قاتەرىنەن الەمدى قۇتقارار كىلت – ولاردىڭ وتارىنداعى تۇرك حالىقتارى ەكەنىن، ءار ەلدەردەگى  تۇركشىل ۇيىمداردىڭ ليدەرلەرىمەن بايلانىسىم بولعاندىقتان بۇل جۇمىستى اتقارا الاتىندىعىمدى ايتقانمىن. «و كەي! دۇرىس ەكەن، ويلانايىق» دەپ، دەبورا حابارسىز كەتتى. استاناعا كوشكەلى ەسىگىن تارس جاپقان اقش ەلشىلىگىنەن حابار الۋعا جاردەمدەسە مە دەپ 2007 جىلى الماتىداعى پولشا ەلشىلىگىنە كىردىم. (ولار 1996 جىلى مەنى «شايعا شاقىرىپ»، مەنىڭ انامنىڭ 1608-1616 جىلدارى سمولەنسك پەن «كاسيموۆو تسارستۆو» ارالىعىن، اسىرەسە ماسكەۋ ايماعىن تالقان ەتىپ سوعىسقان پولياك گرافى ا.يۋ.ليسوۆسكيدىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىن بىلەتىندەرىن ايتقان). قارسى العان ەلشىنىڭ كەڭەسشىسىنە «رەسەي ەس جيسا كورشىلەرىنە قاۋىپ توندىرەر ادەتى بارىن، مۇنى پولياك حالقى تاريحتا سان رەت باسىنان وتكەرگەنىن، قاۋىپتىڭ الدىن الۋعا ايتقان ۇسىنىستارىما جاۋاپ ەستۋ ءۇشىن اقش ەلشىلىگى قابىلداۋىنا كومەكتەسۋىن» سۇراعانمىن. الگىنىڭ ءوڭى قاشىپ: «پولشا مەن  رەسەي اراسىندا بەيبىت قارىم-قاتىناس تۋرالى كەلىسىمدەر بار، ال ءسىز ءبىزدى ارانداتپاقسىز!» - دەپ، تۇرا جونەلدى. ء«حاتىندى ۇمىتقان ەكەنسىڭدەر! مەن ارانداتپاي-اق ءالى كورەسىنى كورەرسىڭدەر رەسەيدەن!» - دەپ، ەلشىلىكتەن شىعىپ كەتكەنمىن.

 2006 جىلى جازدا استاناداعى جاپون ەلشىلىگىنە دە باردىم. ول ەل رەسەيدەن كۋريل ارالدارىن داۋلاعالى جارتى عاسىردان استى. قىتايدىڭ ەكونوميكالىق جىلدام دامۋىنان، قارۋلى كۇشتەرىنىڭ  وسۋىنەن قاۋىپتەنەتىندەرىن دە ايتىپ ءجۇر. مەنى قارسى العان ەلشىلىكتىڭ ەكى قىزمەتكەرىنە ء(بىرى كەڭەسشى حيروكي ماتسۋو) ءوزىمنىڭ 1970-1989 جىلدارداعى تۇرمەلەردەگى سۋرەتتەرىم، ديسسيدەنتتىك شىعارمالارىم بار كىتابىمدى بەرىپ، ەكى يمپەريانى السىرەتۋ تۋرالى جوسپارىمدى ۇسىندىم. ەكەۋى مەنى تىم-تىرىس وتىرىپ تىڭداپ، باسشىلارىنا مالىمدەيتىندەرىن ايتتى. الگىلەردىڭ شوشىعان تۇرلەرىنەن-اق ەش ناتيجە بولماسىن سەزدىم. مەيلى، «قازاقتار مومىن دەپ جۇرسەك، مىنادايلارى دا بار ەكەن-اۋ!؟»، - دەي ءجۇرسىن...

2008 جىلى كوكتەمدە قىتاي ۇكىمەتى تيبەتتە جازالاۋلار جۇرگىزۋىنە بايلانىستى بارشا ەلدەردىڭ سپورتشىلارىن، پرەزيدەنتتەرىن پەكين-2008 وليمپياداسىنا قاتىسپاۋعا شاقىرىپ ۇندەۋ جازعانمىن. الماتىداعى ءبىر پرەسس-كلۋبتا ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزبەك بولعانىمدا سوققىعا جىعىلدىم. يندياداعى دالاي-لاماعا حات جازىپ تيبەتتى، ت.ب. قىتاي وتارىنداعى حالىقتاردى ازات ەتۋ ماسەلەسىمەن وعان كەزدەسۋگە باراتىنىمدى ايتتىم.  05.09.2008 ج. دالاي-لامادان: «مەن ءدىني اداممىن، ساياساتقا ارالاسپايمىن، كەزدەسۋگە ۋاقىتىم تاپشى»، دەگەن جاۋاپ الدىم. (ال تيبەتتە جازاعا تارتىلعاندار ونىڭ لامالارى ەدى).

2008 ج. تامىزدا رەسەي قارۋلى كۇشتەرى گرۋزيا قۇرامىنداعى وڭتۇستىك وسەتياعا باسىپ كىردى. ەرتەسىندە مەن گرۋزيا پرەزيدەنتى گ.سااكاشۆيليگە «رەسەيمەن بەتپە-بەت سوعىسۋعا بولمايتىنىن، ءوزىنىڭ ادامدىق، ازاماتتىق قۇقىعىن قورعاۋعا سەلقوس ورىستار، بيلىگى «سەن ۇلى حالىقسىڭ!» دەپ ارقادان قاعىپ، اراعىن بەرسە ولەرمەن، دۇلەي بولىپ كەتەتىنىن تاريح تالاي كورسەتكەنىن، ورىس وتارشىلدىعىمەن ونداعان جىلدار بويعى كۇرەس تاجىريبەم بارىن» ايتىپ قابىلداۋىن سۇراپ تەلەگرامما، حات جولداعانمىن. استاناداعى گرۋزيا ەلشىسىنە تەلەفون شالىپ، مەنىڭ باراتىنىمدى سااكاشۆيليگە ەسكەرتۋىن سۇرادىم. ەلشى: «وي، حاسان-اعا! مى ۆاس زناەم، ۆى بولشوي، يزۆەستنىي باتىر!»، دەپ ماداقتاپ الىپ، ەگەر مەنىڭ ايتقان بۇيىمتايىمدى ورىنداسا، ونى قازاقستان ۇكىمەتى ەلدەن شىعارىپ جىبەرەتىنىن، سااكاشۆيليگە ەسكەرتپەي-اق بارا بەرۋىمە بولاتىنىن ايتتى. شەتەلگە كومەك ۇسىنىپ بارىپ، بوساعادان قايتقان جاعدايلار باستان وتكەندىكتەن اسىقپادىم. (ايتسە دە، 2011 جىلى ءۇرىمشى كوتەرىلىسىندە ءۇش مىڭ كىسى تۇتقىندالعاندا، ولاردى اتىلۋدان قۇتقارۋ جولىن اقىلداسپاققا ستامبۋلعا بارعانمىن. ناتو-دا قىزمەت ەتكەن ۇيعىر گەنەرال: «اۋىرىپ جاتىرمىن»، - دەپ، ال ۇيعىر جاستارىنىڭ ۇيىمى دا، شىعىس تۇركىستان تۋرالى جۋرنال شىعاراتىندار دا مەنەن ۇركىپ، بەس كۇن بەكەر تەنتىرەپ قايتقانىم دا بار).    

گرۋزيادان جاۋاپ بولماعان سوڭ،  2008-2010 جىلدارى بىشكەكتەگى اقش (ساياسي كەڭەسشى داستين ر.بيكەلگە) جانە گەرمانيا ەلشىلىكتەرىنە بارىپ 2005 جىلى دەبوراعا ايتقان ۇسىنىستارىمدى قايتالاپ، جوسپارلارىمدى ۇكىمەتتەرىنە جەتكىزۋلەرىن سۇرادىم...

سودان كەيىن دە الگى مەملەكەتتەر رەسەي مەن قىتايدى سىناپ، ءار نارسەگە رەنجىسكەن بوپ، قارۋ-جاراق شىعارۋعا تريلليوندارىن ىسىراپتاۋىن جالعاستىرۋدا. بىراق ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن مەنىمەن حابارلاسۋعا، ۇسىنعان ءتيىمدى جوسپارلارىمدى قولدانۋعا بارار ەمەس. وسىعان قاراعاندا الگى «رەسەيدى السىرەتۋ ءۇشىن ونداعى وتار ۇلتتاردى ازاتتىق كۇرەسىنە كوتەرەمىز، ت.ب.» دەلىنگەن اللەن داللەس «دوكتريناسى» شىنىمەن دە ا.يۆانوۆتىڭ «ۆەچنىي زوۆ» رومانىنان الىنعان سىڭايلى. ويتكەنى رەسەي وتارشىلدىعىمەن قۇرەسكەن 45 جىل بويىندا ماعان اقش تاراپىنان رەسەيمەن كۇرەسۋ تۋرالى ەش ۇسىنىس ايتىلعان ەمەس. سوندىقتان  مەن اقش-تىڭ (ناتو-نىڭ) رەسەي مەن قىتاي يمپەريالارىنا قاتىستى ساياساتى وتكەن تاريحتاعىدان وزگە ءبىر ۇستانىمعا اۋىسقان با؟» – دەپ، الەمدىك ساياساتتى زەرتتەۋگە كىرىستىم. 

 ءىى. «الەمدىك استىرتىن بيلىك» بار ما؟

رالف ەپپەرسون “نەۆيديمايا رۋكا، يلي ۆۆەدەنيە ۆو ۆزگلياد نا يستوريۋ كاك نا زاگوۆور” كىتابىندا ادامزات قوعامىنداعى بولىپ جاتاتىن ەلەۋلى وقيعالاردىڭ بارشاسى الدىن الا جوسپارلانىپ جاسالاتىنىنا كوپتەگەن ايعاق، مىسالدار كەلتىرەدى. «باتىستىق دەموكراتيا» اتىن جامىلعان وسىمقورلار كلانىنىڭ (زاگوۆورششيكي) ماقساتى قوعامدا سوعىستار، ينفلياتسيالار، رەۆوليۋتسيالار ۇيىمداستىرا وتىرىپ ادامزات قوعامىندا شەكسىز ديكتاتۋرامەن قاتاڭ باسقارىلاتىن «جاڭا الەمدىك ءتارتىپ» ورناتۋ» دەپ، وسى ىسپەن ءدال بۇگىن اينالىسۋشى ادامداردىڭ بىرقاتارىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەيدى.

 «استىرتىن بيلىكتىڭ» بارى تۋرالى دجوزەف كەننەدي (پرەزيدەنت دجون كەننەديدىڭ اكەسى):  “امەريكوي ۋپراۆليايۋت  پياتدەسيات چەلوۆەك ي ەتو كرۋگلايا تسيفرا”،  ال اەگ-نى 1909 ج. باسقارعان ا. ۆالتەر-راتحەناۋ: “تريستا چەلوۆەك، ۆسە يز نيح زنايۋت درۋگ درۋگا،  ناپراۆليايۋت سۋدبۋ ەۆروپەيسكوي ەكونوميكي ي ۆىبيرايۋت پرەەمنيكوۆ سرەدي سەبيا”، – دەسە، اقش پرەزيدەنتى ف. رۋزۆەلت: “ۆ پوليتيكە  نيچەگو نە پرويسحوديت سلۋچاينو.  ەسلي چتو-تو سلۋچيلوس، تو تاك بىلو زادۋمانو.” – دەيدى. (ال بۇل ەلدەردەگى حالىق مەملەكەتتەرىن وزدەرى سايلاعان پرەزيدەنتتەر، پارلامەنت باسقارىپ، بيلەيدى دەپ سەنىپ كەلەدى!).

ر.ەپپەرسون كىتابىندا ەۆروپا مەن اقش بانكيرلەرىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردى قالاي جوسپارلاپ، ۇيىمداستىرعانىنا دالەلدەر كەلتىرىپ، گيتلەرلىك گەرمانيانىڭ قارۋلانۋىنا جاردەمدەسكەن كاسىپكەرلەردى دە اتايدى. بۇعان كسرو دا گەرمانيانى مەتالل، مۇناي، ت.ب. شيكىزاتتارمەن قامتاماسىز ەتىپ، نەمىس ۇشقىشتارىن جاتتىقتىرىپ  اتسالىسقانى بەلگىلى. سوعىستار مەيلىنشە سوزىلا ءتۇسىپ، ادام شىعىنى كوپ بولۋ ءۇشىن «قارسىلاس جاقتار» ءوز ارا كەلىسىپ ىستەگەن ءتۇرلى ارەكەتتەرى دە بىرتىندەپ اشكەرەلەنۋدە. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى زەرتتەۋشىلەر اعىلشىنداردىڭ وسى ماقساتپەن وزدەرىنىڭ 4 مىڭداي اسكەرىن نورۆەگيانىڭ  ءبىر ارالىندا ءجونسىز قىرعىنعا ۇشىراتقانىن، ت.ب. مىسالداردى جازىپ وتىر. سوعىس توقتاپ قالماۋ ءۇشىن فاشيستىك  قارۋلى كۇشتەردى جانارمايمەن قامتاماسىز ەتكەن رۋمىنيا مۇناي ورىندارىنا ەش شابۋىل جاسالماعان ەكەن. ال كسرو-نىڭ قارۋلى تەحنيكاسى كاۆكاز مۇنايىمەن ەش كەدەرگىسىز قامتاماسىز ەتىلۋى دە ەكى سوعىسۋشى جاقتاردىڭ كەلىسىمىمەن جاسالعانىن كورسەتەدى.                                    

ۆەرماحتىڭ 5 ءساۋىر 1942 جىلعى №41 ديرەكتيۆاسىندا «شىعىس مايدانداعى نەگىزگى ماقسات وڭتۇستىكتەگى كەڭەس اسكەرىن تالقانداپ، كاۆكازداعى مۇنايلى اۋدانداردى الىپ، ورىستاردى تولىقتاي جەڭۋ» دەلىنە تۇرا، 1942 جىلدىڭ شىلدەسىندە كاۆكاز باعىتىنداعى ب توبىنان 6-شى ارميا ءبولىنىپ، ستالينگراد باعىتىنا جىبەرىلگەن. بولماسا جانارمايسىز قالعان كسرو-دا سوعىس 1942 جىلدىڭ ورتاسىندا-اق توقتاعان بولار ەدى.

سونداي-اق، ەگەر اقش  نەمىس ادميرالى كاناريستىڭ جوسپارىن قابىلداعاندا دا سوعىس 1943 جىلى كوكتەمدە توقتاعان بولار ەدى.

1941 ج. 7 جەلتوقساندا اقش-تىڭ پيرل حاربورداعى سوعىس بازاسىنا جاپونيانىڭ «كەنەتتەن شابۋىلداعانى» جالعان ەكەندىگى تۋرالى ر.ەپپەرسون: «ي رۋزۆەلت، ي مينيستەرستۆو ارمي توجە زنالي وب ەتوم، تاك كاك “... وچەن ۆاجنىي وفيتسەر امەريكانسكوي ارمەيسكوي رازۆەدكي، سلۋجيۆشي نا دالنەم ۆوستوكە ۆ 1941 گ. ...پولۋچيل سۆەدەنيا و  پلانە  ياماموتو پوسلات ۋدارنۋيۋ گرۋپپۋ دليا ناپادەنيا نا پيرل حاربور ي ناپراۆيل  تري وتدەلنىح سووبششەنيا س ەتوي ينفورماتسيەي ۆ ۆاشينگتون ي، پو كراينەي مەرە، دۆا يز نيح پوپالي ۆ ارمەيسكيە دوسە زادولگو دو ناپادەنيا نا پيرل حاربور”،

ناكونەتس،  6 دەكابريا 1941 گ.  ياپونسكوە پراۆيتەلستۆو ۆ وتچاياني پوسىلاەت تەلەگراممۋ ۆ سۆوە پوسولستۆو ۆ  ۆاشينگتونە، پو سۋتي وبرىۆايا ۆسە پەرەگوۆورى س امەريكانسكيم پراۆيتەلستۆوم. پوسلە توگو، كاك سووبششەنيە بىلو پەرەحۆاچەنو امەريكانسكيم پراۆيتەلستۆوم،  راسشيفروۆانو ي ۆرۋچەنو رۋزۆەلتۋ،  ون پرويزنەس: “ەتو وزناچاەت ۆوينۋ” تەپەر رۋزۆەلت زنال،  چتو ياپونيا پلانيرۋەت ناپادەنيە نا سوەدينەننىە شتاتى، نو ۆسە جە نيچەگو نە سدەلال، چتوبى پرەدۋپرەديت امەريكانسكيە ۆوورۋجەننىە سيلى ۆ پيرل حاربورە»،– دەپ جازادى.

ال كسرو-نىڭ شىعىس ەۆروپانى باسىپ الىپ ناتو-عا قارسى «ۆارشاۆا كەلىسىمى» سوتسياليستىك لاگەرىن قۇرۋىنا كىمدەر جاعداي جاساعانى تۋرالى: «رۋسسكيم پوزۆوليالوس كوممۋنيزيروۆات سترانى ۆوستوچنوي ەۆروپى پود پريكرىتيەم ۆوينى. پوسكولكۋ روسسيا پرودۆيگالاس س ۆوستوكا مەدلەننەە،  چەم وجيدالوس، سويۋزنيكي بىلي ۆىنۋجدەنى پرەدوستاۆيت ەي بولشە ۆرەمەني; وتسيۋدا زادەرجكا سو ۆتورجەنيەم ۆ زاپادنۋيۋ ەۆروپۋ. سەناتور Joseph McCarthy پريپيسىۆال ەتو رەشەنيە  گوسسەكرەتاريۋ دج.مارشاللۋ: “تەپەر مى، بەزۋسلوۆنو، پودوشلي ك تومۋ، چتو بىلو سامىم ۆاجنىم ۆوەننىم رەشەنيەم ۆ ەۆروپە:  رەشەنيۋ مارشاللا ... سوسرەدوتوچيتسيا نا فرانتسي ي تسەليكوم وستاۆيت ۆوستوچنۋيۋ ەۆروپۋ كراسنوي ارمي”،– دەگەن ايعاقتار ايتادى.

وسىلايشا ەپپەرسون ءوز كىتابىندا ءبىر-بىرىنە قارسى بولدى دەپ سانالاتىن كاپيتاليزم مەن سوتسياليزم جۇيەلەرىنىڭ ءبىر ورتالىقتان باسقارىلىپ وتىرعانىن، ماقساتتارى – بارشا مەملەكەتتەردىڭ ۇستىنەن باقىلاپ، باسقاراتىن «جاڭا الەمدىك  ءتارتىپ» (الەمدىك بيلىك) ورناتۋ ەكەنىن كوپتەگەن ادامداردىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەلەرىن كەلتىرە وتىرىپ دالەلدەيدى. حح-عاسىر باسىندا (1905, 1917 جج.) رەسەيدە رەۆوليۋتسيا جاساۋ ءۇشىن لەنيندى، تروتسكيدى، كەرەنسكيدى اقش پەن باتىس ەۆروپالىق بانكتەردىڭ قالاي، قانشا سومامەن قارجىلاندىرعانىن ناقتى قۇجاتتارمەن كورسەتەدى.

رەۆوليۋتسيادان كەيىن دە وسى مەملەكەتتەر وزدەرى قۇرعان كسرو-عا سوعىس قارۋلارىن جاسايتىن تەحنولوگيالاردى بەرىپ تۇرعان ەكەن: «كوگدا 4 وكتيابريا 1957 گ. رۋسسكيە وبياۆيلي، چتو ۆىۆەلي نا وربيتۋ پەرۆىي ۆ يستوري سدەلاننىي رۋكامي چەلوۆەكا ساتەلليت، كوتورىي وني نازۆالي “سپۋتنيكوم”،  ناچالاس «كوسميچەسكايا گونكا». ودناكو، ۆوزموجنوست ۆىۆەستي نا وربيتۋ سپۋتنيك زەملي  بىلا  پرەدوستاۆلەنا  رۋسسكومۋ پراۆيتەلستۆۋ  امەريكانسكيم ۆ كونتسە ۆتوروي ميروۆوي ۆوينى.

گەنەرال دجوردج پاتتون، دۆيگاياس نا ۆوستوك، ۆگلۋب زاپادنوي ەۆروپى ي گەرماني،  زاحۆاتيل دۆا نەمەتسكيح گورودا - پەنەميۋندە ي نوردحاۋزەن، گدە نەمەتسكيە ۋچەنىە رازراباتىۆالي راكەتى V-1 ي V-2. ۆەرحوۆنىي گلاۆنوكوماندۋيۋششي سويۋزنىمي ۆويسكامي گەنەرال دۋايت ەيزەنحاۋەر پريكازال پاتتونۋ  پەرەدات ەتي دۆا گورودا رۋسسكيم ۆ تسەلوستي ي سوحراننوستي. پري ەتوم يم دوستاليس  تىسياچي نەمەتسكيح ۋچەنىح،  كوتورىح ۆىۆەزلي ۆ روسسيۋ يز ەتيح دۆۋح گورودوۆ ۆمەستە س زاۆودامي.    

بولشينستۆو سوۆرەمەننىح يستوريكوۆ وبىچنو وبياسنياەت، چتو رۋسسكيە پولۋچيلي سەكرەتى اتومنوي بومبى وت  پريزناننىح  ۆينوۆنىمي  امەريكانسكيح شپيونوۆ Ethel ي Julius Rosenberg, كوتورىح ۆ 1950 گ. وبۆينيلي ۆ پەرەداچە رۋسسكيم ەتيح رابوت. ودناكو يستوريا اتومنوي بومبى ناچالاس ەششە دو پريگوۆورا روزەنبەرگام. امەريكانسكوە پراۆيتەلستۆو پەرەدالو روسسي بومبۋ ۆ 1943 گ.، ۆ حودە پروگراممى لەند ليزا»، – دەيدى، وسى ماسەلەلەردى زەرتتەگەن ادامداردىڭ كىتاپتارىنا جۇگىنىپ.

1950 جىلى كورەي سوعىسىندا دا اقش-تىڭ ءوز «قارسىلاستارىنا» (كوممۋنيستەرگە)  كومەكتەسكەنى جايلى ايعاقتار كەلتىرەدى: «سپۋستيا دۆا دنيا پوسلە ۆتورجەنيا ۆ يۋجنۋيۋ كورەيۋ، كيتايتسى نا تايۆانە (چانكايچيلىكتەر. –ح.ق-ت), چۋۆستۆۋيا،  چتو دليا نيح پريشلا پورا ۆىستۋپيت پروتيۆ  كوممۋنيستيچەسكوگو پراۆيتەلستۆا كونتينەنتالنوگو كيتايا،  پولۋچيلي جەستوكي ۆىگوۆور وت پرەزيدەنتا ترۋمەنا: «يا پريزىۆايۋ كيتايسكوە پراۆيتەلستۆو نا فورموزە (تايۆان) پرەكراتيت  ۆوزدۋشنىە  ي  مورسكيە وپەراتسي پروتيۆ ماتەريكا”. ي ترۋمەن نە تولكو زاياۆيل، چتو پرەتەنزي سۆوبودنىح كيتايتسەۆ ك كوممۋنيستيچەسكومۋ كيتايۋ پروتيۆورەچات امەريكانسكوي پوليتيكە، نو تاكجە  پريكازال  امەريكانسكومۋ  فلوتۋ ۆويتي ۆ تايۆانسكي پروليۆ، چتوبى وبەسپەچيت ەتو. ۆپوسلەدستۆي گەنەرال دۋگلاس ماكارتۋر راسسكازال، چتو ون راسسماتريۆال ەتۋ اكتسيۋ كاك پرەدنامەرەننوە دەيستۆيە سو ستورونى امەريكانسكوگو پراۆيتەلستۆا،   وبەسپەچيۆايۋششەە ۆستۋپلەنيە ۆ ۆوينۋ كراسنوگو كيتايا.

گەنەرال ماكارتۋر،  سوزناۆايا، چتو كراسنىي كيتاي بىل گوتوۆ ۆستۋپيت ۆ ۆوينۋ، چەتكو پرەدستاۆليال، چتو ەدينستۆەننىي پۋت سورۆات ەگو ماسسيروۆاننوە ۆتورجەنيە، ەتو - رازبومبيت موستى چەرەز رەكۋ يالۋ. «نەمەدلەننو پوسلەدوۆالا تەلەگرامما وت گوسسەكرەتاريا  دج.مارشاللا، وتمەنيايۋششايا موي پريكاز ي پرەدپيسىۆايۋششايا منە “وتلوجيت بومبارديروۆكۋ ۆسەح تسەلەي ۆ پرەدەلاح پياتي ميل وت مانچجۋرسكوي گرانيتسى”.

پوميمو ەتوگو، ماكارتۋر پولۋچيل پريكاز نە پرەسلەدوۆات سەۆەرو كورەيسكيە سامولەتى،  ۋديرايۋششيە ۆ مانچجۋريۋ، راۆنو كاك ي نە موگ ون بومبيت بازۋ سنابجەنيا ۆ گورودە Racin...Racin ياۆليالسيا وسنوۆنىم سكلادوم، نا كوتورىي سوۆەتسكي سويۋز وتپراۆليال پريپاسى يز ۆلاديۆوستوكا دليا سەۆەروكورەيسكوي ارمي”.

25 نويابريا 1950 گ. كوماندۋيۋششي كيتايسكوي كراسنوي ارميەي گەنەرال Lin Piao  پەرەبروسيل ۆسە سۆوي ۆويسكا چەرەز رەكۋ يالۋ ۆ سەۆەرنۋيۋ كورەيۋ. ماكارتۋر سچيتال، چتو “...يم دولجنى بىلي پەرەدات سووبششەنيە، گارانتيرۋيۋششەە، چتو موستى  چەرەز  يالۋ وستانۋتسيا سۆياششەننىمي، ا يح بازى نيكتو نە ترونەت”. گەنەرال لين بياو پوزدنەە پريزنال، چتو ون “نيكوگدا بى نە پوشەل ۆ ناستۋپلەنيە ي نە ستال بى ريسكوۆات سۆويمي ليۋدمي...  ەسلي بى يا نە بىل ۋۆەرەن، چتو ۆاشينگتون ۋدەرجيت گەنەرالا ماكارتۋرا وت پرينياتيا  سووتۆەتستۆۋيۋششيح  وتۆەتنىح  مەر پروتيۆ مويح پۋتەي سنابجەنيا ي كوممۋنيكاتسي”،

درۋگايا وبلاست،  ۆ كوتوروي سوەدينەننىە شتاتى پوموگالي رۋسسكيم، ەتو - ۆوەننايا تەحنيكا. ۆو ۆرەميا كورەيسكوي ۆوينى سوۆەتى پوستاۆليالي  سەۆەرنوي كورەە ي  كراسنومۋ كيتايۋ رەاكتيۆنىە سامولەتى، ۆ توم چيسلە ميگ-15. ەتوت سامولەت بىل پوحوج نا پوستاۆلياۆشيەسيا امەريكانسكيم پراۆيتەلستۆوم F-86,  نا كوتورىح لەتالي يۋجنوكورەيسكيە ي امەريكانسكيە لەتچيكي. وبا ەتي سامولەتا بىلي سكونسترۋيروۆانى ودنيم ي تەم جە چەلوۆەكوم - نەمتسەم، ۆزياتىم ۆ پلەن ۆ كونتسە ۆتوروي ميروۆوي ۆوينى ۆ  نوردحاۋزەنە.  كاك ۋجە گوۆوريلوس،  ۋچەنىي  پوپال ۆ ودنۋ سترانۋ،  ا ەگو چەرتەجي - ۆ درۋگۋيۋ» – دەيدى كىتابىندا ەپپەرسون.

1960-جىلدارداعى ۆەتنام سوعىسىنا بايلانىستى دا ول: «ناۆەرنوە، نەبىۆالىم پريمەروم امەريكانسكوي ۆوەننوي پوموششي رۋسسكومۋ پراۆيتەلستۆۋ ستالا ۆەتنامسكايا ۆوينا. د-ر ساتتون پريشەل ك ۆىۆودۋ، چتو “... ۆينتوۆكي، بوەپريپاسى، ورۋجيە، ترانسپورتنىە سرەدستۆا، ۋبيۆاۆشيە امەريكانتسەۆ ۆو ۆەتنامە،  پوستۋپالي يز  سۋبسيديرۋەموي  امەريكوي ەكونوميكي سوۆەتسكوگو سويۋزا”;

ناپريمەر، پەرەچەن زا ترەتي كۆارتال 1971 گ. ياۆلياەتسيا تيپيچنىم ي پوكازىۆاەت، چتو ناشە پراۆيتەلستۆو، زا ودين تولكو ەتوت كۆارتال، وتگرۋزيلو رياد توۆاروۆ رۋسسكومۋ پراۆيتەلستۆۋ، ۆ تو ۆرەميا كاك روسسيا پوستاۆليالا ۆ سەۆەرنىي ۆەتنام ۆوسەمدەسيات پروتسەنتوۆ توۆاروۆ ي بوەۆوي تەحنيكي.

سرەدي سۋدوۆ،  دوستاۆلياۆشيح  رۋسسكيە گرۋزى ۆ پورتى سەۆەرنوگو ۆەتناما، بىلي پرينادلەجاۆشيە ۆەليكوبريتاني، ياپوني، گرەتسي، نورۆەگي، ليۆانۋ، يتالي، زاپادنوي گەرماني ي پانامە.

      امەريكانسكايا پوموشش دەلۋ سەۆەروۆەتنامسكوگو پراۆيتەلستۆا يمەەت داۆنيۋيۋ پرەديستوريۋ. Lloyd Shearer ۆ سۆوەي ستاتە “كوگدا حو شي مين بىل اگەنتوم رازۆەدكي دليا سشا» پودروبنو  راسسكازىۆاەت،  كاك  امەريكانسكوە پراۆيتەلستۆو سودەيستۆوۆالو پەرۆىم ۋسيليام وسنوۆاتەليا رەۆوليۋتسي پروتيۆ يۋجنوۆەتنامسكوگو پراۆيتەلستۆا. حو شي مين پوپولنيل ريادى اپپاراتا امەريكانسكوي رازۆەدكي. ۆ ستاتە گوۆوريتسيا: “ۋ ناس بىل  نادەجنىي اگەنت،  كوتوروگو  مى رەگۋليارنو وبەسپەچيۆالي ورۋجيەم، راديواپپاراتۋروي، راديستامي ي مەديكامەنتامي. ۆسە ەتو سپوسوبستۆوۆالو ۋپروچەنيۋ ەگو پولوجەنيا ي ستاتۋسا”.

تاكيم وبرازوم، ەششە دو ناچالا ۆەتنامسكوي ۆوينى امەريكانتسى وبەسپەچيۆالي پارتيزانسكۋيۋ ارميۋ چەلوۆەكا، كوتورىي، ۆ كونتسە كونتسوۆ، ۆوزگلاۆيل ۆەت كونگ ۆ ۆوينە پروتيۆ امەريكانتسەۆ.

ەششە بولەە  پريسكوربنايا پروداجا رۋسسكومۋ پراۆيتەلستۆۋ سوستويالاس ۆ 1966 گ.، كوگدا پراۆيتەلستۆو سشا: “... ناپراۆيلو ۆ سوۆەتسكي سويۋز پولنىە تەحنيچەسكيە ۋسلوۆيا، نەوبحوديمىە تومۋ دليا سترويتەلستۆا زاۆودا پو پرويزۆودستۆۋ گليتسەرينا. گليتسەرين پريمەنياەتسيا ۆ پرويزۆودستۆە ۆزرىۆچاتىح ۆەششەستۆ. ون پريمەنياەتسيا ۆ دەتوناتوراح مين-لوۆۋشەك، وسوبەننو ۆو ۆەتنامە.  بولەە  50 % ۆسەح  امەريكانسكيح پوتەر ۆو ۆەتنامە بىلو ۆىزۆانو مينامي-لوۆۋشكامي”.

     ودناكو نەكوتورىە تورگوۆىە سدەلكي يمەلي كۋدا بولەە  رازرۋشيتەلنىە پوسلەدستۆيا دليا بۋدۋششەي بەزوپاسنوستي امەريكي: “پو سلوۆام د-را William Perry, زامەستيتەليا مينيسترا وبورونى پو نيوكر، ك 2000-مۋ گودۋ سسسر بۋدەت ۆ سوستوياني وپرەدەليات ي وتسلەجيۆات مەستوپولوجەنيە ۆسەح پودۆودنىح لودوك سشا.  پريچينا؟  مى ەكسپورتيرۋەم كاك “اپپاراتۋرۋ دليا رازۆەدكي نەفتي” سامۋيۋ پەرەدوۆۋيۋ امەريكانسكۋيۋ سەيسمولوگيچەسكۋيۋ ي سۆيازاننۋيۋ س نەي ۆىسوكۋيۋ تەحنولوگيۋ” – دەيدى.

ەپپەرسون 1962 جىلعى «كاريب كريزيسى» اتالعان وقيعانىڭ دا جالعاندىق بولعانىن، اعاش جاشىكتەر سۋرەتىنەن وزگە كۋباعا كسرو راكەتالارىنىڭ ورناتىلعانىن دا، الىپ كەتىلگەنىن دە دالەلدەيتىن ەشبىر ايعاقتىڭ جوقتىعىن ايتادى.

ەپپەرسون كىتابىنىڭ سوڭىندا ورىس ديسسيدەنتى ا.سولجەنيتسىننىڭ 1975 ج 5-شىلدە كۇنى اقش حالقىنا ايتقان: “ۆسيا ناشا رابسكايا سيستەما (سسسر) زاۆيسيت وت ۆاشەي ەكونوميچەسكوي پوموششي. كوگدا وني حورونيات ناس زاجيۆو، پوجالۋيستا،  نە پوسىلايتە يم  لوپاتى ي  ساموە سوۆرەمەننوە زەملەروينوە وبورۋدوۆانيە” جانە دە:  “زاچەم مى (سشا) پەرەداەم كوممۋنيستيچەسكومۋ  توتاليتاريزمۋ  ۆسە  بولشە  ي بولشە تەحنولوگي - سلوجنوي، تونكوي، رازۆيتوي تەحنولوگي،  كوتورايا ەمۋ نۋجنا دليا ۆوورۋجەني ي سوكرۋشەنيا سۆويح سوبستۆەننىح گراجدان” – دەگەن سوزدەرىن كەلتىرىپ: «نو، نەسموتريا نا ۆسە پرەدۋپرەجدەنيا، پوموشش ي تورگوۆليا پرودولجايۋتسيا. ا رۋسسكوە پراۆيتەلستۆو  پرودولجاەت “سوكرۋشات سۆويح سوبستۆەننىح گراجدان”. س پوموششيۋ امەريكي»، – دەپ اياقتايدى كىتابىن.

 ر.ەپپەرسون، ت.ب. زەرتتەۋشىلەر كاپيتاليستىك ناتو مەن كسرو باستاعان سوتسياليستىك جۇيە اراسىنداعى جارتى عاسىرلىق «قىرعي-قاباق تەكەتىرەس» («حولودنايا ۆوينا») جالعان ويىن بولىپ، «ويىن»  ءبىر ورتالىقتان باسقارىلعانىن دالەلدەيدى.

 الەمدى ءبىر ورتالىقتان بيلەي تۇرا حالىقتى ءبىر-بىرىمەن وتىرىك قارسى قويۋ نەگە كەرەك دەسەك، شىن مانىسىندە، «سوعىس قاۋپى بار» دەگەن جەلەۋمەن ءوز حالىقتارىن ۇرەيدە ۇستاۋ ارقىلى باسقارۋ – بيلەۋشىلەردىڭ باعزى زامانداردان قولدانىپ كەلە جاتقان ءادىسى ەكەن.  اقش گۋدزون ينستيتۋتى زەرتەۋىنىڭ ەسەبىندە دە (1961 ج.) وسى بيلەۋ ساياساتى: «ۆوزموجنوست ۆوينى وبەسپەچيۆالا ليۋبومۋ پراۆيتەلستۆۋ چۋۆستۆو ەگو ۆنەشنەي نەوبحوديموستي، بەز كوتوروگو نيكاكوە پراۆيتەلستۆو نە موجەت دولگو وستاۆاتسيا ۋ ۆلاستي. يستوريچەسكيە داننىە وبنارۋجيۆايۋت تسەلىي رياد پريمەروۆ توگو، كاك نەسپوسوبنوست رەجيما سوحرانيات پراۆدوپودوبيە ۆوەننوي ۋگروزى پريۆوديلا ك ەگو راسپادۋ»،– دەپ كورسەتىلىپتى.

 حالقىن ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەرمەن ۇرەيلەندىرىپ، قورقىنىشتا ۇستاماعان ۇكىمەتتىڭ «كۇنى ساناۋلى»  بولاتىندىقتان  بيلەۋشىلەر «تيتاننيك» كەمەسىنىڭ اپاتى، نيۋ-يوركتەگى ساۋدا ورتالىقتارىن قۇلاتۋ، رەۆوليۋتسيالار، دۇنيەجۇزىلىك سوعىستار، تەرروريزمدەردى وزدەرى ۇيىمداستىرىپ حالىققا «شوك-شوۋلار» كورسەتىپ كەلەدى.

 اقش-تىق اارون رۋسسوعا  نيكولاس روكفەللەر  نيۋ-يوركتەگى ساۋدا ورتالىعىنىڭ ەكى عيماراتى قۇلاتىلاتىنىن وقيعا بولاردان 11 اي بۇرىن ەسكەرتىپ، سونى سىلتاۋراتىپ  «تەرروريزممەن اقىرى-سوڭى كورىنبەس كۇرەس باستالاتىنىن»، اۋعانستان، يراك، ت.ب. ەلدەرگە اسكەرلەر كىرگىزىلەتىنىن ايتقان. ا.رۋسسونىڭ: ««استىرتىن الەمدىك بيلىكتىڭ» تۇپكى  ماقساتى نە؟» –  دەگەن سۇراعىنا الپاۋىت روكفەللەرلەر وتباسىنىڭ مۇشەسى نيكولاس: «كونەچنايا تسەل؟! چتوبى ۆسەم ۆ ميرە بىل ۋستروەن چيپ راديوچاستوتنوي يدەنتيفيكاتسي، ي ۆسە دەنگي بۋدۋت پريۆيازانى ك ەتومۋ چيپۋ. ا كتو بۋدەت پروتەستوۆات ي دەلات چتو-تو نام نا پەرەكور – مى ۋ نەگو چيپ وتكليۋچيم»، – دەپتى (ا.رۋسسو، «ينتەرۆيۋ س ن.روكفەللەروم»).

 «سچاستە ۆ سۆوبودە» جوباسىن جاساۋشى رەسەيلىك ۆ.ا.توكارەۆ ءوز ماقالاسىندا: «پوۆسەمەستنو پروۆوديتسيا ۆنەدرەنيە ميكروچيپوۆ پود كوجۋ. چيپيروۆانيە ناسەلەنيا روسسي، ۋكراينى - ۋزاكونەننىي ستيحينىي پروتسەسس، دليا كوتوروگو ۋستانوۆلەنى چيوتكيە سروكي. ۆ سشا ۆو منوگيە فيرمى نە پرينيمايۋت نا رابوتۋ، ەسلي ۆ رۋكۋ كانديداتا نە ۆجيۆليون ميكروچيپ. مولودىم ۆلادەلتسام ميكروچيپا داجە پرەدوستاۆلياەتسيا "لگوتا": وني موگۋت لەگچە پرويتي ۆو ۆسياكيە كلۋبى ي ديسكوتەكي»، – دەيدى.

     «تاينوە ميروۆوە پراۆيتەلستۆو گوتوۆيت ميرۋ «گلوبالنۋيۋ يمپەريۋ» (يستيننايا ۆلاست سوسرەدوتوچەنا ۆ رۋكاح نەوفيتسيالنوي مەجدۋنارودنوي گرۋپپى ليتس) ماقالاسىندا (ينتەرنەت، 18 اپرەليا 2011) اندرەي پولۋنين: «پري سلوۆاح «ميروۆوە پراۆيتەلستۆو» پرينياتو كرۋتيت پالتسەم ۋ ۆيسكا. نو ۆوت پروبلەما: منوگيە ۆپولنە سەرەزنىە ەكسپەرتى نە ۆەريات، چتو سترانامي ۋپراۆليايۋت پرەزيدەنتى، پرەمەرى، پرەدسەداتەلي ي پروچيە «ۆيديمىە» وفيتسيالنىە ليتسا. وني سچيتايۋت، چتو يستيننايا ۆلاست – موششنايا، نەپوكولەبيمايا، نو سكرىتايا – سوسرەدوتوچەنا ۆ چيح-تو درۋگيح رۋكاح. ەتۋ نەوفيتسيالنۋيۋ موگۋششەستۆەننۋيۋ گرۋپپۋ، كوتورايا نە پريزناەت ناتسيونالنىح گرانيتس، كونتروليرۋەت بانكوۆسكوە دەلو، ستراحوۆانيە، ۋگلەدوبىچۋ، پرومىشلەننوست،– وني نازىۆايۋت ميروۆىم پراۆيتەلستۆوم.

نا ەتو تەنەۆوە پراۆيتەلستۆو، ۋتۆەرجدايۋت ەكسپەرتى، رابوتايۋت تاينىە ورگانيزاتسي ي موزگوۆىە تسەنترى. ناپريمەر، «سوۆەت پو مەجدۋنارودنىم وتنوشەنيام»، كوتورىي سوزدان ۆ 1921 گودۋ امەريكانسكيم بانكيروم مورگانوم، ي كونتروليرۋەت فەدەرالنۋيۋ رەزەرۆنۋيۋ سيستەمۋ سشا، نيۋ-يوركسكۋيۋ فوندوۆۋيۋ بيرجۋ ي ۆەدۋششيە سرەدستۆا ماسسوۆوي ينفورماتسي. يلي «بيلدەربەرگسكي كلۋب» (1954), كوتورىي وبەدينيل امەريكانسكۋيۋ ەليتۋ ي ەۆروپەيسكۋيۋ. يلي «ترەحستوروننيايا كوميسسيا» (1974), ۆ كوتورۋيۋ ۆوشلي پرەدستاۆيتەلي سشا، ەۆروپى ي ياپوني. ەە تسەل – «سوزدات مەحانيزم گلوبالنوگو پلانيروۆانيا ي دولگوسروچنوگو پەرەراسپرەدەلەنيا رەسۋرسوۆ». يلي «ريمسكي كلۋب» (1968), كوتورىي يمەەت سۆوي چاستنىە رازۆەدىۆاتەلنىە اگەنتستۆا ي، كرومە توگو، «زايمستۆۋەت» ينفورماتسيۋ ۋ ينتەرپولا، فسب ي موسسادا. كۋريرۋەت رابوتۋ ەتيح ورگانيزاتسي ميللياردەر دەۆيد روكفەللەر.

    چتو پرەدستاۆلياەت سوبوي تاينوە ميروۆوە پراۆيتەلستۆو، كاكيە تسەلي ستاۆيت، راسسۋجداەت دوكتور يۋريديچەسكيح ناۋك، گەنەرال-مايور ميليتسي ۆ وتستاۆكە، ەكس-سوۆەتنيك پرەدسەداتەليا كونستيتۋتسيوننوگو سۋدا، ەكس-گلاۆا روسسيسكوگو بيۋرو ينتەرپولا ۆلاديمير وۆچينسكي.

  – ۆلاديمير سەمەنوۆيچ، تاينوە ميروۆوە پراۆيتەلستۆو، نا ۆاش ۆزگلياد، دەيستۆيتەلنو سۋششەستۆۋەت؟

 – كوگدا ناشي پوليتولوگي، سوتسيولوگي ي يستوريكي ناچينايۋت گوۆوريت و ميروۆوم پراۆيتەلستۆە، سچيتاەتسيا، چتو چەلوۆەك ۆىجيل يز ۋما. ا ۆەد نا زاپادە ۋچەنىە وتنوسياتسيا ك ەتومۋ ۆوپروسۋ وچەن سەرەزنو. ناپريمەر، تاكيە يزۆەستنىە ليۋدي، فينانسيستى ميروۆوگو ۋروۆنيا، كاك دجوردج سوروس، جاك اتتالي گوۆوريات، چتو دالنەيشەە رازۆيتيە يستوري نەۆوزموجنو بەز ميروۆوگو پراۆيتەلستۆا، بەز ميروۆوگو پارلامەنتا، بەز ميروۆىح ۆوورۋجەننىح سيل ي بەز ميروۆوي پوليتسي»، – دەگەن، ت.ب. پىكىرلەرىن كەلتىرەدى.

بۇگىنگى كۇنى قازاقستان شەتەل بانكتەرىنە 150 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە (ال ءار ازاماتقا شاققاندا 8500 دوللاردان) قارىز ەكەندىگى ايتىلىپ جۇرگەن اقپارات. قازاقستان بيلىگى: «ەلىمىز ەكونوميكالىق دامۋ ۇستىندە» دەي تۇرا، وسى قارىز نەگە جىل سايىن ءوسىپ بارادى؟ سويتسەك، قارىزعا باتىرىلۋ سەبەبىمىز – شەتەلدىكتەر مۇنايىمىزدى، ت.ب. يگەرۋگە جاردەمدەسەمىز دەپ، قۇرلىستارىنا جۇمسالاتىن قاراجاتتى سمەتادا 6-7 ەسە اسىرىپ كورسەتەدى ەكەن، ال سول قاراجاتتىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ەلگە كەلمەي الگى جۇمىستاردى اتقارماق كومپانيانىڭ شەتەلدەگى بانكىنە (شەتەلدەگى ءبىر بانكتەن ەكىنشىسىنە) اۋدارىلادى ەكەن. بۇل تۋرالى «الەمدىك بيلىكتىڭ» بولىمشەسى سانالاتىن اقش-تاعى «سوۆەت پو مەجدۋنارودنىم وتنوشەنيام» مەكەمەسىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرى دجون پەركينس ءوزىنىڭ «يسپوۆەد ەكونوميچەسكوگو ۋبيتسى» كىتابىندا (2004 ج.) وسى مەكەمەنىڭ قازىرگى مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارىمەن كەلىسە وتىرىپ قالايشا حالقىن قۇتىلا الماس قارىزعا باتىراتىندىعىن، ءسويتىپ سوعىسسىز-اق وتارلاۋدىڭ قازىرگى زامانعى ءتاسىلى تۋرالى جازعان: «ۋسلوۆيەم پرەدوستاۆلەنيا زايما ياۆلياەتسيا تو، چتو رابوتى پو ەتيم پروەكتام ۆىپولنيايۋت سترويتەلنىە ي ينجەنەرنىە فيرمى تولكو يز ناشەي سترانى. فاكتيچەسكي، بولشايا چاست سرەدستۆ تاك ي نە ۋحوديت زا پرەدەلى سشا: دەنگي پروستو پەرەۆودياتسيا يز بانكوۆسكيح ورگانيزاتسي ۆ ۆاشينگتونە ۆ سترويتەلنىە ورگانيزاتسي ۆ نيۋ-يوركە، حيۋستونە يلي سان-فرانتسيسكو»..، «نەسموتريا نا تو چتو دەنگي پراكتيچەسكي نەمەدلەننو ۆوزۆراششايۋتسيا ۆ كورپوراتسي - چلەنى كورپوراتوكراتي (تو ەست ك كرەديتورام), سترانا، پولۋچايۋششايا زاەم، وبيازانا ۆىپلاتيت ەگو نازاد س پروتسەنتامي. ەسلي ەۋ (ەكونومۋبيتسا-اگەنت) پرەۆوسحودنو سپراۆيلسيا سو سۆويم زادانيەم، زايمى بۋدۋت ناستولكو ۆەليكي، چتو دولجنيك ۋجە چەرەز نەسكولكو لەت بۋدەت نە سپوسوبەن ۆىپلاچيۆات دولگ ي وكاجەتسيا ۆ سيتۋاتسي دەفولتا. ي ۆوت توگدا، پودوبنو مافي، مى ترەبۋەم سەبە شەيلوكوۆسكوگو «فۋنتا جيۆوي پلوتي». تاكوۆوي چاستو سوستويت يز ودنوي يلي نەسكولكيح پوزيتسي: سترانا دولجنا گولوسوۆات پو ناشەي ۋكازكە ۆ وون، پوزۆوليت رازمەستيت ناشي ۆوەننىە بازى ي دوپۋستيت ك دراگوتسەننىم پريرودنىم رەسۋرسام، ناپريمەر ك نەفتي يلي ك پانامسكومۋ كانالۋ. كونەچنو، پري ەتوم دولجنيك پوپرەجنەمۋ وستاەتسيا دولجنيكوم - ي ۆوت ەششە ودنا سترانا ۆوشلا ۆ ناشۋ گلوبالنۋيۋ يمپەريۋ»...

 «پوچتي ۆسە سترانى، كوتورىە ۋسيليامي ەۋ بىلي پودتيانۋتى پود زونتيك گلوبالنوي يمپەري، يمەلي سحوجۋيۋ ۋچاست. يز كاجدوي سوتني دوللاروۆ، يزۆلەكاەمىح ۆ ۆيدە نەفتي يز ليۆنەۆىح لەسوۆ ەكۆادورا، نەفتيانىە كومپاني زابيرايۋت 75 دوللاروۆ. تري چەتۆەرتي وستاۆشيحسيا 25 دوللاروۆ يدۋت نا ۆىپلاتۋ ۆنەشنەگو دولگا. يز توگو، چتو ۆ يتوگە وستاەتسيا، بولشايا چاست راسحودۋەتسيا نا ارميۋ ي پراۆيتەلستۆو. زدراۆووحرانەنيە، وبۋچەنيە ي پروگراممى پوددەرجكي بەدنەيشەگو ناسەلەنيا پولۋچايۋت ليش وكولو دۆۋح س پولوۆينوي دوللاروۆ»،  «ۆو منوگيح سلۋچاياح پوموشش ۆ رازۆيتي ەكونوميكي پريۆوديت ك وبوگاششەنيۋ نەسكولكيح چەلوۆەك نا ۆەرشينە پيراميدى، ناحودياششيەسيا جە ۆنيزۋ وپۋسكايۋتسيا ەششە نيجە. دەيستۆيتەلنو، رازۆيتيە كاپيتاليزما چاستو پريۆوديت ك ۆوزنيكنوۆەنيۋ سيستەمى، ناپومينايۋششەي سرەدنەۆەكوۆوە فەودالنوە وبششەستۆو. پراۆيتەلي ستران زنايۋت، چتو ينوستراننىە زايمى - وبمان ي موشەننيچەستۆو، ي تسەليۋ يگرى ۆ ينوستراننۋيۋ پوموشش ياۆلياەتسيا ەگو ليچنوە وبوگاششەنيە ي ۆوۆلەچەنيە سترانى ۆ نەوپلاتنىي دولگ»، «ينوستراننىە زايمى گارانتيرۋيۋت تو، چتو سەگودنياشنيە دەتي ي يح ۆنۋكي بۋدۋت ۋدەرجيۆاتسيا ۆ زالوجنيكاح. يم پريدەتسيا پوزۆوليت ناشيم كورپوراتسيام رازگرابليات يح پريرودنىە بوگاتستۆا، يم پريدەتسيا وتكازاتسيا وت وبرازوۆانيا، زدراۆووحرانەنيا ي سوتسيالنوي پوموششي، چتوبى تولكو ۆىپلاتيت نام دولگي. توت فاكت، چتو ناشي سوبستۆەننىە كومپاني ۋجە پولۋچيلي وبراتنو بولشۋيۋ چاست ەتيح دەنەگ دليا سترويتەلستۆا ەلەكتروستانتسي، اەروپورتوۆ ي تەحنوپاركوۆ، نە مەنياەت ەتوي فورمۋلى»، – دەپ جازادى. سونىمەن قازاقستان حالقى الماعان ميللياردتار ءۇشىن قارىز بولىپ وتىر ەكەن.

 رەسەيلىك گەنەرال ك.پ.پەتروۆ (1945-2009) ءوزىنىڭ «تاينى ۋپراۆلەنيا چەلوۆەچەستۆوم» دەپ اتالاتىن 30 ساعاتتىق لەكتسياسىندا ادامزات تاريحىنا جوسپارلانىپ باسقارىلاتىن پروتسەسس رەتىندە زەرتتەۋ جاساعان. پەتروۆ بۇكىل الەمدى ۇلتى ەۆرەي قارجىلى الپاۋىتتاردىڭ 150 وتباسى باسقارىپ وتىرعانىن، كۇللى مەملەكەتتەردىڭ ەلباسىلارىن وسى «استىرتىن الەمدىك بيلىك» تاعايىندايتىنىن، ماقساتتارى – ادامزاتتى يندياداعىداي ءار كىسى تۋعانىنان-اق ء«وز ورنىن بىلەتىن» كاستالىق ءتارتىپ ورناتۋ ارقىلى باسقارۋ ەكەنىن ايتادى.

لەكتسياسىنىڭ ءبىر تاراۋىن ك.پەتروۆ «پلان ۋنيچتوجەنيە رۋسسكوگو نارودا» دەپ اتاپ، وندا «استىرتىن الەمدىك بيلىك» رەسەي ءسىبىرىن يگەرۋدى ماقسات ەتكەنىن بايان قىلادى.  رەسەيلىك رەن-تۆ جانە وزگە دە تەلەارنالار «استىرتىن الەمدىك بيلىك» (ميروۆوە زاكۋليسە)  ماقساتى رەسەي فەدەراتسياسىن 8-گە بولشەكتەۋ، ورىس حالقىن ازايتۋ ەكەنىن ايتا باستادى. مۇنى تىڭداعان ادام: «رەسەي بيلىگى «استىرتىن الەمدىك بيلىكتەن» تاۋەلسىز ەكەن»، دەپ ويلاپ قالادى. الايدا «الەمدىك بيلىك» تاعايىنداعان پرەزيدەنت تە ءوزىن «تاۋەلسىزبىن» دەي تۇرا قوجالارىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ ءوز حالقىنا گەنوتسيد جاسايتىنىن، جەر بايلىعىن توناتاتىنىن تاريح كورسەتكەن. باتىستى لاعىنەتتەي وتىرىپ ولاردىڭ ءبىلىم بەرۋ، انتيمادەنيەت، مەديتسينا، ت.ب. جۇيەلەرىن ەنگىزەتىن، قاتىگەزدىك فيلمدەرىن سىناي تۇرا ءدال سونداي ەتىپ ءوز ەلىندە فيلمدەر شىعارۋعا رۇقسات ەتكەن ەلباسى قايدان تاۋەلسىز بولماق!؟..

ء سويتىپ، وزدەرىن رەسەي مەن قىتايعا قارسىمىز دەپ جۇرگەن اقش، پولشا، گرۋزيا، ت.ب.   ەلشىلەرىنىڭ مەنەن قاشقاقتاۋ سەبەبى – ءبارىنىڭ ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىندىعىنان، ىمى-جىمى بىرلىگىنەن ەكەن. انشەيىندە «ادام قۇقىعى» تۋرالى اۋىز جاپپايتىن «باتىس» ساياساتشىلارى فەرعانادا، جاڭاوزەندە حالقىن قىرىپ سالعان ازياداعى ديكتاتورلارمەن جىميىسىپ ارقادان قاعىساتىندارى وسىدان ەكەن. ال الگى وڭتۇستىك وسەتيا، ابحازيا، ت.ب. ءۇشىن رەسەيمەن قاقتىعىستار ءبارىنىڭ ديريجەرى ءبىر ەكەنىن – «استىرتىن الەمدىك بيلىكتىڭ» بارىن جاسىرۋ ءۇشىن ىستەلىنگەن شوۋلار بولىپتى.

سونىمەن، كوپشىلىگىمىز سەنبەي جۇرگەندە، «چيپپەن» باقىلاۋعا الۋ تەحنيكاسى دامىعان ەلدەر تۇگىل، قازاقستاننىڭ وزىندە باستالىپ كەتىپتى. مىسالى، «راكەتا-كوسموستىق تەحنيكا» كونسترۋكتورلىق بيۋروسىنىڭ باسشىسى، ەۆرازيالىق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كوسموستىق تەحنيكا جانە تەحنولوگيا قافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ومىرزاق قاسىموۆ سۇقباتىندا: 

«كازاحستان ۋجە يمەەت دۆا سەمەيستۆا سپۋتنيكوۆ – ەتو KazSat ي KazEOSat. ۆ كاجدوم يز نيح پو 2 ەدينيتسى. KazEOSat-1 ۋجە ۆو ۆسيۋ رابوتاەت ي وتپراۆلياەت نام وچەن كاچەستۆەننىە سنيمكي...زاداچ وچەن منوگو، ساموە گلاۆنوە – ۋۆيدەت ۆسە تو، چتو پرويسحوديت نا تەرريتوري كازاحستانا، ۆكليۋچايا ەروزيۋ پوچۆ، يزمەنەنيا ۆ سترۋكتۋراح ناسەلەننىح پۋنكتوۆ. بلاگوداريا ناشيم تەحنولوگيام ليۋدي ۋجە ناچينايۋت چيپيروۆات سۆويح كوروۆ، چتوبى ناحوديت يح چەرەز سيستەمۋ ناۆيگاتسي GPS. بلاگوداريا سپۋتنيكام پروۆوديتسيا ديستانتسيوننوە زونديروۆانيە زەملي. ك پريمەرۋ، ۆ استانە، ۆ لابوراتورنوم كومپلەكسە ەۆرازيسكوگو ناتسيونالنوگو ۋنيۆەرسيتەتا، ناسا پوستاۆيلا ستانتسيۋ GPS – سيستەمۋ ۆىسوكوتوچنوگو پوزيتسيونيروۆانيا»،– دەيدى.

 ومىردە بولىپ جاتقان كوپ جايلار «استىرتىن الەمدىك بيلىكتىڭ» بارىن ايعاقتايدى. ارى قاراي دا مۇنى مويىنداماي، قاتەردەن قۇتىلۋ ءۇشىن باسىن قۇمعا جاسىراتىن تۇيەقۇس كەيپىندە قاشانعا دەيىن قالا بەرەمىز؟! سيىرعا تۋعان كۇننىڭ كەشىكپەي قازاققا دا تۋارى بەلگىلى بولدى. سوندىقتان «الەمدىك بيلىكتىڭ» ادامزاتتى «چيپتەندىرۋ» ارقىلى قۇلاقكەستى قۇلدارعا اينالدىرۋىنا قانداي جولمەن قارسى تۇرۋعا بولادى دەپ وسىناۋ كىتاپ، ماقالالاردى بىرنەشە جىلدان بەرى وقىپ، زەرتتەپ «ادامزات قايدا بارادى» دەگەن كىتاپ جازىپ جۇرگەنمىن. سونىڭ نەگىزىندە 2014 جىلدىڭ اقپان ايىندا ادامگەرشىل (گۋمانيستىك) «جاڭا سانا» قوزعالىسىنىڭ باعدارلاماسىن جاساپ، پىكىرلەستەر ىزدەۋگە كىرىسكەنمىن.

                                                                  ***

     ءدال وسى كەزدە ۋكرايناعا قاتىستى ناتو ەلدەرى مەن رەسەي اراسىندا باستالعان الاكوزدىك جۇرتشىلىقتا «الەم ءالى دە ءبىر ورتالىقتان باسقارىلمايدى ەكەن» دەگەن وي تۋدىردى. ال بايقاعان جانعا رادا دەپۋتاتى يرينا فاريون كوشەدە: «ۋكراينادا ۋكراين تىلىندە سويلەۋ كەرەك» دەگەنى ءۇشىن قىرىم تۇبەگىن (وسىنى كۇتىپ وتىرعانداي)   رەسەيدىڭ ءبىر وق شىعارماي-اق «باسىپ الۋى»، وعان باتىس ەلدەرىنىڭ نارازىلىق تانىتقان سىڭايى، ت.ب. ىستەردەن جاساندىلىق كورىنىپ تۇردى. ويتكەنى مەن 2008 جىلى ۋكراينا پرەزيدەنتى م.يۋششەنكوعا: «ناتو-عا كىرمەك بولساڭىز رەسەي قىرىمدى جانە ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى بىرنەشە وبلىستى تارتىپ المايىنشا، جىبەرمەيدى. ەلدە ءسىزدى قولدايتىن ۇلتشىلدار قاتارىن ءوسىرۋ، كەلەسى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا رەسەيشىل كانديدات ءوتىپ كەتپەۋ ءۇشىن ۋكراينادا «انتيكونوليالدىق جيىن» وتكىزەيىك دەپ حات جولداعانمىن. ودان جاۋاپ بولماعاندىقتان استاناداعى ۋكراينا ەلشىلىگىنە، ۋكرايناعا جاناشىرلىق تانىتقان بوپ جۇرگەن اقش، ۇلى بريتانيا، گەرمانيا، فرانتسيا، ليتۆا، ت.ب. مەملەكەتتەردىڭ ەلشىلىكتەرىنە دە ۋكرايناعا تونەر قاۋىپتەردى ايتىپ، «رەسەي وتارشىلدىعى كەشە جانە بۇگىن» دەگەن تاقىرىپتا جيىن وتكىزۋگە يۋششەنكوعا ىقپال ەتۋلەرىن سۇراپ 2008-2009 جىلدارى حاتتار تاپسىرعانمىن. ەگەر ۋكراينانىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋدى قالايتىن بولسا، وسى ەلدەر مەنىڭ ەسكەرتۋلەرىمە التى جىل بويىنا نەگە كوڭىل بولمەدى!؟

        وتارلاعان ەلدەرىندە تۋىپ-وسسە دە ورىستاردىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋگە قاسارىساتىن مىنەزىن بىلە تۇرا، ۋكراينانىڭ جاڭا باسشىلارى بيلىككە كەلەر-كەلمەستەن ءتىل ماسەلەسىن ايتۋى ورىسشىلداردىڭ سەپاراتيزمىن ادەيىلەپ وياتقانداي ەدى. ال لۋگانسك پەن دونباستاعىلار رەسەي تۋىن كوتەرىپ، وزدەرىن «نوۆو-روسسيا» اتاي تۇرا، ءدال ءبىر تاۋەلسىز مەملەكەتتەي «كەدەندىك وداققا» كىرەمىز دەي تۇرا «سەپاراتيست ەمەسپىز» دەپ اقتالماق بولدى. رەسەيدىڭ ولارعا ءوز تۋىن كوتەرۋگە رۇقسات ەتۋى جانە ولاردى «حالىق رەسپۋبليكالارى» دەپ باق-تا اتاۋى – سەپاراتيستەردى جەكە مەملەكەتتەر رەتىندە مويىنداپ، ولارعا جەل بەرگەنى ەدى. ەگەر ەكى وبلىس حالقى سەپاراتيست ەمەسپىز، تەك ۋكراينا بيلىگىندەگى وليگارحتارعا قارسىمىز دەسە نەگە «نوۆو-ۋكراينا» اتانىپ، قىزىل تۋ كوتەرمەسكە!؟ الدە بۇلار رەسەيدى سوتسياليستەر باسقارىپ وتىرماعانىن، كەدەندىك وداققا كىرگەن ەلدەردى دە وليگارح ءارى ديكتاتور پرەزيدەنتتەر بيلەپ وتىرعانىن، ولاردىڭ قورعاۋشىلارى «باتىس يمپەرياليستەرى» مەن پۋتين ەكەنىن بىلمەي مە؟ ۋكرايناداعى كەڭەس كەزەڭى ەسكەرتكىشتەرىن قۇلاتۋشىلاردى «فاشيستار، ناتسيستەر» دەۋشى رەسەي باق-تارى لەنين ەسكەرتكىشتەرى رەسەيدىڭ وزىندە الدەقاشان الىنىپ تاستالعانىن دا جاقسى بىلەدى ەمەس پە!؟..

        ءسويتىپ، بادىك اۋىز ۆ.جيرينوۆسكي 25 جىل بويى ەرتەپ ءمىنۋ ارقاسىندا دەپۋتات بولىپ جۇرگەن «ورىستىڭ شوۆينيستىك قوتىرىن قاسۋ» تاقىرىبىن (كونەك) بارشا رەسەي ساياساتشىلارى ءاپ-ساتتە يەمدەنىپ شىعا كەلدى. مەن وسى شۋلاۋدىڭ ماقساتى «الەمدىك بيلىك» رەسەي ارقىلى جالعان كوپپوليارلىلىق جاساپ الىپ ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى باستاپ، جەر حالقىن ازايتۋ دەپ ءبىلدىم.

     ۋكراينا شىعىسىندا سوعىس ءورشىپ، رەسەيگە باتىس مەملەكەتتەرىنىڭ ەكونوميكالىق سانكتسيالارى، ۇكىمەتتەرىنىڭ ءبىرىن-ءبىرى كىنالاۋلارى جيىلەدى. الەمدە 7 ملرد. حالىق بولا تۇرا، باتىس ەلدەرىنىڭ كاسىپكەرلەرى 130 ملن. رەسەي حالقىنا قاراپ قالعانداي يتاليا، پولشا، ت.ب. ەلدەردە جاساندى جيىندار وتكىزىلدى.

      ورىس ساياساتشىلارى، اقپارات قۇرالدارى ناتو-نىڭ رەسەيدى بولشەكتەمەك جوسپارى بارىن ايتىپ بايبالامداۋى كۇشەيدى. ارينە، امەريكاندىق پەداگوگ روبەرت حاتچينز: «ەدينىي مير نا وسنوۆە كونتسەپتسي سوۆەرشەننوي تيراني حۋجە، چەم نەسكولكو ميروۆ، ۆ كاجدوم يز كوتورىح تيرانيا پو-رازنومۋ نەسوۆەرشەننا. پو كراينەي مەرە ۆ كاجدوم يز ميروۆ لەگچە وسۆوبوديتسيا وت سۆويستۆەننوي ەمۋ تيراني، يمەننو بلاگوداريا ەە نەسوۆەرشەنستۆۋ، چتو پوموجەت ي وستالنىم ميرام وسۆوبوديتسيا وت سۆويستۆەننوي يم تيراني»، – دەگەنىندەي، ادامزاتتى «چيپتەپ» قۇلاقكەستى قۇلعا اينالدىرار ءبىرپوليارلى «الەمدىك بيلىككە» قارسى تۇرار ەكىنشى كۇشتىڭ بولعانى ءجون عوي...

     سول كەز جىلعا جۋىق رەسەيلىك باق «الەمدىك بيلىك» تۋرالى ايتۋى ساپ تىيىلىپ، تەك: «ەۆرووداق ەلدەرىن ۋكراينانى قولداۋعا ماجبۇرلەۋشى»،  دەپ اقش پرەزيدەنتى ب.وباماعا قارعىس جاۋدىردى ء(دال ءبىر افرو-امەريكاندىق وبامانىڭ پرەزيدەنتتىككە ءوز كۇشىمەن كەلگەنىنە سەنەتىندەي-اق). 

        ءسويتىپ، مۇنىڭ ناتو مەن كرەملدىڭ كەزەكتى «ويىنى» ما، الدە شىنايى قارسىلاستىق پا ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن مەن رف پرەزيدەنتى ۆ.ۆ.پۋتينگە 2014 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا حات جولدادىم. سول كەزدەرى «رۋسسكي يازىك درەۆنەتيۋركسكي؟» دەگەن زەرتتەۋىمدى اياقتاپ،  تۇرك جانە سلاۆيان حالىقتارىنىڭ تىلدەرىنىڭ ءتۇپ-تامىرى ءبىر ەكەندىگىن انىقتاعان ەدىم. حاتىم: «ەگەر ناتو شىنىمەن دە رەسەيدى جاۋلاپ، بولشەكتەمەك دەپ ەسەپتەسەڭىز، وعان قارسى تۇرۋ ءۇشىن تۇرك جانە سلاۆيان حالىقتارىنىڭ ەتنيكالىق تامىرىنىڭ بىرلىگىن دالەلدەگەن مەنىڭ زەرتتەۋىمدى ناسيحاتتاپ، وسى تۇراندىق حالىقتاردى ءبىر-بىرىمەن سوعىسپاۋعا، وداقتاسۋعا شاقىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەيىك»، دەگەن مازمۇندا بولدى. كەشىكپەي رف پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنەن، مەنىڭ حاتىمنىڭ ساياسي ماڭىزىن تۇسىنبەگەندەي: ء«بىز كىتاپ شىعارۋمەن اينالىسپايمىز»، دەگەن جاۋاپ كەلدى. قايتالاپ جازعان حاتتارىما دا ءدال وسىنداي بەس «جاۋاپتار» الدىم. مەنىڭ ۇسىنىسىمدى قابىلداماۋىنان رەسەي بيلىگىنىڭ «باتىس اگرەسسياسىنا» قارسى تۇرۋعا قۇلىقتى ەمەستىگى، سونداي-اق، ن.نازارباەۆ ورىسپەن «وداقتاستىرىپ» جاتقان قازاق، قىرعىز سياقتى تۇرك حالىقتارعا بۇرىنعىداي «ستارشي برات» تۇرعىسىنان قارايتىندىعى ايقاندالدى. بۇل – كەلەشەكتە تۇرك حالىقتارىنا تاعى دا رەسەي تاراپىنان گەنوتسيدتەر جاسالۋى مۇمكىن دەگەن ءسوز. (قر ءتىل باسقارماسىنا، الماتى ءتىل دەپارتامەنتىنە، جاۋاپ بولماعاندىقتان ن.نازارباەۆقا ء«ورىستىلدى قازاقستاندىقتارعا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدى مەنىڭ مەتوديكامدى قولدانۋدان – ەكى ءتىلدىڭ ورتاق ءتۇبىرلى ەكەنىن كورسەتىپ، «قازاق (تۇرك) ءتىلى بوتەن» دەگەن قارسىلىعىن جويۋدان باستاۋدى ۇسىنعانمىن. ءپۋتيننىڭ دە، نازارباەۆتىڭ دا ۇسىنىسىمدى قولداماۋى، «بولشەكتە دە بيلە»، دەگەندەي، بيلىككە قازاق پەن ورىستىڭ ءبىرىن ءبىرى بوتەنسىپ جۇرگەنى ءتيىمدى ەكەنىن دالەلدەيدى.).

      2014 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي كەيبىر ورىستار دا قىرىمدى باسىپ الۋعا بايلانىستى قوزدىرىلعان شوۆينيستىك ەلىرمەدەن ايىعا باستادى. مىسالى رەسەيدەگى «جاڭا كوممۋنيستەر» توبىنىڭ جەتەكشىسى ۆ.س.پەترۋحين «سگوۆور» اتتى ماقالاسىندا (09.09.2014)  پرەزيدەنتتەر ۆ.پۋتين مەن پ.پوروشەنكونىڭ «جابىق ەسىك ارتىنداعى» اڭگىمەلەسۋى تۋرالى: «و چيوم، سكاجيتە، موگۋت گوۆوريت دۆا چاسا، بەز سۆيدەتەلەي، ليۋدي، وبۆينيايۋششيە ودين درۋگوگو (ۆ تەلەپەرەداچاح) ۆو ۆسەح گرەحاح؟ دۆا چاسا موگۋت گوۆوريت درۋگ س درۋگوم درۋزيا، وبموزگوۆىۆايۋششيە وبششي پلان دەيستۆي. و چيوم موگۋت دوگوۆاريۆاتسيا درۋگ س درۋگوم پرەزيدەنتى كاپيتالا؟! زا سپينوي ودنوگو - وليگارحي روسسي. زا سپينوي درۋگوگو - وليگارحي ۋكراينى. زا سپينامي وبويح - ۆسيا ۆلاست، وليتسەتۆوريايۋششايا كاپيتاليستيچەسكۋيۋ سۆولوچ پلانەتى! تولكو وب ودنوم وني موگۋت گوۆوريت: كاك ۋسميريت ۆزبۋنتوۆاۆشيسيا نارود، كوتورىي موجەت، ەسلي ەگو نە وستانوۆيت، وتنيات (ي وتنيمەت) ۋ نيح ۆلاست، ا ۋ وليگارحوۆ – سوبستۆەننوست»، – دەپ جازعان.

ۋكرايناداعى جاعدايدى، ناتو مەن رەسەي اراسىنداعى ارەكەتتەردى باق-تار ارقىلى جىلعا جۋىق باقىلاپ، پرەزيدەنتى پ.پوروشەنكوعا، پرەمەر ياتسەنيۋككە، ت.ب. ساياساتشىلارىنا ۇسىنىستار ايتىپ تالاي حاتتار جولداعانىممەن، بىرىنە دە جاۋاپ كەلمەدى. سوندىقتان ۋكرايناداعى وقيعالار رەسەيدىڭ كسرو يمپەرياسى شەكاراسىن قالپىنا كەلتىرۋگە ارەكەتى مە، الدە «الەمدىك بيلىكتىڭ» كرەمل مەن ناتو-نى تاعى دا جالعان «حولودنايا ۆوينا» ويناتتىرىپ، الەم حالقىن ۇرەيدە ۇستاۋ ءۇشىن، سانىن ازايتىپ «التىن ميللياردتى» عانا ءتىرى قالدىرۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرعان كەزەكتى قاسابى ما؟» - دەگەن سۇراقتارىما جاۋاپ تاپپاققا ول ەلگە بارىپ قايتۋ قاجەت بولدى. ءسويتىپ 2015 جىلدىڭ 24 اقپانىندا كيەۆكە ءجۇرىپ كەتتىم.

(جالعاسى بار).

حاسەن قوجا-تۇرك (قوجا-احمەت).

10.07. 2015. 

Abai.kz