قوعامدىق سانانىڭ الەۋمەتتىك دامۋ زاڭدىلىقتارى
قوعامدا سانا بولۋى مۇمكىن بە؟ ارينە، قاراپايىم ويدىڭ ادامى مۇنداي سۇراققا كۇلە قاراۋى مۇمكىن: «مەملەكەتتە كولحوز بولۋى مۇمكىن، سوۆحوز بولۋى مۇمكىن. ال ەندى، كولحوز‑سوۆحوزعا ۇجىمداسقان جۇرتتا «ۇجىمدىق سانا» قالاي بولماق؟» ‑ دەپ. بىراق، وسىلاي دەگەن ادام قاتتى قاتەلەسەدى، ويتكەنى، ادامزاتتىڭ بۇتكىل دامۋ تاريحى «ۇدايى قوزعالىستاعى قوعامدىق سانانىڭ» كورىنىسى بولىپ تابىلادى. قازاق دانالىعى ونى قىسقا‑نۇسقا «اقىلداسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس» دەپ قايىرادى...
1. قوعامدىق سانا تۋرالى فيلوسوفيا نە دەيدى؟
قوعام كۇردەلى قۇرىلىم. سوعان سايكەس قوعامنىڭ مادەني‑رۋحاني پلاتفورماسى رەتىندە كورىنىس تاباتىن مادەني قۇبىلىس «قوعامدىق سانا» دەپ اتالادى. ونىڭ قۇرىلىمى بىرنەشە دەڭگەيدەن قۇرالادى:
- قاراپايىم سانا دەڭگەيى
- قوعام پسيحولوگياسى
- قوعام يدەولوگياسى
سونىمەن قاتار، قوعامدىق سانا فورمالارى رەتىندە ساياسي سانانى، قۇقىقتىق سانانى، ءمورالدى (ادامي قاتىناستار جۇيەسى), ونەر مەن مادەنيەتتى، ءدىندى، عىلىم مەن فيلوسوفيانى اتاپ وتەمىز.
قاراپايىم سانا – ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ءوز تۇرمىسىنا، ارەكەتىنە، ءىس-قيمىلىنا قاتىستى قالىپتاسقان پراكتيكالىق سانا ءتۇرى. بۇل سانا دەڭگەيىندە اقيقاتتى انىقتاۋ، كۇردەلى سانا رەفلەكسياسىنا بارۋدىڭ قاجەتتىگى جوق. سانا - پراكتيكالىق ماڭىزعا يە. بىراق، وسىلاي ەكەن دەپ ونىڭ قۇنىن «قاراپايىم عانا» دەپ تومەندەتۋگە، وعان ينتەللەكتۋالدى استامشىلىقپەن قاراۋعا ەش نەگىز جوق. مىسالى، كۇندەلىتى تىرلىكتە بال شىرىنىن گۇلدەن تەرىپ جيناۋشى ارانىڭ ومارتا يەرارحياسىندا الاتىن ورنى تومەندە، ارينە. الايدا، «ومارتانىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋدە» ونىڭ ورنىن ەشبىر وزگە ارالار الماستىرا المايدى. سول سياقتى، ادامدار دا كۇندەلىكتى جاعدايدا ءوزىنىڭ پراكتيكالىق ءومىرىن قاراپايىم ويلاۋ لوگيكاسىنا باعىندىرادى. ال، بولاشاقتا سول ورتادان نەبىر عۇلامالار شىعادى. ەندەشە، ادامنىڭ اقىل ەسى جەتىلگەن سۋبەكتىگە اينالۋ پروتسەسىنىڭ قاينار باستاۋى وسىدان باستالادى دەۋگە بولادى. ارينە، بۇل دەڭگەيدە سانا وزىنە عانا ءتان ويلاۋ جۇيەسىن، ءسوز جۇيەسىن، ىس‑ارەكەت جۇيەسىن قالىپتاستىرادى. ول، كوبىنە، ادامنىڭ ادامي ورتادا مەيلىنشە قولايلى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ، قايشىلىقتى كەدەرگىلەردى يگەرۋدىڭ توتە جولى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان بۇل دەڭگەيدى «ادامي ءومىر ءسۇرۋدىڭ الىپپەسى» دەپ اتاۋعا بولادى. وسى كەزەڭدە، وعان «قىزمەت ەتۋشى» قۇندىلىقتار جۇيەسىنە ۇلتتىق تاربيەنى، ۇلتتىق قۇندىلىقتار: ادەت پەن ءسالت‑داستۇردى، وتباسىلىق جانە قاۋىمدىق قارىم‑قاتىناس ەرەجەلەرىن اتاپ وتەمىز. سوندىقتان دا قازاق ساناسىنداعى «تەكتىلىك»، «ۇيادا تاربيە كورگەن» جانە ت.ب. قۇندىلىقتار وسى دەڭگەيدەن باستاۋ الادى دەپ ايتا الامىز.
قوعامدىق پسيحولوگيا – ول قاراپايىم سانا دەڭگەيىندە قالىپتاسقان، تۇرمىستىق دەڭگەيدە ءىس-ارەكەت رەتىندە كورىنەتىن ەموتسيالىق كوڭىل-كۇي مەن مىنەز كورىنىسى. ۇلتتىق سانا دەڭگەيىندە ول مادەنيەتپەن، سالت-داستۇرمەن استارلاساتىنى سەبەپتى – تۇراقتى سيپاتتا بولادى. ونى ۇلتتىق مىنەز دەپ اتايمىز. مىسالى، قازاق حالقى مىڭداعان جىلدىق تاريحىندا ءوز داستۇرلەرى مەن سالتتارىن ۇستانا وتىرىپ ءوزىنىڭ ۇلتتىق بەينەسىن ساقتاپ كەلگەنىن – بۇگىندە عىلىم تولىعىمەن مويىندايدى. بىراق، قوعامدا ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار اراسىندا ەرەكشە پسيحولوگيالىق ءورىس قالىپتاساتىندىقتان، ولاردىڭ اراسىنداعى كوممۋنيكاتسيا ارۋاقىتتا بىرىڭعاي بولا بەرمەيدى. سول سەبەپتى، قوعام پسيحولوگياسى يەرارحيالىق ساتىلارعا بولىنەدى دە، ءاربىر ساتىدا تەك وزىنە عانا ءتان مىنەز بەن قۇلىق، دۇنيەتانىم، ءومىر ءسۇرۋ ادەتى ورنىعادى. بىراق، ول جالپىلىق ماعىنادا ەمەس، تەك لوكالدى سيپاتتا عانا بولادى. مىسالى، ومىردە «وتباسىلىق اۋلەت» (ديناستيا) دەگەن قۇبىلىس ءجيى ورىن الادى. وندا دارىگەردىڭ بالاسى – دارىگەر، شوپاننىڭ بالاسى – شوپان، عالىمنىڭ بالاسى – عالىم بولۋىن «ۇرپاقتار ساباقتاستىعى» دەپ ايتادى. نەگە دەسەڭىز، قازاق دانالىعىندا «ۇيادا نە كورسەڭ، سونى ىلەسىڭ» دەگەندەي، مۇندا دا وسىعان دەيىنگى قالىپتاسقان «وتباسىلىق پسيحولوگيالىق ءورىس» بۇل وتباسىنىڭ ۇرپاعى ومىرىندە پروەكتسيالانادى. بۇلار – جەكە قۇبىلىستار ساناتىنا جاتادى. ال، جالپىلىق ماعىناداعى «قوعامدىق پسيحولوگيالىق ءورىس» ءوز قوزعالىسىندا حالىقتىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتى، قۇندىلىقتار جۇيەسى سياقتى دەڭگەيلەردەن كورىنىس تابادى. ارينە، ول ءار حالىقتا، ءاربىر مەملەكەتتە، ەلدە تەك وزىندىك قاتالانباس سيپاتقا يە. سوندىقتان دا قازاقتىڭ الاش قايراتكەرلەرى «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ – مىنەزدەن» دەپ، وزدەرىن وزدەرى ۇنەمى قايراپ وتىرعان.
قوعامدىق يدەولوگيا – قوعام بولمىسىنىڭ تەوريالىق-كونتسەپتۋالدىق كورىنىسى. ول تۇسىنىكتەر، پايىمدار، تەوريالار مەن كونتسەپتسيالار ارقىلى كورىنەدى. تۇتاس العاندا ول قوعامداعى قالىپتاسقان ساياسي جۇيەنىڭ، قۇقىقتىق جانە مورالدىك ەرەجەلەردىڭ، ەستەتيكالىق جانە ەتيكالىق قاتىناستاردىڭ، ەكولوگيالىق سانانىڭ، ءدىني جانە فيلوسوفيالىق سانانىڭ، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ جيناقتاۋلى بەينەسى بولىپ تابىلادى.
يدەولوگيا قوعام مۇددەسى مەن ماقساتىنا قىزمەت ەتۋگە، قوعام ءومىرىن ۇزدىكسىز جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان. ونىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسى الدىن‑الا قابىلدانىپ، قوعام وسى باعىت بويىنشا ءوزىنىڭ ىشكى دامىتۋشى كۇشتەرىن ىسكە قوسادى. ياعني، قوعامدىق يدەولوگيا – قوعامداعى بارلىق الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ارەكەتىن ءبىر ارناعا سالاتىن باعدارلامالىق دامۋ مەحانيزمى. ول قوعام قاجەتتىلىگىنە سايكەس بولۋى ءتيىس. يدەولوگياسىز قوعام بولمايدى. يدەولوگيا قوعامدى ونىڭ ءوز مۇددەسىنە ساي، اقىل مەن سانا ىسكە قوسىلعان دامۋ جولىنا باستايدى. وسمى جاعدايدا، ەگەر، يدەولوگيا قوعام سۇرانىسى مەن دامۋىنان كەشەۋىلدەسە، وندا قوعامدا دەيدەولوگيزاتسيا پروتسەسى ىسكە قوسىلىپ، قوعام نەگىزگى دامۋ باعدارىن جوعالتا باستايدى. سوندىقتان قوعامدىق يدەولوگيا قوعامنىڭ دامۋ دەڭگەيىمەن ۇنەمى دە سايكەستەندىرىلىپ وتىرۋى قاجەت. ونسىز قوعامدا ساياسي، قۇقىقتىق، مورالدىك، ءدىني تۇرعىدا داعدارىس پايدا بولادى. قازىرگى رۋحاني دامۋ ءۇردىسى، ۋنيتارلى مەملەكەتكە ساي ۇلت بولمىسىن قالىپتاستىرۋ، قوعامدىق سانانى مودەرنيزاتسيالاپ، دەموكراتيا نەگىزىندە تۇراتىن قۇقىقتىق سانانى وياتۋ، قۇقىقتىق مەملەكەت مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ – وسى ماقساتتاردان تۋىنداپ جاتقانى انىق. ونى ىسكە اسىرۋشىلار، ەڭ الدىمەن، قوعامنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىن جەتىك مەڭگەرگەن، جان‑جاقتى بىلىكتىلىكپەن قاتار، فيلوسوفيالىق اناليز دەڭگەيىندە ويلاي الاتىن ء(بىر سوزبەن ايتساق ‑ فيلوسوفتار) بولۋى ءتيىس. فيلوسوفيالىق اناليز قوعامداعى يدەولوگيالىق دامۋعا مەتودولوگيالىق تۇرعىدا جەتەكشىلىك ەتەدى، ۇدەمەلى سەرپىن بەرەدى..
2. قازاقستان جاعدايىنداعى قوعامدىق سانا ەرەكشەلىكتەرىنىڭ سيپاتى جانە ءوزارا اراقاتىناسى
قازاقستان ۇزاق جىلدار تاۋەلدى (وتارلىق) جاعدايدا بولدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى كەزەڭ گيپەرداعدارىستى جاعدايعا تاپ كەلدى. سوندىقتان، قر-نا تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە ءوزىنىڭ ءتول قوعامدىق يدەولوگياسىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بولمادى. ول جاعدايدا بارلىق كۇش-جىگەر تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالۋ، داعدارىستى ەكونوميكانى تاۋەلسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ رەلسىنە قاراي بۇرۋ – باستى ماقسات رەتىندە ايقىندالدى. حالىق پەن بيلىكتىڭ كۇش جىگەرى وسى باعىتقا جۇمىلدىرىلدى. ناتيجەسىندە ‑ مەملەكەت ءوزىنىڭ تابيعي بايلىعىن قولدانا وتىرىپ، ەكونوميكانى ءبىرشاما تۇراقتاندىرۋعا قول جەتكىزدى. ول 2000 جىلدارعا سايكەس كەلەدى. سودان كەيىن عانا ۇلتتىق دامۋدىڭ العاشقى كونسترۋكتسيالارى جاسالا باستادى. كونستيتۋتسيادا اتاپ كورسەتىلگەن «ۋنيتارلى مەملەكەت» ۇعىمىنا سايكەس، بۇكىلحالىقتىق ماڭىزى بار «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى ىسكە قوسىلدى. ول تابىستى جۇمىس ىستەپ، قر ادىلەتتى مۇراگەرى – قازاق حالقىنىڭ اقتاعداق تاريحىنان كوپتەگەن دەرەكتەر جينالدى، ونى قورى بايىدى.
كەلەسى كەزەكتە، بولاشاق دامۋ باعدارى بولا الاتىن «قۇندىلىقتار جۇيەسىن» قالىپتاستىرۋ قولعا الىنا باستادى. ول مەملەكەتتىڭ سول كەزدەگى دامۋ ساتىسىمەن سايكەس كەلدى. بۇل كەزدەرى قولعا الىنعان «رۋحاني جاڭعىرۋ»، «قوعامدىق سانانى مودەرنيزاتسيالاۋ» دەگەنىمىز ‑ ۇلتتىڭ رۋحاني كۇش-جىگەرىن جاڭا باعىتقا، ياعني، الەمدىك عىلىم مەن تەحنولوگيا جەتىستىكتەرىن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، قازاقستاندى الەمدەگى وزىق ەلدەر قاتارىنا قوسۋ سياقتى وڭتايلى ماقساتتاردى كوزدەگەنىن جاسىرمايمىز. باىراق، ارينە، ول ءۇشىن مەملەكەت حالىقتىڭ ينتەللەكتۋالدى پوتەنتسيالىن ىسكە قوسۋعا مىندەتتى ەدى.
بىراق، وكىنىشكە قاراي، اۋەل باستا جاپ‑جاقسى الگوريتمنەن باستالعان بۇل شارالار، قاتاڭ اۆتوريتاريزم جاعدايىندا ورىن الاتىن سۋبەكتيۆيزم مەن كوررۋپتسيالىق قيراتۋشى كۇشتەردىڭ جەتەگىندە كەتتى. بۇل پروتسەسسكە قوعامتانۋشى عالىمدار كوپتەپ ارالاستى. الايدا، رەسمي بيلىك تاراپىنان جۇرگىزىلگەن «الوگيكالىق ساياسي سيتۋاتسيا» قوعامدىق دامۋدىڭ كوزدەلگەن ناتيجەلەرىنە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. ولار، جالپى ايتقاندا، ەلىمىزدەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى جىبەرىلگەن ورەسكەل قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەر، عىلىمنىڭ ەكونوميكالىق‑الەۋمەتتىك دامۋدا سۇرانىسقا يە بولماۋى، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ قوعامدا قۇندىلىقتار قاتارىنا ەنە الماۋى، سونىڭ ىشىندە، قوعام ساناسىن مودەرنيزاتسيالاۋدا باستى رول اتقاراتىن فيلوسوفيا مەن فيلوسوفتاردىڭ، اتا تاريحقا جول سىلتەي وتىرىپ، قوعامنىڭ «ءبىرتۇتاس تاريحي ساناسىن» قالىپتاستىرۋشى تاريحشى عالىمداردىڭ ماڭىزى قۇلدىرادى، ولادىڭ قىزمەتى ەسكەرۋسىز قالدى. ناتيجەسىندە مەملەكەتقۇرۋشى جانە مەملەكەتكە جاۋاپكەرشىلىكتى قازاق قوعامى، جەتەكشى ۇلت رەتىندە فيلوسوفيالىق‑تاريحي‑سىني ويلاۋ مادەنيەتىنەن اجىرادى، ودان تىسقارى قالدى.
بۇل سالالاردا بەلگىسىزدىك پەن بوس كەڭىستىك باستى، ياعني، ۆااكۋمدىق جاعداي ورنادى. كوپ ۇزاماي ول بوس كەڭىستىكتى بەلگىلى ءبىر يدەولوگيالىق سيپاتتاعى دوگمالىق نارراتيۆتەر باستى. ول، ءوز كەزەگىندە، قوعامدىق قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ وزگەرۋىنە، قوعامنىڭ تاۋەلسىزدىك يدەياسىن كومەسكىلەۋگە اكەلىپ، قوعام مەن مەملەكەت دامۋ قارقىنىن كۇرت جوعالتتى. پسەۆدوتەوريالار ونىڭ قارقىندى دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزە باستادى. قوعام ساناسى داعدارىس پەن تۇراقسىزدىق فازاسىنا اياق باستى. سوعان ساي جاپپاي قوعامدىق نارازىلىقتار مەن قارسىلىقتار شەرۋى ۇلعايا ءتۇستى. بيلىك بەدەلىن جوعالتتى. ۇلتقا «ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ» مۇمكىندىگىنەن، ياعني، باسقاشا ايتساق – «مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتەن اجىراۋ» قاۋپى ءتوندى. مۇنىڭ ءبارى دە قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك دامۋدىڭ جاڭا ساپالىق وزگەرىستەرگە مۇقتاج ەكەنىن انىق كورسەتتى جانە بولاشاقتا ورىن الۋى ءتيىس وزگەرىستەر سيپاتىن ايقىندادى.
وسىنداي تۇيىق كەزدە وزگەرىس «بيلىكتىڭ جۇمساق تۇردە الماسۋى» ارقىلى جۇزەگە استى. بىراق، بۇل وڭاي شارۋا بولماي شىقتى. مەملەكەتتە «ەسكى مەن جاڭانىڭ» استىرتىن كۇرەسى باستالدى. ەسكى جۇيە قالايدا ءوز جەتكەن بيىگىنەن اجىراعىسى كەلمەسە، جاڭا جۇيە قوعامدى بەيبىت تۇردە رەفورمالاۋ ارقىلى ەلدەگى «قوس بيلىكتەن»، ياعني، بەلگىسىزدىك پەن تۇراقسىزدىقتان قۇتقارۋ جولدارىن قاراستىرۋىمەن بولدى. ال، قوعامنىڭ ءوز تاريحىندا بۇرىن‑سوڭدى مۇنداي تاجىريبەنىڭ بولماۋى – ءارتۇرلى قوعامدىق ەكسپريمەنتتەرگە جول اشتى. بىراق، مۇنداي قيىنشىلىقتارعا قاراماستان، بولاشاق دامۋدىڭ باستى بەلگىلەرى ايقىن ەدى، ول – ءاۆتوريتاريزمدى ىعىستىرۋ جانە قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ. بۇل جول ‑ حالىقتى مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىنە تارتىپ، ۇلتتى «مەملەكەتتىك سۋبەكتىگە» اينالدىرۋ ارقىلى – ۇلتتىق دامۋدى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋ بولاتىن.
ونىڭ ەڭ باستى وبەكتيۆتى نىساندارى مىنالار: بۇرىنعى «الدىمەن ەكونوميكا، ساياسات سودان كەيىن» دەيتىن، ءسويتىپ، ساياساتتان تىس قالعان قوعامنىڭ سىرتىنان نەبىر كوررۋپتسيالىق‑ەكونوميكالىق سحەمالار قۇرۋعا جول اشقان «دامۋ جولىن» قيراتىپ، ەكونوميكالىق دامۋدى ۇلت پەن مەملەكەتتىك دامۋ مۇددەسىنە باعىندىرۋ بولدى. ول ءۇشىن قوعامدا مەيلىنشە اشىقتىقتى قامتاماسىز ەتىپ، حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساناسىن قالىپتاستىرىپ – قوعامدى جەگىدەي جەگەن كوررۋپتسيادان تازارتۋ، ءاۆتوريتاريزمنىڭ «جەكە‑دارا تۋىندىسى» ‑ وليگاپوليادان ارىلۋ مىندەتتەرى قويىلدى.
بۇل ۇلتتىق ساناعا، قوعام ساناسىنا ءبىرشاما سەرپىلىس بەردى – قوعامدا ميتينگىلەر تۋرالى زاڭ وزگەرتىلدى، سايلاۋ تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىلىپ، تۇڭعىش رەت پارلامەنتكە وپپوزيتسيالىق تۇلعالار ەندى. ارينە، ەسكى جۇيەنىڭ قاتال قارسىلىعى ونداي ازاماتتاردىڭ سانىن شەكتەسە دە، ەندى، قوعامنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى ءماجىلىس مىنبەرىنەن اشىق ايتىلا باستادى. ۇلت تا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تاني باستادى، الاش قايراتكەرلەرى ارمانداعان «ويان، قازاق» ميسسياسىن ايقىنداپ، بيلىككە دە جانە وزىنە‑وزى قويار تالاپتارىن كۇشەيتتى. ءسويتىپ، ۇزاق جىلداردان كەيىن، قوعام ساناسى «الدىمەن ۇلت پەن مەملەكەت، قوعام مەن حالىق مۇددەسىن كوزدەيتىن ساياسات، سودن كەيىن عانا وسى ەرەجەلەرگە ساي قۇرىلاتىن ەكونوميكا» دەگەن ءپرينتسيپتى باسشىلىققا الۋعا ۇيرەنە باستادى. بۇل كەزەڭ مەملەكەتتە بۇرىنعى مويىندالىپ كەلگەن «كوپۇلتتىلىق» پرينتسيپىنەن اينىپ، «ءبىر ۇلت ء–بىر مەملەكەت» قالىبىنا، ياعني، قازاقستان اتتى كونستيتۋتسيالىق ۋنيتتارلى مەملەكەت قۇرۋ بعىتىنا ويىستى. قازىر بۇل پروتسەسس قارقىندى جالعاسۋدا. ونىڭ قارقىنى مەن باعىتى تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن «قوعامدىق كەڭەستەر» مەن جىل سايىن شاقىرىلاتىن «ۇلتتىق قۇرىلتايدا» جان‑جاقتى تالقىلانىپ، ءوزىن رەتتەپ وتىرۋعا قابىلەتتى بولا ءتۇستى.
اۆتوريتاريزم كەزىندە جاپپاي ورىن العان «قوعامدىق اپاتيا» ەندى ەسكى دومالاردى قيراتا باستادى. قوعام ءتىل تۋرالى، ءدىن تۋرالى جانە باسقا دا الەۋمەتتىك ماڭىزدى زاڭداردى قايتا قاراپ، ولارعا جاڭا ساپالى وزگەرىستەر ەنگىزۋگە بەت بۇرۋدا. مۇندا ەلىمىزدىڭ وتە قيىن گەوساياسي جاعدايى مۇقيات ەسكەرىلىپ، «اسىقپاي ءجۇرىپ، انىق باس» دەگەن قازاقى دانالىقتىڭ ۇلگىسىن باسشىلىققا الۋ دا ورىن الىپ وتىر. بىراق، سوعان قاراماستان، قوعامدا «ماقساتقا تەزىرەك جەتۋ» دەگەن سارىن دا ورىن الىپ تۇر. وكىنىشكە قاراي، بۇل جاعداي قوعامدى بىرىكتىرۋگە ەمەس، وعان كەرىسىنشە اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. ءبىر قىزىعى، ونداي «اسىعۋشىلار» وتىز جىلدىق توقىراۋدان ابدەن السىرەگەن قوعامنىڭ شاماسى ول قارقىنعا توتەپ بەرە المايتىنىن بىلسە دە – قوعامدى سوعان يتەرمەلەۋدە. شىندىقتى ايتۋ كەرەك، بۇل قوعامدى «وتىز جىل ەرتەگىمەن قورەكتەندىرگەن» جۇيەنىڭ قولايىنا جاعادى. سەبەبى، قازىرگى كەزدەگى كەز كەلگەن بەيبەرەكەتسىزدىك دامۋدى ارتقا شەگەرىپ، بۇرىنعى جۇيەنىڭ ءوزىن رەانيماتسيالاۋعا مۇرسات بەرەر ەدى. ءبىز «كەزەكتى ۋادەمەن» ءومىر سۇرەتىن ونداي قادامعا ەندى قايتىپ بارا المايمىز.
ءبىز ەكونوميكاسىن ۇلت مۇددەسىنە بۇرا وتىرىپ، حالىقارالىق جاعدايداعى قاتەرلى كونيۋكتۋرانى ەسكەرە وتىرىپ – ودان وزىنە ءتيىمدى قورىتىندى جاساۋىمىز قاجەت. ول – ۇلتتىق تۇتاستىق، قوعامدىق سانانىڭ جاسامپازدىق سيپاتى، ءوندىرىس پەن كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋى، جۇمىسسىزدىقتى جويۋ، ەكونوميكالىق دامۋمەن قاتار عىلىم مەن ءبىلىمدى دامىتۋ، مورالدىك‑ەتيكالىق احۋالدى جالپىادامگەرشىلىك دەڭگەيگە كوتەرۋ، بارىنە بىردەي قۇقىقتىق سانا قالىپتاستىرۋ جانە ت.س.س قۇندىلىقتار جۇيەسىن ۇلتتىق مادەنيەت نەگىزىندە قايتا ومىرگە كەلتىرۋ بولىپ تابىلادى.
ول تۋرالى پرەزيدەنتتىك جاستار كادر رەزەرۆى فورۋمىندا پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆ بىلا دەپ مالىمدەدى:
- جىلدار بويى جاۋىر بولعان بيۋروكراتياعاع قاعازباستىلىققا ۇزىلدى‑كەسىلدى توسقاۋىل قوياتىن ۋاقىت جەتتى. مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسىندە بارلىق ۇدەرىس اشىق بولۋعا ءتيىس. زاماناۋي تەحنولوگيالار ارقىلى حالىقپەن ەتەنە بايلانىس ورناتۋدىڭ جولدارىن جاقسارتقان ءجون. سەبەبى، بارلىق ماڭىزدى شەشىمدەر ازاماتتاردىڭ پىكىرى نەگىزىندە قابىلدانۋعا ءتيىس.
- زاڭ مەن ءتارتىپ ورناماسا، قازىرگىدەي كۇردەلى گەوساياسي جاعدايدا ەلىمىزدى ساقتاپ قالۋ قيىن بولادى. مۇنى ءبارى تۇسىنگەن ءجون. تەك مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر عانا ەمەس، جالپى قوعام زاڭعا باعىنۋعا ءتيىس.بۇل دەموكراتيا شەكتەلەدى دەگەن ءسوز ەمەس، كەرىسىنشە، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن نىعايتىپ، دەموكراتيانى دامتا تۇسەدى.
- مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ گيبريدتى مودەلىن ەنگىزۋدى جالعاستىرعان ءجون. ول ءۇشىن جەكە سەكتوردان بىلىكتى مامانداردى مەملەكەتتىك قىزمەتكە قابىلداۋ ەرەجەسىن اناعۇرلىم ەركىن، جەڭىل ەتىپ جاساۋ ماسەلەسىن مۇقيات پىسىقتاۋ قاجەت.
- ءوز تاجىريبەمنەن بىلەتىنىم، ايەلدەردى قىزمەتكە تارتۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، ەر ادامدار رەنجىمەسىن، ايەلدەر جۇمىسقا وتە مۇقيات، تياناقتى قارايدى. ەر ادامدارمەن سالىستىرعاندا، جەمقورلىق ارەكەتتەرگە بەيىم ەمەس، سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس اگەنتتىكتىڭ ستاتيستيكاسى سوعان مەڭزەيدى.
مىنە، جاڭا قوعام پاراديگماسى وسى. بۇل پاراديگما ۇلى فيلوسوف ءال ءفارابيدىڭ، ۇلى فيلوسوف گەگەلدىڭ «ادامدار وزدەرى قابىلداعان ءارى مويىنداعان زاڭدار اياسىندا عانا ەركىندىككە يە» دەگەن قاعيدالارىمەن تولىق ساي كەلەدى. ءبىز، وسىلاي، فيلوسوفيالىق ويلاۋ مادەنيەتى قالىپتاسقان يگىلىكتى قوعامعا قاراي بەت بۇرۋدامىز. سانا وزىق بولسا – قوعام دا وعان ساي بولادى.
ءابدىراشيت باكىرۇلى ‑ فيلوسوف‑پۋبليتسيست
جىلىسباەۆ جۇمان دۇيسەباۇلى ‑ ەۋرازيا تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتى، «ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگيالار» مەكتەبنىڭ فيلوسويا ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى
Abai.kz
