سەگىزباي شەكتىباەۆ. گەنەرال شەندى قازاقتار
"توعاي، توعاي، توعاي سۋ،
توعاي قوندىم، وكىنبەن،
تولعامالى الا بالتا قولعا الىپ،
توپ باستادىم، وكىنبەن، -
دەپ وتكەن دوسپامبەت جىراۋ سەكىلدى توپ باستاپ، تولاعاي ەرلىك كورسەتكەن قازاق ساردارلارى تاريحتا از بولماعان. بۇل - ءوزى ارنايى زەرتتەۋدى، جيناقتاۋدى قاجەت ەتەتىن وتە ماڭىزدى جۇمىس. ءحVىىى-ءحىح عاسىرلاردا ورىس اقسۇيەكتەرىنىڭ تۇگەلگە دەرلىك اسكەري كاسىبي ءبىلىم العانىن، ولاردىڭ اراسىنان رەسەيدى الەمگە تانىتقان ادەبي-مادەني قايراتكەرلەر شىققانىن، سونداي-اق رەسەيدىڭ وزىق ويلى ساياسي ەليتاسىن قالىپتاستىرعان دا وسى بۋىن ەكەنىن ەسكەرسەك، اسكەري ونەردىڭ ۇلت ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن قانداي ماڭىزى بارلىعى انىق بايقالادى. جاڭا تۋعان شارانانى "اتۇستار" دەپ دارىپتەپ، التىجاسار ۇلىن اشامايعا مىنگىزىپ، ءجاسوسپىرىم جەتكىنشەكتى جاق تارتۋعا تاربيەلەيتىن كونە بابا ءداستۇرى نەگىزىندە دە وتانسۇيگىشتىك، ەل قورعاۋعا دايىندىق جاتقان جوق پا؟! ەندەشە اسكەري-پاتريوتتىق تاربيە ءۇشىن، ورنى ەرەكشە اتالارىمىزدىڭ ەسىمىن تاعى ءبىر جاڭعىرتۋ ءۇشىن تومەندەگى ماقالامىزدى ۇسىنىپ وتىرمىز.
"توعاي، توعاي، توعاي سۋ،
توعاي قوندىم، وكىنبەن،
تولعامالى الا بالتا قولعا الىپ،
توپ باستادىم، وكىنبەن، -
دەپ وتكەن دوسپامبەت جىراۋ سەكىلدى توپ باستاپ، تولاعاي ەرلىك كورسەتكەن قازاق ساردارلارى تاريحتا از بولماعان. بۇل - ءوزى ارنايى زەرتتەۋدى، جيناقتاۋدى قاجەت ەتەتىن وتە ماڭىزدى جۇمىس. ءحVىىى-ءحىح عاسىرلاردا ورىس اقسۇيەكتەرىنىڭ تۇگەلگە دەرلىك اسكەري كاسىبي ءبىلىم العانىن، ولاردىڭ اراسىنان رەسەيدى الەمگە تانىتقان ادەبي-مادەني قايراتكەرلەر شىققانىن، سونداي-اق رەسەيدىڭ وزىق ويلى ساياسي ەليتاسىن قالىپتاستىرعان دا وسى بۋىن ەكەنىن ەسكەرسەك، اسكەري ونەردىڭ ۇلت ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن قانداي ماڭىزى بارلىعى انىق بايقالادى. جاڭا تۋعان شارانانى "اتۇستار" دەپ دارىپتەپ، التىجاسار ۇلىن اشامايعا مىنگىزىپ، ءجاسوسپىرىم جەتكىنشەكتى جاق تارتۋعا تاربيەلەيتىن كونە بابا ءداستۇرى نەگىزىندە دە وتانسۇيگىشتىك، ەل قورعاۋعا دايىندىق جاتقان جوق پا؟! ەندەشە اسكەري-پاتريوتتىق تاربيە ءۇشىن، ورنى ەرەكشە اتالارىمىزدىڭ ەسىمىن تاعى ءبىر جاڭعىرتۋ ءۇشىن تومەندەگى ماقالامىزدى ۇسىنىپ وتىرمىز.
"قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرى تۋرالى" زاڭ كۇشىنە ەنگەلى ءبىر مۇشەل اينالىپ بارادى. قازىر تاۋەلسىز قازاقستان اسكەرىنىڭ وكىلدەرى حالىقارالىق قاۋىمداستىق قاتارىندا يراك جەرىندە بەيبىتشىلىك ورناتۋ ءۇشىن قىزمەت ەتىپ جاتىر. بۇل قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ دەربەس مەملەكەت اسكەرى رەتىندە الەم الدىندا مويىندالۋىنىڭ ءبىر بەلگىسى سەكىلدى.
كەزىندە اتادان اسىپ تۋعان باتىر باۋىرجان مومىشۇلىنا پولكوۆنيك شەنىنەن ارتىق دارەجە بەرمەي، ەڭسەسىن باسىپ كەلگەن كەڭەستىك قۇرساۋ الدەقاشان كەلمەسكە كەتتى. قازىر، قۇدايعا شۇكىر، ءوز گەنەرالدارىمىز دا جەتەرلىك. ايتسە دە، اسكەري شەن-شەكپەننىڭ شەجىرەسىنە ۇڭىلسەك، نەبىر قىزىق جايتتەرگە كەزىگەمىز. سونىمەن، وسى ءبىر وقالى وعىلانداردىڭ باسىندا كىم تۇر ەكەن؟!
كوزىن اشقالى اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا ءجۇرىپ، تۋعان جەرىن جاۋدان قورعاعان اتالارىمىز اسكەري ونەردەن كەندە بولماعانى انىق. باتىرلار جىرى مەن بابالار شەجىرەسىندەگى اڭىز-حيكايالاردىڭ ءوزى مۇنى دالەلدەپ تۇر. ال، تاريحتا ناقتى دەرەكتەرمەن قالعان ساردار اتالارىمىز تۋرالى نە بىلەمىز؟
تاريح دەرەكتەرى قازاقتاردىڭ تۇراقتى اسكەري قىزمەتكە ارالاسۋىن سوناۋ XVI عاسىرعا اپارىپ تىرەيدى. سول زاماندا يۆان گروزنىي مەن ونىڭ ۇلى فەدور ءيۆانوۆيچتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، پولك باسقارعان، پولك باسشىسى "ۆوەۆود" مىندەتىن اتقارعان قۇل-مۇحامەد پەن وراز-مۇحامەد سۇلتانداردىڭ ەسىمى بىزگە مۇحتار ماعاۋيننىڭ "الاساپىرانىنان" جاقسى تانىس. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، ولاردىڭ اسكەري دارەجەسى "پولكوۆنيك" شەنىمەن شامالاس.
دەگەنمەن، قازاقتىڭ العاشقى كاسىبي اسكەري ساردارى اتاعىنا كىشى ءجۇز قازاعى سەرعازى قايىپحانوۆ لايىق سەكىلدى. ول 1788-1790 جىلدارى ورىس-شۆەد سوعىسىنا قاتىسىپ، وسى شايقاستارداعى ەرلىگى ءۇشىن سەكۋند-مايور شەنىنە يە بولىپتى. سول جورىقتا فەلدمارشال گراف پلاتون زۋبوۆتىڭ اديۋتانتى بولعان س.قايىپحانوۆ كەيىن ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسى قاراۋىنا جىبەرىلگەن ەكەن.
اتام قازاقتىڭ "كىشى ءجۇزدى نايزا بەرىپ جاۋعا قوي" دەگەن ناقىلى دا ءبىزدىڭ وسى ماقالامىزعا لايىق كەلەدى. شىنىندا دا، قازاقتان شىققان وفيتسەرلەر مەن گەنەرالداردىڭ كوپشىلىگى - كىشى ءجۇزدىڭ اتاقتى حانى ابىلقايىردىڭ ۇرپاقتارى.
بيلەۋشى سۇلتان بولعان پولكوۆنيك احمەت ءجانتورين مەن مۇحامەتقالي تاۋكين، اسكەري ستارشىندار (كازاك اسكەري بولىمشەلەرىندە وبەر-وفيتسەر شەنى ارميا پودپولكوۆنيگى اتاعىنا تەڭ بولاتىن) - حاننىڭ نەمەرەلەرى قاراتاي نۇراليەۆ پەن شىنعالي ورمانوۆ، ابىلقايىر حاننىڭ شوبەرەسى ارسلان ءجانتورين سۇلتان، سول سياقتى حان ۇرپاقتارى ءجۇسىپ نۇراليەۆ، ەرمۇحاممەد (ەلەكەي) قاسىموۆ، مەدەتقالي شوقيندەر (چۋكين) بولدى. اسكەري ستارشىن اتاعىن العانداردىڭ قاتارىندا ىبىراي ءالتىنساريننىڭ تاربيەشىسى، قىپشاق رۋىن باسقارعان بالعوجا بي جاڭبىرشين دە بار ەدى.
ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا گەنەرال شەنىن العان قازاقتاردىڭ بارلىعى دا باتىس قازاقستان ولكەسىنەن شىققان. ەڭ العاش بۇل اتاقتى 1840 جىلدىڭ 1-جەلتوقسانى كۇنى بوكەي ورداسىنىڭ حانى، ابىلقايىر حاننىڭ شوبەرەسى جاڭگىر حان بوكەەۆ يەلەنگەن.
گەنەرالدىڭ وقالى پوگونىن كىشى ءجۇزدىڭ باتىس بولىگىن بيلەگەن بايماعامبەت ايشۋاقوۆ تا تاعىپتى. ول دا ايگىلى ابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى ەدى. جاستايىنان ەرجۇرەك، تاباندى قايراتكەر رەتىندە تانىلعان بايماعامبەت رەسەي ىقپالىنا بىرىڭعاي بەرىلىپ، ەل ىشىندەگى بارىمتا، بۇلىكشىلىك، كوتەرىلىستەردى ىمىراسىز باسۋىمەن تاريحتا قالدى. 1832 جىلى رەسەيدىڭ الەكساندر لەنتالى التىن مەدالىمەن، 1837 جىلى "اۋليە ستانيسلاۆ", 1846 جىلى الماسپەن كەمەرلەنگەن "اۋليە اننا" وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان. 1836 جىلى اسكەري ستارشينا، 1839 جىلى پولكوۆنيك، 1847 جىلى گەنەرال-مايور شەنىن الدى. ول 1839-1840 جىلدارى حيۋا جورىعىنا قاتىسقانداردىڭ ءبىرى بولاتىن.
بايماعامبەت سۇلتان 1846 جىلى ماڭعىستاۋ تۇبەگىنىڭ تۇڭعىش قالاسى نوۆوپەتروۆسك (قازىرگى فورت-شەۆچەنكو) بەكىنىسىن سالدىرعان بيلەۋشى ەكەنىن دە بىلە جۇرگەن ءلازىم.
جاڭگىر حاننىڭ بالاسى عۇبايدوللا جاڭگىروۆ تە 1894 جىلى رەسەيدىڭ اتتى اسكەري كاۆالەريا گەنەرالى جوعارى اسكەري اتاعىن العان جالعىز قازاق بولدى. ول 1877-1878 جىلدارى ورىس-تۇرىك سوعىسىنا قاتىسقان، 1868 جىلى - پولكوۆنيك، 1878 جىلى - گەنەرال-مايور، 1888 جىلى - گەنەرال-لەيتەنانت اتاعىن العان. ع.جاڭگىروۆ اسكەري قىزمەتىن كاۆالەريا گەنەرالى شەنىندە اياقتاعان، ول بۇگىنگى ارميا گەنەرالى نەمەسە اسكەري مارشال شەنىنە تەڭ اتاق. ءبىر قىزىعى، عۇبايدوللا جاڭگىروۆتىڭ گەنەرال ءمۋنديرى مەن اسكەري قارۋى بۇگىندە بولگاريانىڭ پلەۆنە قالاسىنداعى تاريحي مۇراجايدا ساقتاۋلى تۇر.
قازاقتىڭ اسكەري كادرلارى نەگىزىنەن ورىنبورداعى كادەت كورپۋسىندا دايارلانعان. بۇل وقۋ ورنىن ءار كەزەڭدە بىتىرگەن قازاقتاردىڭ اراسىندا جاڭگىر ايشۋاقوۆ، مۇحامەدسالىق باباجانوۆ، احمەتكەرەي جانە ازاماتكەرەي بايمۇحامەدوۆتەر، ارسلان بوكەيحانوۆ، شاڭگەرەي بوكەەۆتەردىڭ اتى-ءجونى كەزدەسەدى.
ارينە، وقالى سارداردىڭ ءبارى ورال جاقتان شىعا بەردى دەۋگە بولمايدى. ورتا جۇزدەن دە تاماشا وفيتسەرلەر كوپ شىققان. مۇراعات دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا ورتا ءجۇزدىڭ اكىمشىلىك-كوماندالىق بيلىگىندە ەكى پولكوۆنيك، التى پودپولكوۆنيك، جەتى مايور، ءۇش ەساۋل، ءۇش شتابسكاپيتان، جەتى پورۋچيك، سەگىز ءجۇزباسى، 20-دان اسا حورۋنجي قىزمەت اتقارعانىن كورەمىز. وسىلاردىڭ ىشىندە ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى، كوكشەتاۋ، قۇسمۇرىن جانە امانقاراعاي وكرۋگىنىڭ سۇلتانى، پولكوۆنيك شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ ورنى ەرەكشە. ال ونىڭ ۇلى شوقان - تاريحقا اتى بەلگىلى عالىم، قازاق اعارتۋشىلارىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعاندىعى بارشاعا ءمالىم.
ەكىنشى پولكوۆنيك - ەسىم حاننىڭ ۇرپاعى، اقمولا وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى قوڭىر قۇلجا قۇدايمەندين. سونداي-اق، سۇلتانعازى بولات ءۋاليحانوۆ تۋرالى دا دەرەك كوپ، ول ءتىپتى گەنەرال-مايور اتاعىنا دەيىن كوتەرىلگەن دەگەن مالىمەتتەر بار.
ۇلى جۇزدە پولكوۆنيك اتاعىن البان رۋىنىڭ اعا سۇلتانى تەزەك تورە نۇراليەۆ يەمدەنگەن. ول قوقاندىقتارمەن بولعان ۇرىستاردا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن "باتىرلىعى ءۇشىن" دەگەن جازۋى بار "التىن قىلىشپەن" ماراپاتتالعان.
سونىمەن، ءحىح عاسىردا رەسەي ارمياسىندا قازاقتان شىققان ءبىر كاۆالەريا گەنەرالى، ءۇش گەنەرال-مايور، التى پولكوۆنيك، باسقا دا كوپتەگەن اسكەري شەندىلەر قىزمەت ەتكەنىن كورۋگە بولادى.
تاعدىرى سوقتىقپالى-سوقپاقسىز قانداسىمىز، اسكەري قايراتكەر، 1925 جىلى گەنەرال-مايور شەنىندە الىستاعى تۇماندى لوندوندا كوز جۇمعان سابىر سارىعوجين تۋرالى تاريحي دەرەكتەر ساراڭ سويلەيدى. كىشى ءجۇزدىڭ 12 اتا بايۇلىنا جاتاتىن الاشا رۋىنىڭ كەنجەعارا اتاسىنان تارايتىن ول ورال قالاسىنداعى اسكەري رەالدىق ۋچيليششەنى ۇزدىك ءبىتىرىپ، ماسكەۋ جوعارعى اسكەري مەكتەبىنە جولداما العان ەكەن. كوپ جىل رەسەي پاتشاسى اسكەرىندە قىزمەت ەتىپ، شەندى -شەكپەن، وقالى لاۋازىمداردى يەلەنگەن سابىر سارىعوجين قازاق ەلىنە تاۋەلسىزدىك تاڭ سامالىنداي جەلپىگەن 1918-19 جىلدارى اتامەكەنگە كەلىپ، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ اسكەري كوميسسارى بولىپتى. بىراق بارشا قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن الاساپىران جىلدار بۇل اعامىزدى دا اياماعان قۇسايدى: 1919 جىلدىڭ اياعىنا تامان قارا تەڭىز ارقىلى انگلياعا ءوتىپ كەتكەن گەنەرال ارادا التى جىل وتكەندە اعايىن-تۋعاننان جىراقتا اجال قۇشادى...
ارناۋلى ءبىلىمدى قازاق وفيتسەرلەرىنىڭ ءبىرى مولدانياز بەكىموۆ تۋرالى دا بۇگىندە بىلەتىندەر از. ول ەتنوگراف، فولكلورشى، اۋدارماشى رەتىندە دە بەلگىلى. 1895-1902 جىل ارالىعىندا ورال قالاسىنداعى رەالدىق اسكەر ۋچيليششەسىندە وقىعان. 1902 جىلى 28 تامىزدا ءوز ەركىمەن اسكەري قىزمەتكە سۇرانعان م.بەكىموۆتى بۇراتانالار قاتارىندا قازان جاياۋ اسكەر يۋنكەرلەرى ۋچيليششەسىنە قابىلدايدى. ۋچيليششەنى 1905 جىلى پودپورۋچيك شەنىمەن تامامداعان ول 6-ليباۆا جاياۋ اسكەر پولكىندا، 130-حەرسون جاياۋ اسكەر پولكىندا، 8-زاكاسپي اتقىشتار پولكىندا جانە 1-تاشكەنت رەزەرۆ باتالونىندا كىشى كوماندير (1905-06), تۇركىستان اسكەري وكرۋگى شتابىندا وفيتسەر (1906-08), 1-تۇركىستان اتقىشتار باتالونىندا كومانديرلىك قىزمەتتە (1908-10), جاركەنت قالاسىنداعى 21-تۇركىستان پولكىندا روتا كومانديرى (1910-14 ج.) قىزمەتتەرىن اتقارعان. م.بەكىموۆ 1909 جىلى پورۋچيك، 1913 جىلى شتابس-كاپيتان اتاعىن العان. ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسىپ، كورسەتكەن ەرلىكتەرى ءۇشىن 4-دارەجەلى "اۋليە اننا", 4-دارەجەلى "اۋليە ۆلاديمير" وردەندەرىمەن جانە "اق سۇڭقار" ("بەلىي ورەل") وردەنىنىڭ لەنتالى قولا مەدالىمەن ناگرادتالدى. 1916 جىل دۇربەلەڭى تۇسىندا مولدانياز قىتايعا اۋعان قىرعىز بوسقىندارىنا كومەك كوميتەتىنىڭ جۇمىسىنا قىزۋ اتسالىسقان. 1917 جىلى جەلتوقسان ايىندا 2-جالپىقازاق سەزىندە ۋاقىتشا ۇلت كەڭەسىنىڭ (الاشوردا) مۇشەلىگىنە كانديدات بولىپ سايلانىپتى.
م.بەكىموۆ ا.پۋشكيننىڭ "كاپيتان قىزى" رومانىن ىقشامداپ قازاقشالاپ، 1903 جىلى قازان قالاسىنداعى حاريتونوۆ باسپاسىنان باسىپ شىعارعانى دا بەلگىلى. ونىڭ ەل اۋزىنان جيناعان ەرتەگىلەرى، "ورال وبلىسى قازاقتارىنىڭ ۇيلەنۋ سالتى", "قازاق حالقى جايىنان", ت.ب. ماقالالارى سول كەزدەگى "كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا", "تۋرگايسكايا گازەتا", "ايقاپ" جۋرنالىندا، "قازاق ءتىلىن وقىپ ۇيرەنۋگە باسشىلىق" اتتى كىتابى 1909 جىلى جارىق كورگەن.
بۇلاردان بولەك اتى بۇگىندە قالىڭ وقىرمانعا بەيمالىمدەۋ تاعى ءبىر قازاق وفيتسەرىن ايتا كەتكەن ءجون. ول - 1894 جىلى بوكەي ورداسىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1937 جىلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان رامازان قۇرمانعاليەۆ. قازاقتىڭ تۇڭعىش اسكەري كومانديرلەرىنىڭ ءبىرى، ديۆيزيا كوميسسارى بولعان ر.قۇرمانعاليەۆ ورىنبورداعى اتتى اسكەر كومانديرلەرىن دايارلايتىن كۋرستى، 1930 جىلى لەنينگرادتاعى اسكەري-ساياسي اكادەمياسىن بىتىرگەن. ول 1921-23 جىلدارى تۇركىستاندىق 8-دەربەس اتتى اسكەر بريگاداسىنىڭ ۆزۆود كومانديرى رەتىندە ءاندىجان، فەرعانا وبلىستارىندا باسماشىلارعا قارسى ۇرىستارعا قاتىسقان. 1930-جىلدارى قازاقستان ولكەلىك اسكەري كوميسسارياتى ساياسي باسقارماسىنىڭ باستىعى، قاكسر الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ حالكومى سەكىلدى جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارىپ، جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالعان رامازان اعامىز ايگىلى وتىز جەتىدە "حالىق جاۋى" دەگەن قاندى قاساپقا ىلىگىپ كەتتى.
قازاقتان شىققان تاعى ءبىر ايگىلى گەنەرالدىڭ ءبىرى - شاكىر جەكسەنباەۆ تا 1901 جىلى بوكەي ورداسى، شوڭاي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ون التى جاسىندا ورداداعى جوعارى باستاۋىش ۋچيليششەنى بىتىرگەن ول 1918 جىلى بوكەي گۋبەرنياسىنىڭ اكىمشىلىك-ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستارىنا قاتىسىپ جۇرەدى. 1919 جىلى ءوز ەركىمەن قىزىل ارميا قاتارىنا الىنعان شاكىر اتامىز بۇدان ءارى اسكەري ونەردىڭ ساتىلارىمەن ورلەي بەرگەن. قازاقتىڭ تۇڭعىش اتتى اسكەر پولكىنىڭ قۇرامىندا بولىمشە، ۆزۆود كومانديرى، ەسكادرون كومانديرىنىڭ كومەكشىسى بولىپ، ازامات سوعىسىنا قاتىستى. 1924 جىلى ماسكەۋدىڭ م.ۆ.فرۋنزە اتىنداعى اسكەري اكادەمياسىن، 1931 جىلى جوعارى اسكەري حيميا اكادەميالىق كۋرسىن بىتىرگەن. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا شاكىر جەكسەنباەۆ باتىس، ورتالىق، بريانسك، لەنينگراد مايداندارىندا جوعارى كوماندالىق قىزمەتتەردە بولدى. 1945-49 جىلدارى ك.ە.ۆوروشيلوۆ اتىنداعى حيميالىق شابۋىلدان قورعانۋ اسكەري اكادەمياسىنىڭ كافەدرا باستىعى، كەڭەس ارمياسى حيميالىق اسكەر باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، بەلومور اسكەري وكرۋگى حيميالىق قىزمەتىنىڭ باستىعى قىزمەتىن اتقارعان گەنەرال 1988 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا قايتىس بولدى.
«ۇشقيان» اپتالىعىنان الىندى
