سانانى شىرماعان «سينتەتيكا»
جۋىردا اتىراۋدا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ جاس بۋىن اراسىندا جاپپاي ەتەك جايىپ بارا جاتقان رۋحاني كەسەلدەرگە توقتالعان بولاتىن. پرەزيدەنت جامان ادەت رەتىندە الدىمەن ناشاقورلىقتى اتادى. ونىڭ سوزىنشە، بىلتىر ەسىرتكىگە قاتىستى 7,5 مىڭنان استام قىلمىس انىقتالعان. زاڭسىز اينالىمنان 41 توننا ەسىرتكى تاركىلەنگەن.
وكىنىشكە قاراي، بالالار اراسىندا، اسىرەسە، سينتەتيكالىق ەسىرتكى قولدانۋ كۇرت ارتتى. بۇعان جاھاندانۋ ءۇردىسى، پسيحوتروپتىق زاتتاردى الەۋمەتتىك جەلىدەگى ءانونيمدى پاراقشالار ارقىلى ساۋدالاۋ، جاستاردىڭ وڭاي جولمەن اقشا تابۋعا قىزىعۋى ت.ب. فاكتورلار اسەر ەتۋدە. سوندىقتان مەملەكەت باسشىسى: «ەسىرتكىمەن كۇرەس بەلسەندى جۇرگىزىلمەسە، ەرتەڭ ءبارى كەش بولۋى مۇمكىن. قازىر ەسىرتكى ساتقان قىلمىسكەر قاتاڭ جازاعا تارتىلادى. مەنىڭ ۇسىنىسىم: ەسىرتكى زاتتارىن وندىرەتىن ادامداردىڭ جازاسىن بارىنشا قاتايتۋ كەرەك. ونى ەڭ اۋىر قىلمىستارعا تەڭەستىرۋ قاجەت. پارلامەنتتى بۇل باستامانى قولداۋعا شاقىرامىن» – دەدى ۇلتتىق قۇرىلتايدا.
بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ەلورداداعى قالالىق پسيحيكالىق دەنساۋلىق ورتالىعىنا حابارلاسقان ەدىك. پسيحياتر-ناركولوگ توقتار قويشىبەكوۆتىڭ سوزىنشە، ناشاقوردىڭ وتباسى كوبىنە جۇرتتان جاسىرىپ، ەشكىمگە ايتقىسى كەلمەيدى ەكەن. ەمشى-تاۋىپتەرگە اپارىپ ەمدەتەم دەپ ءجۇرىپ، ۋاقىت وتكىزىپ الاتىن كورىنەدى. مامان دارىگەرلەر كومەگىنە جۇگىنۋگە كەڭەس بەرەدى. ويتكەنى، ناشاقورلىقتىڭ 1-ءشى جانە 2-ءشى ساتىسىندا ناۋقاستى قالىپتى ومىرگە ورالتۋعا ءۇمىت باسىم. ال ۋاقىت وتكىزىپ السا، ەمدەپ جازۋ قيىنعا سوعادى. بۇگىندە پسيحوتروپتىق زاتتاردىڭ 4000-نان استام ءتۇرى بار ەكەن. سونىڭ ىشىندە سينتەتيكالىق ەسىرتكىلەر ءتۇرلى حيميالىق قوسپالار قوسۋ ارقىلى دايىندالادى. تابيعي ەسىرتكى 4-5 رەت پايدالانعان سوڭ، تاۋەلدى قىلسا، ال سينتەتيكالىق ەسىرتكى 1 رەت قولدانعاننان-اق تاۋەلدى قىلادى. ەڭ سوراقىسى، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردى الداپ، قارماققا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ەسىرتكى وندىرۋشىلەر كوزگە نە مۇرىنعا تامىزاتىن سۇيىقتىق، ءتۇرلى-ءتۇستى تابلەتكا ت.ب. قاپتاعان ءتۇرىن شىعارىپ جاتىر. ياعني، البىرت جاستى «بۇل – ەسىرتكى ەمەس، سەرگىتەتىن زاتتار، تاۋەلدى قىلمايدى» دەپ الداۋسىراتۋدى ماقسات ەتەتىن جىمىسقى پيعىل، قۇرىق بويلامايتىن قۋلىق. «ناشاقور دوزاسىن الا الماسا، قورقىنىشتى ەلەستەر كورە باستايدى. ۇرەيلەنىپ، سولاردان قاشىپ قۇتىلعىسى كەلەدى. ءجۇرىس-تۇرىسى بۇزىلادى. پسيحوزعا ۇشىراپ، ساندىراقتايدى. ىزاقور، اشۋشاڭ بولىپ، اينالاسىنا قاتەر توندىرەدى. قان قىسىمى ءتۇسىپ كەتەدى. ەسىنەن تانىپ قالعان جاعدايدا جەدەل جاردەم قىزمەتى كەلىپ ۇلگەرمەسە، ءولىپ تە كەتۋى مۇمكىن. جالپى، ەسىرتكى ادامنىڭ جۇرەك-قان تامىرلار جۇيەسى، تىنىس الۋ جولدارى، ميى، باۋىرى، بۇيرەگى – ءبارىن زاقىمدايدى» – دەيدى پسيحياتر-ناركولوگ ت. قويشىبەكوۆ. سونىمەن قاتار، دوزانى ساتىپ الۋعا اقشا تابۋ ءۇشىن ناشاقور ۇرلىق-قارلىق، توناۋدان دا تايىنباي، قوعامعا قاۋىپتى كىسىگە اينالادى.
ال قر ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ەسىرتكى قىلمىسىنا قارسى ءىس-قيمىل دەپارتامەنتىنىڭ مالىمەتىنشە، قازىر ەلىمىزدە 18 300-دەن استام ناشاقور ەسەپتە تۇر. ەسەپتە تۇرماعاندار سانى بۇدان اناعۇرلىم كوپ بولۋى مۇمكىن. ياعني، ەسىرتكىگە، سونىڭ ىشىندە جاستار اراسىندا جاپپاي بەلەڭ الىپ بارا جاتقان سينتەتيكالىق ەسىرتكىگە قارسى كۇرەستى شۇعىل ارادا كۇشەيتۋ كەرەك.
قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى گەننادي شيپوۆسكيح تە جاقىندا وسى ماسەلەنى كوتەرگەن بولاتىن. پرەمەر-مينيستر ولجاس بەكتەنوۆكە جولداعان دەپۋتاتتىق ساۋالىندا ول سينتەتيكالىق ەسىرتكى حالقىمىزدىڭ دەنساۋلىعىنا، ۇلتتىق تەگىمىزگە، ەل ەكونوميكاسىنا، قوعامنىڭ تىنىشتىعىنا جانە مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىككە وراسان زيان تيگىزىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى. سونداي-اق، سەناتور قر باس پروكۋراتۋراسىنىڭ ستاتيستيكالىق دەرەگىن دە كەلتىردى. ياعني، 2021-2023 جىلداردا سينتەتيكالىق ەسىرتكى تاراتقانى ءۇشىن 1021 ازاماتتىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالعان. «سونىمەن قاتار، ارنايى جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى 2021 جىلى 17, 2022 جىلى 68, 2023 جىلى 81 ەسىرتكى زەرتحاناسىنىڭ قىزمەتىن انىقتاپ وتىر. بۇل ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ماسقارا ستاتيستيكا. 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، قازاقستاندا سينتەتيكالىق ەسىرتكىلەردى زاڭسىز ءوندىرۋ مەن تاراتۋدى جولعا قويعان 2 ترانسۇلتتىق ۇيىمداسقان قىلمىستىق ەسىرتكى توبىنىڭ قىزمەتى توقتاتىلدى. ونىڭ ىشىندە 10 شەتەل ازاماتى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى» – دەدى حالىق قالاۋلىسى. ونىڭ پىكىرىنشە، بۇل ستاتيستيكالاردان ەسىرتكىگە قارسى كۇرەستىڭ جاندانعانىن اڭداۋعا بولادى. الايدا پسيحوتروپتىق زاتتاردى شىعارۋ مەن ساۋدالاۋدىڭ قانشالىقتى تەرەڭ تامىر جايعانى دا انىق كورىنەدى. ولارعا ءبىرجولا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن گ. شيپوۆسكيح ۇكىمەت باسشىسىنا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ دەپۋتاتتارى مەن قر پارلامەنتى حالىقارالىق قاتىناستار، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ بىرقاتار دەپۋتاتى اتىنان ناقتى ۇسىنىستارىن دا جەتكىزدى:
- ەلدەگى ەسىرتكى ساۋداسىنىڭ ورشۋىنە بايلانىستى تىكەلەي قر پرەزيدەنتىنە باعىنىشتى، ارنايى ەسىرتكىگە قارسى قىزمەت جۇرگىزەتىن جەكە دارا مەكەمە قۇرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ (مۇنداي مەكەمەلەر رەسەي مەن ارگەنتينادا بار);
- سينتەتيكالىق ەسىرتكىنى ساتۋعا قاتىساتىن سايتتاردى جارنامالاۋ فاكتىلەرىنىڭ جولىن كەسۋ جونىندەگى جۇمىستى كۇشەيتىپ، جارنامالاۋشىلاردى قاتاڭ جازالاۋ قاجەت;
- مەكتەپتەردە، كوللەدجدەردە، جوو-لاردا بىلىمگەرلەرگە ەسىرتكىنى تاراتۋدىڭ جانە الاياقتار ۋادە ەتكەن جەڭىل اقشاعا ۇمتىلۋدىڭ سالدارى تۋرالى ءتۇسىندىرۋ شارالارىن جانداندىرۋ قاجەت;
- جاستار، اسىرەسە، ستۋدەنتتەر اراسىندا سينتەتيكالىق ەسىرتكىلەردى تاسىمالداۋشىلاردىڭ (ورىسشا ايتقاندا «زاكلادچيك») سانى وسۋىنە بايلانىستى ناقتى ءىس-شارالار جوسپارىن ازىرلەۋ كەرەك.
ءسوزىمىزدى تۇيىندەسەك، ۇلت ساۋلىعى مەن سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋ جولىندا بىلەك سىبانا ىسكە كىرىسەتىن كەز كەلدى. ەندى كوبىك ءسوزدى ساپىرىپ، جيىندار مەن وتىرىستاردا ءبىر تاقىرىپتى قايتا-قايتا تالقىلاپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى. ايتپەسە، ۋاقىت وتكەن سايىن تالاي جاستىڭ تاعدىرىنا بالتا شابىلىپ جاتىر. سوندىقتان قۇزىرلى ورگاندار جوعارىدا جازىلعان دەرەكتەر مەن ۇسىنىستاردى ەسكەرىپ، قاپەرىنە الار دەگەن سەنىمدەمىز.
الپامىس باۋىرجانۇلى
Abai.kz
