ايدوس سارىم: "ەگەر ءتىرى بولعاندا ۇلت كوشباسشىسى التىنبەك بولار ەدى"
اشىق اڭگىمە
ايدوس سارىم، التىنبەك سارسەنبايۇلى اتىنداعى قوردىڭ جەتەكشىسى:
"ەگەر ءتىرى بولعاندا، ۇلت كوشباسشىسى التىنبەك بولار ەدى"
11.02.2006 جىل. ءدال وسى كۇنى ۇقك-ءنىڭ "ارىستان" توبىنىڭ كەيبىر مۇشەلەرى اسقان قانىشەرلىككە بارىپ، قوعام قايراتكەرى التىنبەك سارسەنبايۇلىن جانىنداعى ەكى سەرىگىمەن بىرگە وققا بايلاعان بولاتىن. سول ءبىر قارالى كۇن قازاقستاندىقتاردىڭ ەسىنەن ءالى شىعا قويعان جوق. قانقۇيلى قىلمىس ەستەرىنە تۇسكەندە، ءالى كۇنگە دەيىن توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ قويا بەرەتىنى دە جاسىرىن ەمەس. ارنايى ورىندار ارداقتى ازاماتىمىزدىڭ ولىمىنە تاپسىرىس بەرۋشى دەپ ەرجان وتەمباەۆتى اتاپ كورسەتتى. دەسەك تە، بىلايعى جۇرت التىكەڭنىڭ ولىمىنە شىن كىنالىلەر ءالى تابىلمادى دەپ ەسەپتەيدى.
اشىق اڭگىمە
ايدوس سارىم، التىنبەك سارسەنبايۇلى اتىنداعى قوردىڭ جەتەكشىسى:
"ەگەر ءتىرى بولعاندا، ۇلت كوشباسشىسى التىنبەك بولار ەدى"
11.02.2006 جىل. ءدال وسى كۇنى ۇقك-ءنىڭ "ارىستان" توبىنىڭ كەيبىر مۇشەلەرى اسقان قانىشەرلىككە بارىپ، قوعام قايراتكەرى التىنبەك سارسەنبايۇلىن جانىنداعى ەكى سەرىگىمەن بىرگە وققا بايلاعان بولاتىن. سول ءبىر قارالى كۇن قازاقستاندىقتاردىڭ ەسىنەن ءالى شىعا قويعان جوق. قانقۇيلى قىلمىس ەستەرىنە تۇسكەندە، ءالى كۇنگە دەيىن توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ قويا بەرەتىنى دە جاسىرىن ەمەس. ارنايى ورىندار ارداقتى ازاماتىمىزدىڭ ولىمىنە تاپسىرىس بەرۋشى دەپ ەرجان وتەمباەۆتى اتاپ كورسەتتى. دەسەك تە، بىلايعى جۇرت التىكەڭنىڭ ولىمىنە شىن كىنالىلەر ءالى تابىلمادى دەپ ەسەپتەيدى.
مىنە، سول ءبىر قارالى كۇنگە دە ءتورت جىل بولىپ قالىپتى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاقىرىپ تا وسى جونىندە بولماق. ءنومىرىمىزدىڭ قوناعى - التىكەڭنىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى بولعان جانە بۇگىنگى كۇنى التىنبەك سارسەنبايۇلى اتىنداعى قوردى باسقارىپ وتىرعان ۇلتجاندى ازامات، بەلگىلى ساياسي ساراپشى ايدوس سارىم مىرزا.
- ايەكە، بۇگىنگى اشىق اڭگىمەمىزدى التىنبەك سارسەنبايۇلىنا ارناعىمىز كەلىپ وتىر. قوعام قايراتكەرى التىنبەك سارسەنبايۇلى نەبارى قىرىقتىڭ قىرقاسىنان ەندى اسقان ۋاقىتىندا دۇنيەدەن وزدى. التىكەڭنىڭ اشىق ساياساتقا، ياعني وپپوزيتسيا قاتارىنا وتكەنىنە دە كوپ ۋاقىت وتە قويماعان-تىن. وسىدان-اق، ول كىسىنىڭ كوپ ماقساتىنا قول جەتكىزە الماي كەتكەنىن بىلەمىز. جاقىن سەرىگى رەتىندە ءسىز التىكەڭنىڭ سوڭىنا جەتپەي قالعان نەگىزگى قانداي جوسپارلارىن اتاپ بەرە الاسىز؟ ول كىسىنىڭ نەگىزگى ارماندارى قانداي ەدى؟ سىزدەر بىرگە ىستەسكەن ارىپتەستەرى، جولداستارى سول جوسپار-ارمانداردى سوڭىنا جەتكىزۋ ءۇشىن قانداي قادامدار جاساپ جاتىرسىزدار؟
- مىناۋىڭىز وتە قيىن سۇراق ەكەن. بىلگەنىمشە ايتىپ بەرۋگە تىرىسايىن. مەن بىلسەم، التەكەڭ شىن مانىندە ءوزىنىڭ كەمەلىنە جەتىپ، ءوزىن-ءوزى ۇلكەن ۇلتتىق كوشباسشىلىققا دايىنداپ كەلە جاتقان ساياساتكەر ەدى. 2006 جىلعى اقپان ايىنداعى قايعىلى وقيعالار ورىن الماعان جاعدايدا، التەكەڭ 2012 جىلعى جانە ودان كەيىنگى پرەزيدەنت سايلاۋلارىنا تۇسەتىن ەدى دەپ ويلايمىن. قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسى، جىگەرى ويانىپ كەلە جاتقان كەزدە ونىڭ سايلاۋعا ءتۇسىپ، بەلسەندىلىك تانىتۋى، پرەزيدەنت نازارباەۆقا شىنايى بالاما بولۋى ەلدەگى ساياسي احۋالدى وزگەرتە الار ەدى دەپ سەنەمىن. ءتىپتى سايلاۋعا تۇسپەگەننىڭ وزىندە، وپپوزيتسيادا ءجۇرىپ-اق بيلىكتىڭ ۇلتقا قاتىستى ساياساتىنا وڭ ىقپال جاسايتىن ەدى. اتتەڭ دەگەننەن باسقا نە دەيسىڭ؟..
التەكەڭنىڭ ارماندارىنا كەلەتىن بولساق، مەنىڭ پايىمداۋىمشا ونىڭ باستى ويى - قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرىپ، ونىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعىن ماڭگى ساقتاۋ دەر ەدىم. ءالى ەسىمدە، 2003 جىلدىڭ باسىندا التەكەڭ ماسكەۋدەن الماتىعا كەلىپ، مەنى بۇگىنگى 28 پانفيلوۆشىلار پاركىنە شاقىرىپ الدى. ەكى ساعاتتاي سەرۋەندەپ ءجۇرىپ سويلەستىك. سوندا جۇمىستىڭ انىق-قانىعى تۋرالى (مەن ول كەزدە "اق جول" پارتياسىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى، كەڭەسشىسى بولىپ قىزمەت ەتىپ ءجۇردىم) سۇراستىرىپ، ءسوزىنىڭ سوڭىندا: "ايدوسجان، مەن مىنا ەلشىلىكتەن كەتەتىن بولدىم. ءارى كەتسە جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ءبىر جاعىنا شىعارام. رەسەيدىڭ قىسىمى ۇدەپ بارادى. ءبىزدىڭ شيكى، اقشا دەسە اناسىن ساتۋعا دايىن بيلىكتەگىلەردەن ءۇمىت جوق. بۇلاي كەتە بەرسە، مىنالار ەلىمىزدى رەسەيگە ءبىر-اق قوسىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن. باسشىعا ايتا-ايتا شارشادىق، تۇسىنبەي مە، قاساقانا ىستەي مە، كىم بىلەدى؟ نە بولسا دا ەلگە قايتىپ، قوعامنىڭ اراسىنا ەنىپ، ۇلتتى وياتۋ كەرەك. جابىق ساياساتقا قارسى تەك اشىق ساياساتپەن كۇرەسۋگە بولادى. الدا پارلامەنت سايلاۋى كەلە جاتىر، سوعان مىقتى دايىندىق كەرەك. ۇلتتىڭ سانا-سەزىمىن وياتىپ، ونىڭ ساياسي ۇستانىمدارىن بيلىككە ايقىن كورسەتۋ كەرەك" دەگەن ەدى. اقىرى سول جىلدىڭ قاراشا ايىندا التەكەڭ ەلگە ورالىپ، اشىق ساياساتقا ارالاسىپ كەتتى. سول كەزدە وتكەن "اق جول" پارتياسىنىڭ قۇرىلتايىندا تەڭتوراعا بولىپ ءبىراۋىزدان سايلاندى. وزىمەن بىرگە پارتياعا قازاقتىڭ قايماقتارىن، ۇلت زيالىلارىن ەرتىپ كەلدى. 2004 جىلعى سايلاۋدا شىن مانىندە جەڭىسكە جەتكەن "وتان" پارتياسى ەمەس، ءدال وسى "اق جول" بولاتىن. بيلىكتىڭ زىميان ساياساتى مەن سول "اق جولدىڭ" ىشىندەگى ساتقىندىق بولماعاندا، بۇگىن ءبىز باسقا قوعامدا ءومىر سۇرەتىن ەدىك...
باسقاسىنا كەلەر بولساق، التەكەڭ ءوزىنىڭ سوڭعى سۇحباتىندا ءبىراز نارسەنى ايتىپ ۇلگەرگەن سياقتى. سول سۇحباتىندا بىرنەشە وي ايتىپ ەدى. مىسالى، "ۇلت زيالىلارى بيلىك الدىنداعى "بورىشتارىن" تولىق وتەپ بولدى، ەندىگى ۋاقىتتا قاراپايىم حالىقتىڭ جاعىنا شىعىپ، سونىڭ مۇڭىن، مۇقتاجىن بيلىككە جەتكىزۋ كەرەك" دەپ قاداپ-قاداپ ايتقان بولاتىن. سول تۇرعىدا ءوزى باستاپ ءبىراز جۇمىستار جاساپ تا ۇلگەردى. قۇدايعا شۇكىر، سەڭ قوزعالعان سەكىلدى. "دەموكراتيالىق وپپوزيتسيا مەن قازاق ۇلتشىلدارى بىرىگۋى كەرەك" دەگەن بولاتىن. "دەموكراتيالىق ديسكۋرس پەن ۇلتشىلدىق ديسكۋرس اينالىپ كەلگەندە ءبىر ۇعىم، ماقساتى مەن مۇددەسى ءبىر" دەگەندى ءجيى ايتاتىن. ونىسى دا ورىندالىپ كەلەدى: وپپوزيتسيا مەن ۇلتشىلداردىڭ اراسى ءبىرشاما جاقىنداي ءتۇستى، ءوزارا ءىس-قيمىلدار ءداستۇرى پايدا بولدى. ۇدەپ كەلەدى. وپپوزيتسيانىڭ بىرىگۋى حاقىندا ءبىراز ەڭبەك ەتتى. 2005 جىلى "ادىلەتتى قازاقستان" قوزعالىسىن قۇرۋعا ەڭ كوپ ەڭبەك ەتكەن ءدال وسى التەكەڭ ەدى. وسىعان قاتىستى ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالاردىڭ كەسكىنى جاسالىپ، ونى ىسكە اسىرۋدىڭ بىرنەشە جولدارى ايقىندالىپ جاتتى. ولار دا بىرتە-بىرتە ىسكە اسىپ جاتقان سەكىلدى. ارينە، ءومىردىڭ اتى ءومىر، ادامنىڭ اتى ادام. كەشىگۋ دە، ىلگەرىلەۋ دە، شەگىنۋ دە بار. بىراق ىسكە اسىپ كەلەدى. ايتا بەرسە اڭگىمە كوپ قوي. ەڭ باستىسى بۇگىنگى كۇنى التىنبەك سارسەنبايۇلى قورى قۇرىلىپ، ونىڭ باي رۋحاني جانە ساياسي مۇراسىن ناسيحاتتاپ كەلەمىز. بۇگىنگى ايتىپ، جازىپ جۇرگەنىمىزدىڭ استارىندا التەكەڭنىڭ ويلارى مەن سوزدەرى جاتىر.
- كەزىندە التىكەڭ «ايقىن» باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا ءتىلشىنىڭ «شەشەندەرمەن قاقتىعىس كەزىندە، كازاكتارمەن كيكىلجىڭ كەزىندە نەمەسە ولارعا قارسى شىققان قازاق باۋىرلارعا باسۋ ايتىپ، ولاردى قايتارعان ماسەلەدە... وسىنىڭ ءبارىن ءوزىڭىز ايتاسىز، باسقا جۇرت ايتپايدى...» دەگەن ساۋالىنا «سەبەبى، ول كەزەڭدە بۇل وقيعالاردىڭ بارلىعى سول كۇيىندە جابىق قالعان ەدى، شەشەندەرمەن، كازاكتارمەن بولعان وقيعا... مەن ايتپاعان تالاي وقيعالار بار. قۇداي قالاسا، ولاردى كەيىن كىتاپ قىلىپ شىعارارمىن» دەپ جاۋاپ قاتقان. وكىنىشكە وراي، التىكەڭ بۇل ماقساتىنا جەتە الماعان ءتارىزدى. ال سىزدەر بۇل ايتىلماعان وقيعالار جونىندە بىلەسىزدەر مە؟ بىلسەڭىزدەر، التىنبەك سارسەنبايۇلى قورى وسى كىتاپتى جارىققا شىعارۋدى جوسپارىنا ەنگىزە الادى ما؟ سونىمەن قاتار، التىكەڭنىڭ جارىققا شىقپاعان ساتيرالىق اڭگىمەلەرى دە از ەمەس كورىنەدى. مۇنى دا جيناق ەتىپ شىعارۋ قاجەت سياقتى... جانە التىكەڭنىڭ سۇحباتتارى مەن ماقالالارى توپتاستىرىلعان «تاۋەلسىز ەلدە تاۋمەندى تۇلعالار بولماۋى كەرەك» كىتابىنا ەنبەگەن سۇحباتتاردى دا جيناق ەتىپ شىعارادى دەپ ەستىگەن ەدىك كەزىندە...
- التەكەڭە قاتىستى كوپ ادامدار بىلە بەرمەيتىن، ەستىمەگەن اڭگىمەلەر جەتەرلىك. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز ونىڭ جارتىسىنا جەتەدى مە، جەتپەي مە، كىم بىلەدى؟ ءبىراز وقيعالار مەن اڭگىمەلەر، وكىنىشكە وراي، وزىمەن بىرگە كەتتى. التىنبەك قورى وسى تۇرعىدا ءبىراز ىزدەنىستەر جاساپ جاتىر. بارلىعى ويداعىداي بولسا، الداعى جىلدارى ارنايى ادەبي-دەرەكتى جانە عىلىمي ەڭبەكتەر جارىققا شىعادى. وعان ارنايى تاپسىرىس جاسايمىز. سونىمەن قاتار، "عاسىر سوتىنا" قاتىستى ارنايى ءبىر كىتاپ دايىنداپ، وعان سوت ىسىنە قاتىستى بارلىق قۇجاتتاردى كىرگىزەمىز. مەن بىلسەم، ەرتە مە، كەش پە، التەكەڭدى ولتىرگەندەردىڭ اتى ايقىندالادى، سوت ءىسى قايتا قارالادى. سول كەزدە ءالى تالاي جاعامىزدى ۇستاپ، جانىمىز تۇرشىگەدى. وعان دەيىنگى ماقسات بارلىق قۇجاتتاردى ساقتاپ، ولاردىڭ مازمۇنىن حالىققا جەتكىزۋ. التەكەڭنىڭ مۇراسىنا كەلەر بولساق، نەگىزگى سۇحباتتارى مەن ماقالالارى كىتاپ بولىپ جارىق كوردى. كىتاپ بولىپ شىقپاعان اعىمداعى ساياسي جاعدايلارعا قاتىستى كىشىگىرىم سۇحباتتارى مەن پىكىرلەرى بار. ءوزى قاتىسىپ، باس بولىپ، قول قويعان تالاي رەسمي قۇجاتتار بار. ولاردىڭ دا ۋاقىتى كەلەدى. قۇداي قالاسا، الداعى ۋاقىتتا ءوزىم دە التەكەڭە قاتىستى ءبىر كىتاپ جازامىن دەپ جوسپارلاپ وتىرمىن. بىراق وعان ىشتەي دايىندىق كەرەك. ءوز باسىم ءالى كۇنگە دەيىن التەكەڭدى ولىمگە قيماي كەلەم. سول ما، الدە ىشكى جاۋاپكەرشىلىك پە، ايتەۋىر ازىرگە بىردەڭە ىشتەي تەجەگىش بولىپ وتىر. ەگەر قاجەتتى مۇمكىندىكتەرگە قول جەتكىزسەك، التەكەڭنىڭ ءولىمى مەن سوت ىسىنە قاتىستى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋدى ويلاپ وتىرمىز. ءبىراز اڭگىمە قاراجات ماسەلەسىنە تىرەلىپ وتىرعانىن دا ۇمىتپايىق. قولدان كەلگەندى ىستەپ كەلەمىز. 2006 جىل الىستاعان سايىن كوپتەگەن نارسەلەر ايقىندالىپ، بولعان وقيعالار مەن جايتتارعا دەگەن كوزقاراستار وزگەرىپ كەلەدى. التەكەڭ ۋاقىت وتكەن سايىن ىرىلەنىپ، دارالانىپ كەلەدى. كوپتەگەن وقيعالار قايتا قاراۋدى، قايتا زەردەلەۋدى تالاپ ەتەدى. باستى جۇمىس وسى تۇرعىدا.
- جالپى، قور بۇگىن قانداي جۇمىستارمەن شۇعىلدانۋدا؟ الداعى جوسپارلارى قانداي؟ قوردى كىمدەر قارجىلاندىرۋدا؟
- جوسپار كوپ. ونىڭ بارلىعىن تىزبەلەپ ايتا بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى. ولار ىسكە اسقان كەزدە وزدەرىڭىز ەستىپ تە، بىلە دە جاتارسىزدار. باستى باعىت ۇشەۋ: 1) التەكەڭدى ەسكە الۋ شارالارىن وتكىزۋ (11 اقپان مەن 12 قىركۇيەك كۇندەرى ەسكە الۋ شارالارىن ۇيىمداستىرۋ، التەكەڭ اتىنداعى جۋرناليستىك پرەميانى تاپسىرۋ ت.ت.); 2) التەكەڭنىڭ ساياسي مۇراسىن دامىتۋ، ونى ناقتى ساياسي جوبالارعا نە عىلىمي ەڭبەكتەرگە ارقاۋ ەتۋ; 3) بۇگىنگى قازاق ەلى مەن قوعامىن تەرەڭ زەرتتەۋ، تەرەڭ ءتۇيسىنۋ (بۇل تۇرعىدا ءبىراز ەڭبەكتەر جارىق كوردى، بىرنەشە كىتاپ دايىندالىپ جاتىر). ءبىراز ماسەلە، قايتالاپ ايتامىن، قارجىعا تىرەلەدى. بۇگىنگى داعدارىس كەزىندە قورعا كومەك كورسەتۋشىلەردىڭ سانى ازايماسا دا، ولاردىڭ قارجىلىق مۇمكىندىكتەرى ءبىرشاما شەكتەلىپ قالدى. قورعا كومەك كورسەتىپ وتىرعان تەك قازاق بيزنەسمەندەرى ەكەنىن باسىپ ايتايىن. بىزدەر قوردىڭ التەكەڭنىڭ اتىندا ەكەنىن ەسكەرىپ قارجىلاندىرۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە بەلگىلى تالعام مەن تاكاپپارلىق تانىتۋعا مىندەتتىمىز. بالكىم، بۇل قوردىڭ جۇمىسىن تەجەپ تە وتىرعان بولار. الايدا التىنبەك اعامىزدىڭ اتىنا كىر كەلمەۋى كەرەك. مىسالى، مەن قوردىڭ ماشكەۆيچ، ميتتال سياقتى اتىنان ادام جەريتىن الپاۋىتتاردان اقشا العانىن ەلەستەتە دە المايمىن. اناۋ بار، مىنانى ىستەۋ كەرەك دەپ جاردەمشىلەردى تالعاماي اقشا الا المايمىز. ودان دا كەيبىر شارالاردى كەيىنگە قالدىرعان ابزال. مەنىكى دۇرىس پا، بۇرىس پا؟ كىم بىلەدى؟ مەنىڭ ۇستانىمىم وسىنداي. الداعى جىلدارى داعدارىستان شىقساق، جاردەمشىلەردىڭ مۇمكىندىكتەرى اشىلىپ، زامان ورنىنا كەلگەن سوڭ قوردىڭ بەلسەندىلىگى تەك ارتا تۇسەتىنىنە كامىل سەنەمىن.
<!--pagebreak-->
- التىنبەك سارسەنبايۇلى دۇنيەدەن وزعان سوڭ، ەلدەگى وپپوزيتسيا باستى يدەولوگىنان ايىرىلدى دەۋگە بولادى ما؟ جالپى، التىكەڭ مارقۇم ءتىرى بولعاندا، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇگىن وپپوزيتسيا قانداي دارەجەدە بولاتىن ەدى دەپ ويلايسىز؟
- ءدال سولاي. ونى التەكەڭنىڭ دوستارى دا، جاۋلارى دا تالاي مويىندادى. ول كىسى شىن مانىندە قازاق وپپوزيتسياسىنىڭ يدەولوگى، ستراتەگى بولاتىن. ونىڭ وسى قاسيەتتەرىن وپپوزيتسياداعى بارلىق توپتار تىرىسىندە مويىنداعان، باس يگەن. سوندىقتان دا بەلگىلى وقيعالاردان كەيىن وپپوزيتسيانىڭ السىرەۋى، ەسەڭگىرەۋى ورىن العانى دا حاق. ونىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن ەرەكشەلىگى، ول - تىكەلەي مەملەكەت باسشىلىعىمەن سويلەسىپ، وپپوزيتسيا مەن بيلىك اراسىندا دانەكەر بولاتىن. ونىڭ ۇيالى تەلەفونىن الىپ، مەملەكەت باسشىلارىمەن ساعاتتاپ سويلەسىپ، جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ جاتقانىنا تالاي كۋا بولعام. كەيبىر كەزدەرى تەلەفوننىڭ ار جاعىنداعى كىسىلەرمەن كەرەمەت سوزگە كەلىپ قالاتىن. كەيدە تىم قاتتى سوزدەر ايتاتىن، ولاردىڭ قاراپايىم نارسەلەردى تۇسىنبەي، قيپاقتاپ جاتقانىنا كۇيىپ-پىسەتىن، ناليتىن. قاجەتتى جاعدايدا وپپوزيتسيا تاراپىنان شىعاتىن مالىمدەمەلەر مەن رەسمي قۇجاتتاردى پرەزيدەنتتىڭ وزىنە تىكەلەي جەتكىزە الاتىن، سونىڭ مۇمكىندىكتەرىن تاباتىن. ونىڭ تالاي مىسالىن ايتا الامىن. وسىعان دانەكەر بولعان بيلىكتەگى ادامداردى دا جاقسى بىلەمىن. ۋاقىتى كەلگەن كەزدە ونى دا ايتارمىز. التەكەڭ دۇنيەدەن وزعان سوڭ وپپوزيتسيا مەن بيلىك ءبىر-بىرىمەن تىلدەسۋدەن قالدى. وپپوزيتسيادا بيلىكتەگىلەر سىيلايتىن، ءسوزى ءوتىمدى ادامدار نەكەن-ساياق، جوق دەسە دە بولادى. بۇنىم وپپوزيتسياداعىلار جامان يا ءالسىز ادام دەگەنىم ەمەس. الايدى شىنايى جاعداي وسى. ەلدەگى جاعدايدى، وپپوزيتسيانىڭ ويى مەن ىستەرى تۋرالى اقپارات پرەزيدەنتكە جەتە بەرمەيدى. جەتسە بۇرمالانىپ جەتكىزىلەدى. بۇل دا انىق نارسە.
وپپوزيتسيانىڭ جاعدايىنا كەلەر بولساق، مەنىڭ ويىمشا، التەكەڭ ءتىرى بولسا وپپوزيتسيانىڭ مۇمكىندىكتەرى الدەقايدا مىقتى بولار ەدى. كەم دەگەندە باسى بىرىككەن، ويى انىق، باعدارى ايقىن كۇش بولار ەدى دەپ ويلايمىن. بۇگىنگى كۇنى بايقاپ جۇرەم، كوپتەگەن وپپوزيتسيادا جۇرگەن ادامدار رەتى كەلگەندە "التەكەڭ مارقۇم بار بولسا بىلاي ەتەر ەدى، بىلاي ىستەر ەدى" دەپ جاتادى. وسىنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتادى ەمەس پە؟ قالعانىن وزدەرىڭىز توپشىلاي بەرىڭىزدەر.
- التىكەڭ ءبىر سۇحباتىندا «قازاقتار ساياسي رەفورمالارعا دايىن ەمەس» دەگەن ءسوز ۇلتىمىزدى «اقىل-ەسى دۇرىس ەمەس» دەپ ايتقانمەن بىردەي. حالىقتىڭ پاراسات-پايىمىنا، تۇسىنىك-تۇيسىگىنە ەشقاشان شاك كەلتىرۋگە بولمايدى. اسىرەسە، اۋىل بارىنە دايىن» دەگەن بولاتىن. قازاقستان ەقىۇ-عا توراعالىق جاساۋدىڭ الدىندا جالاۋلاتىپ-جارنامالاتىپ ساياسي رەفورمالار جاساعان بولدى. بىراق، بۇل ساياسي رەفورمالار ءبىر پارتيالى پارلامەنتكە جەتكىزدى. بىلايشا ايتقاندا، شەتەلدىك ساراپشىلار ايتىپ جۇرگەندەي، ءبىر قادام العا، ەكى قادام ارتقا جىلجىدىق. مىنە، بيىل ەقىۇ-عا توراعالىق جاساپ وتىرمىز. وسى جىلى قازاقستان بيلىگى قانداي دا ءبىر رەفورمالارعا، وڭدى ىستەرگە قادام جاسايدى ما؟ ساراپشى مامان رەتىندەگى ويىڭىزدى بىلسەك.
- التەكەڭنىڭ سوزىنە، ونىڭ كورەگەن ويلارىنا الىپ-قوسارىم جوق. ءوزىم دە سول ويدامىن. ال ەقىۇ-عا توراعالىق ماسەلەسىنە كەلسەك، ونىڭ قازاققا بەرەرى شامالى. بۇل تەك جارناماشىل، جاراپازانشىل وقيعا بولىپ وتەدى دە كەتەدى. ءبىزدىڭ ونداعى توراعالىعىمىز ەلدەگى رەفورمالارعا باستاما بولمايدى. ول ءبىر قىمبات اشەكەي، ويىنشىق. مىسالى، نازارباەۆ فرانتسيادان قىمبات كوستيۋم ساتىپ السا، بىزدەر مىندەتتى تۇردە سول فرانتسياداي بولامىز دەپ ەشكىم ايتا المايدى عوي؟ مىنا ءبىزدىڭ توراعالىعىمىز دا سول شەتەلدىڭ "كوستيۋمى" سياقتى. كيگەن ادامعا قۋانىش، قالعانى يا سانىن سوعادى، يا قىزعانادى.
- التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ ومىردەن وزعانىنا ءتورت جىلعا جۋىقتادى. وسى ۋاقىت ىشىندە ونىڭ قۇپيا ءولىمى جايىندا جاڭا اقپاراتتار تابا الدىڭىزدار ما؟ قازاقستان ەقىۇ-عا توراعالىق ەتىپ وتىرعان ۋاقىتتا قىلمىستىق ءىستى قايتا اشتىرىپ، تەرگەۋدى قايتا جاساتۋعا مۇمكىندىك بار ما؟
- تەرگەۋ مەن سوتتىڭ قۇجاتتارى تولىق قولىمىزدا بار. ءبىراز رەسمي، بەيرەسمي اقپاراتتاردى الىپ وتىرمىز. ولاردى ساقتاۋ، وڭدەۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. بولاشاقتا ءبىر مۇمكىندىك اشىلا قالسا، ونى دەرەۋ پايدالانۋعا ءازىرمىز دەي الامىن. بۇگىنگى جاعدايدا ەلىمىزدىڭ سوت جانە قۇقىق قورعاۋ ورىندارى بۇل ماسەلەنى "جىلى جاۋىپ تاستادى". الايدا ەرتەڭ زامان ءسال وزگەرسە، العاشقى بولىپ قايتا قارالار ەكى ءىس بولسا، بىرەۋ زامانبەكتىڭ، ەكىنشىسى التىنبەكتىڭ ىستەرى. امان بولساق، وعان دا جەتەمىز. سول كەزدە تاپسىرىس بەرگەن، تاپسىرىستى ورىنداعان، بيلىكتىڭ ارتىن جابۋ ءۇشىن قىزمەت ەتكەن، تەرگەۋدى ءبىر ىزگە سالىپ، ونى بۇرمالاعان، سوتتا ءىستى دۇرىس قاراماي، ونى باسقا جاققا بۇرىپ كەتكەندەردىڭ اتى شىعادى. اينالىپ كەلگەندە بۇندايلاردىڭ سانى جۇزدەن اسادى. زامان وزگەرسىن، بۇلاردىڭ وزدەرى ءبىرىنشى بولىپ العا شىعىپ، اشىلا سايرايدى. بۇگىن قازاقستان ەۋروپاداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى سوتتى مويىنداماي وتىر. ەگەر قازاقستان ونىڭ پارمەنىن مويىنداسا، ءبىر اپتادان كەيىن التەكەڭە قاتىستى قۇجاتتار ونىڭ الدىنا بارار ەدى. تاعى دا قايتالاپ ايتام، ەقىۇ-عا توراعالىق بىزگە ەشتەڭە بەرمەيدى.
- تاقىرىبىمىزدىڭ اۋانىن وزگەرتسەك. «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنا بايلانىستى بيلىك بەرگەن ۋاقىت تا ءتامامدالدى. بالاما دوكترينانى جاساپ ۇلگەردىڭىزدەر مە؟ ەندى تالقىلاۋعا قاي دوكترينا تۇسەدى؟ جالپى، قاڭتاردىڭ 20-سىنا دەيىنگى جۇمىستارىڭىز جونىندە قىسقاشا ايتىپ وتسەڭىز.
- قۇجاتتى دەر كەزىندە دايىنداپ ۇلگەردىك. وعان بىرنەشە ۇيىم مەن ونداعان ادام قاتىستى. ول گازەتتەر مەن ينتەرنەتكە باسىلىپ شىقتى. مازمۇنى مەن باعىتىن كەز-كەلگەن ادام سول جەردەن وقي الادى. بيلىككە ول قۇجات قازاق زيالىلارى مەن ۇلتشىل ۇيىمدارىنىڭ اتىنان تابىستالدى. ءبىزدىڭ تالابىمىز ايقىن: بيلىك ۋادەسىنە تۇرىپ، ءبىز جاساعان بالاما جوبانى رەسمي باسپاسوزگە جاريالاسىن; ەكى قۇجاتتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ەكى جاقتان بىردەي ادام قاتىساتىن جۇمىس توبىن قۇرسىن. ءبىزدىڭ ويىمىز، ۇستانىمدارىمىز دايىندالعان قۇجاتتا ايقىندالدى. بولاشاقتا سول قۇجاتتى كەڭەيتىپ، ۇلكەن قۇجات دايىنداپ، ونى بولاشاقتا وتەتىن قازاق قۇرىلتايىنىڭ تالقىسىنان وتكىزىپ، قابىلداتامىز. سول قۇجات (مانيفەست بولا ما، باسقا بولا ما) جالپى قازاق ۇلتىن، قازاق قوعامىن بىرىكتىرەتىن تۇعىرناما بولۋى كەرەك. ول مەملەكەت ورگاندارى مەن ساياسي پارتيالار ءۇشىن باعدار بولاتىن دۇنيەگە اينالسا ەكەن دەپ قالايمىن. ال دوكتريناعا كەلەر بولساق ەندىگى شەشىم بيلىكتىڭ قولىندا. ەگەر بيلىك شىنايىلىق تانىتسا، بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋگە ءازىرمىز. ەگەر ويىن مەن ايلاعا باساتىن بولسا - بىزدەر ساياسي كۇرەستى ودان ءارى جالعاستىرىپ، ۇدەتەمىز. ءبىر سوقىر ايتىپتى عوي "كورەمىز" دەپ. بيلىكتىڭ جاۋابىن كۇتەيىك.
- «كەدەندىك وداق» اياسىندا شۋ شىعىپ جاتىر. بەلارۋس مەملەكەتى وداق اياسىنان شىعادى دەگەن سىبىس تا بار. بىلايشا ايتقاندا، قازاقستان بيلىگىنىڭ وداقتان كۇتكەن ناتيجەسى قازىردىڭ وزىندە كۇيرەپ جاتقانداي. بولاشاقتا قانداي بولماق؟ ساراپشى رەتىندەگى پىكىرىڭىز؟
- مەن كەدەندىك وداق دەگەنگە ۇلكەن كۇدىكپەن قاۋىپتەنە قارايمىن. ەگەر رەسەيدەگىلەر بۇنى "باياعى كەڭەس وداعىن قالپىنا كەلتىرۋ" دەپ ءتۇسىنىپ، بورىكتەرىن اسپانعا اتىپ جاتسا، ءبىزدىڭ باسشىلىقتىڭ "الاقايى" اقىماقتىق. ازىرگە اقىماقتىق. بولاشاقتا قىلمىسقا اينالماسىن دەپ تىلەيمىز. ەرتە مە، كەش پە، قازاقستان بۇل وداقتان شىعادى دەپ سەنەمىن. بيلىككە ۇلتشىل كۇشتەر كەلسىن، بۇگىنگى بيلىك ماقتانىپ وتىرعان ايماقتىق وداقتاردىڭ ءبىرى دە قالماس. ءدال قازىرگى ۋاقىتتا رەسەي بىزگە ءبىر قادام جاساسا، بىزدەر ودان ون قادام جاساپ قاشۋىمىز كەرەك. ەڭ الدىمەن رۋحاني، ساياسي، اقپاراتتىق سالادا. رەسەيمەن ساۋدا-ساتتىقتى جاساۋعا بولار، الايدا اعايىنشىلىق پەن دوستىق بولادى دەگەنگە سەنبەيمىن. قوي مەن قاسقىر، جىلقى مەن ايۋ ون قوسسا دا "دوس" بولمايدى. بيلىك "كەدەندەتكەن", "وداقتاسقان" سايىن وعان دەگەن ۇلتتىڭ نارازىلىعى ەسەلەپ وسە بەرۋى كەرەك. ءدۇيىم قازاقتىڭ رەسەيگە دەگەن كوزقاراسى بەلگىلى: اتا-باباسىن ميلليونداپ قىرعان مەملەكەت مەن حالىقتى كەشىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ول ءۇشىن رەسەي ءوزى كەشىرىم سۇراۋ كەرەك. ال بۇگىنگى رەسەي ونداي قادامعا دايىن ەمەس. الداعى جيىرما جىلدا بۇل مۇمكىن ەمەس. رەسەي ەلىمىزگە ونداعان ميلليارد دوللار سالسا دا قازاقتىڭ كوڭىلىن وزگەرتە المايدى. مىسالى، اتام زاماندا تۇرىك بابالارىمىزبەن جاۋلاسقان قىتايعا دەگەن كوزقاراستار مىڭجارىم جىل ىشىندە اسا قاتتى وزگەرە قويعان جوق. رەسەيگە دە سونداي كوزقاراس قالىپتاسىپ بولدى. سوندىقتان بۇگىنگى "وداقتاردىڭ" بارلىعىنىڭ تەرەڭ، تاريحي، رۋحاني نەگىزى جوق. نەگىزى جوق، تامىرى جوق قۇبىلىستار ۇزاققا بارمايدى. ولار جەلدىڭ ىعىنا قاراي جۇيىتكيتىن قاڭباققا ۇقسايدى. ال قاڭباق ماۋەلى بايتەرەك بولا الا ما؟ سوندىقتان وسىعان قارسى كۇرەس توقتاماۋى كەرەك.
- «ميلليون گەكتار جەردىڭ» جىرى ءالى دە بىتەر ەمەس. «ازات» جسدپ قاڭتاردىڭ 30-ى كۇنى وسىعان بايلانىستى ميتينگ وتكىزبەكشى...
- ونى تولىق قولدايمىن. ونداي ميتينگ بولاتىن بولسا، وعان قاتىسام. قىتايعا جەر بەرسەك، ميلليونداپ قىتاي ەنگىزسەك، بىتتىك. بيلىك بۇنداي قادامعا بارسا، وزىنە-ءوزى ور قازادى. وعان قارسى قازاق تۇگىلى، ورىسىڭ دا قارسى شىعادى. "قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ" دەيدى عوي قازاق. كەيدە، وسى جەر ماسەلەسىن بيلىك كەدەندىك وداق پەن دوكترينانى وتكىزۋ ءۇشىن قاساقانا ايتىپ وتىر ما دەپ ويلاپ قالامىن. ونداعى ماقسات انا ماسەلەلەردەن حالىقتىڭ كوڭىلىن بۇرىپ اكەتۋ. سولاي بولۋى دا مۇمكىن.
- حالىقتى توبىرعا تەڭەگەن ولجاس سۇلەيمەنوۆكە قارسى حات جازىپ، ونى پاريجگە جولداعانىڭىزدان حاباردارمىز. ول جاقتان قانداي دا ءبىر حابار بولدى ما؟
- ايتارىمدى ايتتىم. يۋنەسكو-داعى ءبىزدىڭ ەلشىلىكتىڭ پوشتاسىنا جىبەردىم. شىنىن ايتسام جاۋاپ كۇتىپ وتىرعان جوقپىن. ولجاس سۇلەيمەنوۆ كەشەگى كۇن مەن كەلمەسكە كەتكەن قوعامنىڭ ادامى. ونىڭ پىكىرى مەن ءۇشىن قىزىق ەمەس. ادام رەتىندە، ازامات رەتىندە بىلگەنىن ىستەسىن. بىراق ونداي ادامدار يۋنەسكو سياقتى ۇيىمدا ەلشى بولۋعا قاقىسى جوق. يۋنەسكو الەم ەلدەرىنىڭ مادەنيەتىن ساقتاۋ ءۇشىن قۇرىلعان ۇيىم. ال ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءوز ءتىلى، مادەنيەتى، تاريحىنا، اينالىپ كەلگەندە ۇلتىنا قارسى شىعىپ وتىرسا، ول انا جەردە قاي تۇرىمەن جۇرمەك؟ جەتپىستەن استى، الاتىنىن الدى، جەيتىنىن جەدى، دەمالسىن ەندى. ابدەن الجىتىپ، بەدەلىن قۇم قىلىپ ونى ەلشى قىلىپ ۇستاۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ ول كەزىندە ۇلتتىق رۋح ءۇشىن ءبىراز ەڭبەكتەندى. تالاي قازاقتىڭ قازاقتىققا قايتۋىنا ىقپال ەتتى. ول ەڭبەگىن مەن جوققا شىعارا المايمىن. الايدا ونىڭ بۇگىنگى كۇنگى تىرلىگى سول ەڭبەگىن جوققا شىعارىپ وتىر. مەن مىناداي استرونوميالىق مىسالدى ءجيى ايتام: تۇندە دالاعا شىعىپ، جۇلدىزداردى كورەمىز. سويتسەك، ءبىز كورىپ وتىرعان جۇلدىزداردىڭ جارىعى ولاردىڭ وسىدان مىڭداعان جىل بۇرىنعى جارقىلى ەكەن. سول جارىقتىڭ جەرگە جەتۋى ءۇشىن مىڭداعان جىل قاجەت. ال وسى ارادا كەيبىر جۇلدىزدار ءوشىپ تە قالادى، جارىلىپ تا كەتەدى. مىنە ولجاس اعامىز دا وسىنداي "جۇلدىز". بۇرىنعى جارىعى بار، ال ءوزى جوق.
- بۇگىنگى اشىق اڭگىمەدە ءبىراز نارسە ايتىلدى عوي دەپ ويلايمىن. وي-پىكىرىڭىزبەن بولىسكەن ساليقالى اڭگىمەڭىز ءۇشىن وقىرماندار اتىنان العىسىمدى بىلدىرەمىن. الداعى ۋاقىتتا وزىڭىزبەن تاعى دا كەلەلى ماسەلەلەر جونىندە سۇحباتتاسا جاتارمىز دەگەن ۇمىتتەمىن. ەڭبەكتەرىڭىز جەمىستى بولسىن!
قوناقپەن اڭگىمەلەسكەن ە.مولدابەكۇلى.
http://www.alash.ucoz.org
