Júma, 19 Sәuir 2024
Janalyqtar 5143 0 pikir 19 Qazan, 2009 saghat 06:50

Segizbay Shektibaev. GENERAL ShENDI QAZAQTAR

"Toghay, toghay, toghay su,
Toghay qondym, ókinben,
Tolghamaly ala balta qolgha alyp,
Top bastadym, ókinben, -
dep ótken Dospambet jyrau sekildi top bastap, tolaghay erlik kórsetken qazaq sardarlary tarihta az bolmaghan. Búl - ózi arnayy zertteudi, jinaqtaudy qajet etetin óte manyzdy júmys. HVIII-HIH ghasyrlarda orys aqsýiekterining týgelge derlik әskery kәsiby bilim alghanyn, olardyng arasynan Reseydi әlemge tanytqan әdebiy-mәdeny qayratkerler shyqqanyn, sonday-aq Reseyding ozyq oily sayasy elitasyn qalyptastyrghan da osy buyn ekenin eskersek, әskery ónerding últ ýshin, memleket ýshin qanday manyzy barlyghy anyq bayqalady. Jana tughan sharanany "atústar" dep dәriptep, altyjasar úlyn ashamaygha mingizip, jasóspirim jetkinshekti jaq tartugha tәrbiyeleytin kóne baba dәstýri negizinde de otansýigishtik, el qorghaugha dayyndyq jatqan joq pa?! Endeshe әskeriy-patriottyq tәrbie ýshin, orny erekshe atalarymyzdyng esimin taghy bir janghyrtu ýshin tómendegi maqalamyzdy úsynyp otyrmyz.

"Toghay, toghay, toghay su,
Toghay qondym, ókinben,
Tolghamaly ala balta qolgha alyp,
Top bastadym, ókinben, -
dep ótken Dospambet jyrau sekildi top bastap, tolaghay erlik kórsetken qazaq sardarlary tarihta az bolmaghan. Búl - ózi arnayy zertteudi, jinaqtaudy qajet etetin óte manyzdy júmys. HVIII-HIH ghasyrlarda orys aqsýiekterining týgelge derlik әskery kәsiby bilim alghanyn, olardyng arasynan Reseydi әlemge tanytqan әdebiy-mәdeny qayratkerler shyqqanyn, sonday-aq Reseyding ozyq oily sayasy elitasyn qalyptastyrghan da osy buyn ekenin eskersek, әskery ónerding últ ýshin, memleket ýshin qanday manyzy barlyghy anyq bayqalady. Jana tughan sharanany "atústar" dep dәriptep, altyjasar úlyn ashamaygha mingizip, jasóspirim jetkinshekti jaq tartugha tәrbiyeleytin kóne baba dәstýri negizinde de otansýigishtik, el qorghaugha dayyndyq jatqan joq pa?! Endeshe әskeriy-patriottyq tәrbie ýshin, orny erekshe atalarymyzdyng esimin taghy bir janghyrtu ýshin tómendegi maqalamyzdy úsynyp otyrmyz.

"Qazaqstan Respublikasy qaruly kýshteri turaly" Zang kýshine engeli bir mýshel ainalyp barady. Qazir tәuelsiz Qazaqstan әskerining ókilderi halyqaralyq qauymdastyq qatarynda Irak jerinde beybitshilik ornatu ýshin qyzmet etip jatyr. Búl qazaq jauyngerlerining derbes memleket әskeri retinde әlem aldynda moyyndaluynyng bir belgisi sekildi.
Kezinde atadan asyp tughan batyr Bauyrjan Momyshúlyna polkovnik sheninen artyq dәreje bermey, ensesin basyp kelgen kenestik qúrsau әldeqashan kelmeske ketti. Qazir, Qúdaygha shýkir, óz generaldarymyz da jeterlik. Áytse de, әskery shen-shekpenning shejiresine ýnilsek, nebir qyzyq jәitterge kezigemiz. Sonymen, osy bir oqaly oghylandardyng basynda kim túr eken?!
Kózin ashqaly attyng jaly, týiening qomynda jýrip, tughan jerin jaudan qorghaghan atalarymyz әskery ónerden kende bolmaghany anyq. Batyrlar jyry men babalar shejiresindegi anyz-hikayalardyng ózi múny dәleldep túr. Al, tarihta naqty derektermen qalghan sardar atalarymyz turaly ne bilemiz?
Tarih derekteri qazaqtardyng túraqty әskery qyzmetke aralasuyn sonau XVI ghasyrgha aparyp tireydi. Sol zamanda Ivan Groznyy men onyng úly Fedor Ivanovichting qabyldauynda bolyp, polk basqarghan, polk basshysy "voevod" mindetin atqarghan Qúl-Múhamed pen Oraz-Múhamed súltandardyng esimi bizge Múhtar Maghauinning "Alasapyranynan" jaqsy tanys. Qazirgi tilmen aitqanda, olardyng әskery dәrejesi "polkovniyk" shenimen shamalas.
Degenmen, qazaqtyng alghashqy kәsiby әskery sardary ataghyna Kishi jýz qazaghy Serghazy Qayyphanov layyq sekildi. Ol 1788-1790 jyldary orys-shved soghysyna qatysyp, osy shayqastardaghy erligi ýshin sekund-mayor shenine ie bolypty. Sol joryqta felidmarshal graf Platon Zubovtyng adiutanty bolghan S.Qayyphanov keyin Orynbor shekaralyq komissiyasy qarauyna jiberilgen eken.
Atam qazaqtyng "Kishi jýzdi nayza berip jaugha qoy" degen naqyly da bizding osy maqalamyzgha layyq keledi. Shynynda da, qazaqtan shyqqan ofiyserler men generaldardyng kópshiligi - Kishi jýzding ataqty hany Ábilqayyrdyng úrpaqtary.
Biyleushi súltan bolghan polkovnik Ahmet Jantórin men Múhametqaly Taukiyn, әskery starshyndar (kazak әskery bólimshelerinde ober-ofiyser sheni armiya podpolkovniygi ataghyna teng bolatyn) - hannyng nemereleri Qaratay Núraliyev pen Shynghaly Ormanov, Ábilqayyr hannyng shóberesi Arslan Jantórin súltan, sol siyaqty han úrpaqtary Jýsip Núraliyev, Ermúhammed (Elekey) Qasymov, Medetqaly Shoqinder (Chukiyn) boldy. Áskery starshyn ataghyn alghandardyng qatarynda Ybyray Altynsarinning tәrbiyeshisi, qypshaq ruyn basqarghan Balghoja by Janbyrshin de bar edi.
HIH ghasyrdyng ortasynda general shenin alghan qazaqtardyng barlyghy da Batys Qazaqstan ólkesinen shyqqan. Eng alghash búl ataqty 1840 jyldyng 1-jeltoqsany kýni Bókey ordasynyng hany, Ábilqayyr hannyng shóberesi Jәngir han Bókeev iyelengen.
Generaldyng oqaly pogonyn Kishi jýzding batys bóligin biylegen Baymaghambet Ayshuaqov ta taghypty. Ol da әigili Ábilqayyr hannyng nemeresi edi. Jastayynan erjýrek, tabandy qayratker retinde tanylghan Baymaghambet Resey yqpalyna birynghay berilip, el ishindegi barymta, býlikshilik, kóterilisterdi ymyrasyz basuymen tarihta qaldy. 1832 jyly Reseyding Aleksandr lentaly altyn medalimen, 1837 jyly "Áulie Stanislav", 1846 jyly almaspen kemerlengen "Áulie Anna" ordenderimen marapattalghan. 1836 jyly әskery starshina, 1839 jyly polkovniyk, 1847 jyly general-mayor shenin aldy. Ol 1839-1840 jyldary Hiua joryghyna qatysqandardyng biri bolatyn.
Baymaghambet súltan 1846 jyly Manghystau týbegining túnghysh qalasy Novopetrovsk (qazirgi Fort-Shevchenko) bekinisin saldyrghan biyleushi ekenin de bile jýrgen lәzim.
Jәngir hannyng balasy Ghúbaydolla Jәngirov te 1894 jyly Reseyding atty әskery kavaleriya generaly joghary әskery ataghyn alghan jalghyz qazaq boldy. Ol 1877-1878 jyldary orys-týrik soghysyna qatysqan, 1868 jyly - polkovniyk, 1878 jyly - general-mayor, 1888 jyly - general-leytenant ataghyn alghan. Gh.Jәngirov әskery qyzmetin kavaleriya generaly sheninde ayaqtaghan, ol býgingi armiya generaly nemese әskery marshal shenine teng ataq. Bir qyzyghy, Ghúbaydolla Jәngirovtyng general mundiyri men әskery qaruy býginde Bolgariyanyng Plevne qalasyndaghy tarihy múrajayda saqtauly túr.
Qazaqtyng әskery kadrlary negizinen Orynbordaghy kadet korpusynda dayarlanghan. Búl oqu ornyn әr kezende bitirgen qazaqtardyng arasynda Jәngir Ayshuaqov, Múhamedsalyq Babajanov, Ahmetkerey jәne Azamatkerey Baymúhamedovter, Arslan Bókeyhanov, Shәngerey Bókeevterding aty-jóni kezdesedi.
Áriyne, oqaly sardardyng bәri Oral jaqtan shygha berdi deuge bolmaydy. Orta jýzden de tamasha ofiyserler kóp shyqqan. Múraghat derekterine sýiensek, HIH ghasyrdyng ortasynda orta jýzding әkimshilik-komandalyq biyliginde eki polkovniyk, alty podpolkovniyk, jeti mayor, ýsh esaul, ýsh shtabskapitan, jeti poruchiyk, segiz jýzbasy, 20-dan asa horunjiy qyzmet atqarghanyn kóremiz. Osylardyng ishinde Abylay hannyng nemeresi, Kókshetau, Qúsmúryn jәne Amanqaraghay okrugining súltany, polkovnik Shynghys Uәlihanovtyng orny erekshe. Al onyng úly Shoqan - tariyhqa aty belgili ghalym, qazaq aghartushylarynyng negizin salushylardyng biri bolghandyghy barshagha mәlim.
Ekinshi polkovnik - Esim hannyng úrpaghy, Aqmola okrugining agha súltany Qonyr Qúlja Qúdaymendiyn. Sonday-aq, Súltanghazy Bolat Uәlihanov turaly da derek kóp, ol tipti general-mayor ataghyna deyin kóterilgen degen mәlimetter bar.
Úly jýzde polkovnik ataghyn alban ruynyng agha súltany Tezek tóre Núraliyev iyemdengen. Ol qoqandyqtarmen bolghan úrystarda kórsetken erligi ýshin "Batyrlyghy ýshin" degen jazuy bar "altyn qylyshpen" marapattalghan.
Sonymen, HIH ghasyrda Resey armiyasynda qazaqtan shyqqan bir kavaleriya generaly, ýsh general-mayor, alty polkovniyk, basqa da kóptegen әskery shendiler qyzmet etkenin kóruge bolady.
Taghdyry soqtyqpaly-soqpaqsyz qandasymyz, әskery qayratker, 1925 jyly general-mayor sheninde alystaghy túmandy Londonda kóz júmghan Sabyr Saryghojin turaly tarihy derekter sarang sóileydi. Kishi jýzding 12 ata Bayúlyna jatatyn alasha ruynyng kenjeghara atasynan taraytyn ol Oral qalasyndaghy әskery realdyq uchiliysheni ýzdik bitirip, Mәskeu jogharghy әskery mektebine joldama alghan eken. Kóp jyl Resey patshasy әskerinde qyzmet etip, shendi -shekpen, oqaly lauazymdardy iyelengen Sabyr Saryghojin qazaq eline tәuelsizdik tang samalynday jelpigen 1918-19 jyldary atamekenge kelip, Alashorda ýkimetining әskery komissary bolypty. Biraq barsha qazaqtyng basyna týsken alasapyran jyldar búl aghamyzdy da ayamaghan qúsaydy: 1919 jyldyng ayaghyna taman Qara teniz arqyly Angliyagha ótip ketken general arada alty jyl ótkende aghayyn-tughannan jyraqta ajal qúshady...
Arnauly bilimdi qazaq ofiyserlerining biri Moldaniyaz Bekimov turaly da býginde biletinder az. Ol etnograf, foliklorshy, audarmashy retinde de belgili. 1895-1902 jyl aralyghynda Oral qalasyndaghy realdyq әsker uchiliyshesinde oqyghan. 1902 jyly 28 tamyzda óz erkimen әskery qyzmetke súranghan M.Bekimovty búratanalar qatarynda Qazan jayau әsker yunkerleri uchiliyshesine qabyldaydy. Uchiliysheni 1905 jyly podporuchik shenimen tәmamdaghan ol 6-Libava jayau әsker polkynda, 130-Herson jayau әsker polkynda, 8-Zakaspiy atqyshtar polkynda jәne 1-Tashkent rezerv batalionynda kishi komandir (1905-06), Týrkistan әskery okrugi shtabynda ofiyser (1906-08), 1-Týrkistan atqyshtar batalionynda komandirlik qyzmette (1908-10), Jarkent qalasyndaghy 21-Týrkistan polkynda rota komandiyri (1910-14 j.) qyzmetterin atqarghan. M.Bekimov 1909 jyly poruchiyk, 1913 jyly shtabs-kapitan ataghyn alghan. I Dýniyejýzilik soghysqa qatysyp, kórsetken erlikteri ýshin 4-dәrejeli "Áulie Anna", 4-dәrejeli "Áulie Vladimiyr" ordenderimen jәne "Aq súnqar" ("Belyy orel") ordenining lentaly qola medalymen nagradtaldy. 1916 jyl dýrbeleni túsynda Moldaniyaz Qytaygha aughan qyrghyz bosqyndaryna kómek komiytetining júmysyna qyzu atsalysqan. 1917 jyly jeltoqsan aiynda 2-Jalpyqazaq sezinde Uaqytsha Últ kenesining (Alashorda) mýsheligine kandidat bolyp saylanypty.
M.Bekimov A.Pushkinning "Kapitan qyzy" romanyn yqshamdap qazaqshalap, 1903 jyly Qazan qalasyndaghy Haritonov baspasynan basyp shygharghany da belgili. Onyng el auzynan jinaghan ertegileri, "Oral oblysy qazaqtarynyng ýilenu salty", "Qazaq halqy jayynan", t.b. maqalalary sol kezdegi "Kirgizskaya stepnaya gazeta", "Turgayskaya gazeta", "Ayqap" jurnalynda, "Qazaq tilin oqyp ýirenuge basshylyq" atty kitaby 1909 jyly jaryq kórgen.
Búlardan bólek aty býginde qalyng oqyrmangha beymәlimdeu taghy bir qazaq ofiyserin aita ketken jón. Ol - 1894 jyly Bókey ordasynda dýniyege kelip, 1937 jyly sayasy qughyn-sýrgin qúrbany bolghan Ramazan Qúrmanghaliyev. Qazaqtyng túnghysh әskery komandirlerining biri, diviziya komissary bolghan R.Qúrmanghaliyev Orynbordaghy atty әsker komandirlerin dayarlaytyn kursty, 1930 jyly Leningradtaghy Áskeriy-sayasy akademiyasyn bitirgen. Ol 1921-23 jyldary Týrkistandyq 8-derbes atty әsker brigadasynyng vzvod komandiyri retinde Ándijan, Ferghana oblystarynda basmashylargha qarsy úrystargha qatysqan. 1930-jyldary Qazaqstan ólkelik әskery komissariaty sayasy basqarmasynyng bastyghy, QAKSR әleumettik qamsyzdandyru halkomy sekildi jauapty qyzmetter atqaryp, jauyngerlik Qyzyl tu ordenimen marapattalghan Ramazan aghamyz әigili otyz jetide "halyq jauy" degen qandy qasapqa iligip ketti.
Qazaqtan shyqqan taghy bir әigili generaldyng biri - Shәkir Jeksenbaev ta 1901 jyly Bókey ordasy, Shonay auylynda dýniyege kelgen. On alty jasynda Ordadaghy joghary bastauysh uchiliysheni bitirgen ol 1918 jyly Bókey guberniyasynyng әkimshilik-úiymdastyrushylyq júmystaryna qatysyp jýredi. 1919 jyly óz erkimen Qyzyl armiya qataryna alynghan Shәkir atamyz búdan әri әskery ónerding satylarymen órley bergen. Qazaqtyng túnghysh atty әsker polkining qúramynda bólimshe, vzvod komandiyri, eskadron komandiyrining kómekshisi bolyp, Azamat soghysyna qatysty. 1924 jyly Mәskeuding M.V.Frunze atyndaghy әskery akademiyasyn, 1931 jyly joghary әskery himiya akademiyalyq kursyn bitirgen. Úly Otan soghysy jyldarynda Shәkir Jeksenbaev Batys, Ortalyq, Bryansk, Leningrad maydandarynda joghary komandalyq qyzmetterde boldy. 1945-49 jyldary K.E.Voroshilov atyndaghy himiyalyq shabuyldan qorghanu әskery akademiyasynyng kafedra bastyghy, Kenes armiyasy himiyalyq әsker basqarmasy bastyghynyng orynbasary, Belomor әskery okrugi himiyalyq qyzmetining bastyghy qyzmetin atqarghan general 1988 jyly Mәskeu qalasynda qaytys boldy.

«Ýshqiyan» aptalyghynan alyndy

 

0 pikir