قازاق حالقىنىڭ دارىندى ازامات اقىنى كودەك بايشىعانۇلى مارالباي (1888 - 1937 ج.) قىتايعا 1930 جىلدىڭ كۇزىندە ءوتىپ، قازىرگى موڭعىلكۇرە اۋدانىنىڭ اقدالا دەگەن جەرىنە كەلىپ قونىس الدى. ونىمەن بىرگە ايەلى ءماتىپ، ۇلى ايتۋعانمەن كۇلان دەگەن قىزى بىرگە كەلەدى. ول كەزدە ايتۋعان تولىق ءۇش جاسقا تولماعان ەدى. العاش كەلگەندى ءبىردى-ەكىلى مىنىستىك كولىگىنەن باسقا مال دا، دۇنيە-مۇلىك تە بولعان جوق. ويتكەنى ءوز وتباسىنا جەتەرلىك مالى مەن مۇلكى، باسىنداعى ءۇيى سول قالپىندا جۇرتتا قالعان. كەلىسىمەن بەتكەيگە سۇيەپ جەر ءۇي قازىپ، توبەسىن ءشوپ-شالاڭمەن جاۋىپ كىرىپ العان ەدى.

مۇنى اقىننىڭ «تىشقان» دەپ اتالاتىن، قىتايعا كەلگەننەن كەيىنگى جازعان تۇڭعىش ولەڭى دە دالەلدەيدى. ءبىر كۇندەرى ەلىنىڭ الاقانىندا الپەشتەنىپ، سىي-قۇرمەتىنە بولەنگەن، بالەندەي باي بولماسا دا «ىشكەنى – الدى، ىشپەگەنى – ارتىندا» تۇرمىس كەشىرگەن كودەككە بۇل كۇن كورىس وتە اۋىر تيەدى.

«ءبىز كوشىپ اقدالاعا كۇزدە كەلدىك،
بۇرىننان جەرگىلىكتى حالىقپىز دەپ،
تىشقان دا ارالاستى بىزگە كەلىپ...
راس ءبىر ارۋاق اتقىر «حالىق» ەكەن،
بارلىعىن زالالىنىڭ بىلمەپ ەدىك
ءبىر قاپتاي جاساپ العان تارىمىزدى
ءجۇرىپتى تاسىپتى دا كۇندە كەلىپ،
جۇرگەنىن ونىڭ نە قىپ بايقاماپپىز،
ەمەس قوي اقىلداسقان بىزگە كەلىپ!
اۋەلى ونان ارى ەرەگەسىپ،
قاشىردى بەرەكەسىن ىنگە كومىپ.
اپىراي، قورلىعىنىڭ وتكەنىن-اي،
ۇيىقتاتپاي قاپتى تەسكەن تۇندە كەلىپ!..» – دەپ، ءبىر قىس تىشقانمەن ايتىسىپ شىعادى.

بىلاي قاراعاندا، بۇل ولەڭ انشەيىن ءبىر كۇلكى ءۇشىن شىعارىلعانداي بولعانىمەن، شىندىعىندا بۇرىنعى ومىرىمەن سالىستىرۋ ماقساتىندا، وكسىپ وتىرىپ جازعان ولەڭ ەدى.

قىستى اقدالانىڭ اق تۇتەك بورانىمەن الىسىپ وتكىزگەنىمەن مامىراجاي كوكتەم تۋىپ، جادىراعان جازدىڭ لەبى ەسكەن سوڭ اتتىڭ تاۋىنا جايلاۋعا شىقتى. باياعى شالكودەدەگىدەي اقبوز ءۇي بولماسا دا، باسىنا باس قالقا – قوسسىماق بىردەڭەنى قالقايتىپ الدى.

قىس بويى اقدالاعا بۇرىن-سوڭدى كەلىپ قونىس الماعان ءبىراز ايت تۋىستاردان باسقا، الباننىڭ قوڭىربورىك، شۇيكە، بيەكە، بايمەن سىقىلدى رۋلارىنان باسقا تاباندى البان اقدالادا تىم از بولاتىن. كوبى موڭعىلدىڭ زۇرعان سۇمىلىنىڭ (اۋىلىنىڭ) ادامدارى، جازدا قايتەتىنىن كىم ءبىلسىن، قىستا ءار سايعا ەكىدەن-ۇشتەن وتباسى قىستايدى ەكەن. ءارى ولار باياعىشا كيىز ۇيمەن قىستان شىعادى دەيتىن. ونى ءوزى دە وسى قىستا كوزىمەن كوردى. ءار ساي سول موڭعىلداردىڭ قىستاعان ادامدارىنىڭ اتىمەن اتالاتىن كورىنەدى. ماسەلەن، ءۇرىمجىلدىڭ سايى، موشقانىڭ سايى، نەمانىڭ سايى دەگەن سىقىلدى. تەك تەكەس سۋىنىڭ سولتۇستىگى مەن اتتىڭ تاۋىنىڭ ەكى اراسىن الىپ جاتقان جالپاق جازىق قازاقشا «اقدالا» دەپ اتالادى ەكەن. مۇنى سول جەردىڭ تۇرعىن قازاقتارى اقىنعا اقدالانىڭ قالىڭ شيىمەن بايلانىستىرىپ تۇسىندىرگەن بولاتىن. شىندىعىندا اقدالانىڭ شيى قالىڭ، قوپا، مار-مار بولىپ بيىك وسكەنى سونشا، ىشىنە كىرىپ كەتكەن اتتى كىسى كورىنبەيدى دەيتىندەي ەكەن. قار قانشا قالىڭ تۇسكەنىمەن ءمىنىسى جىلقىدان باستاپ، سيىرلارعا دەيىن وسى شيگە سۇيەنىپ، قىسقا جونىن بەرمەي شىعاتىنىن دا وسى قىستا كوزبەن كوردى.

اقدالا موڭعىلدارىنىڭ ەڭ مىقتىسى ءۇرىمجىل دەگەن بار دەپ ەستىگەنى بولماسا، كورگەن جوق. وتىرىقتى قازاق جىگىتتەرىمەن ءناجى (تامىر) بولىپ ارالاسىپ تۇراتىن تۇدا، الىك دەيتىن جىگىتتەر شالا قازاقشالاپ: «ءسىزدى قازاقتار ۇلكەن اقىن دەپ جاتىر، بىزگە ولەڭ ايتىپ بەرشى» دەپ بىرنەشە جول كەلگەنى بولماسا، ولارمەن باسقالاي باردى-كەلدى جاساعان جوق. تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، قازاقتار اتتىڭ تاۋىنىڭ ءاربىر سايىن ءبىر تايىنشاعا بەرىپ مايلاپ (جالداپ) وتىرادى ەكەن. بۇل اقى سول سايدىڭ باسىنداعى جايلاۋ-قونىستى دا ءوز ىشىنە الاتىن بولىپ كەلىسىپتى.

قىس بويى اتتىڭ تاۋىنىڭ كۇنگەيىندەگى ەل كودەك اقىندى ەرۋلىككە شاقىرىپ، سىي كورسەتىپ ەدى. بىراق اقىن ەلدىڭ بۇل اق نيەتىنە ادال كوڭىلمەن ريزاشىلىق راقىمەتىن ايتقانى بولماسا بۇرىنعىشا شەشىلىپ، اقتارىلعان جوق. ارتتا قالعان ەلىن، جەرىن، تۋىستارىن ويلاپ وزەگى ورتەنىپ، جابىعۋمەن ءوتتى...

جايلاۋعا شىققان سوڭ تاۋدىڭ ارعى بەتىندەگى ەلدەن امانداسا كەلگەندەردىڭ اياعى ۇزىلمەدى. ءبارى-اق اقىندى كورسەك، ءسوزىن، جىرىن ەستىسەك دەيتىن سەكىلدى. قوڭىربورىكتىڭ قۇلانبەك زاڭگىسى (زاڭگى – ءمانساپ اتى), قوجباتبەتتىڭ ناقىسبەك بولىسى، جەتىبايدىڭ ابدىراقمان زاڭگىسى قاتارلى كىسىلەردە ازىق-تۇلىگىن، ءبىر-جار سويىسىن الىپ كەلىپ قايتتى. ءبارىنىڭ دە تىلەگى اقىننىڭ كوڭىلىن ورنىقتىرىپ، وسىنداعى تۇرعىن ەلمەن ەتەنە تۇرمىس كەشتىرىپ، بىرگە بولۋ ەدى.

ءدال سول جۇرتتا وتىرعاندا قازاقتىڭ عۇلاما اقىنى، ءدىني عالىم جۇسىپبەكقوجا شايحىسلام كەلدى، ول كىسى دە شەكارادان رامازان دەگەن ادامنىڭ كومەگىمەن قاشىپ وتكەن ەكەن. سول رامازانعا راقىمەتىن ايتۋ ءۇشىن، ءارى اتتىڭ تاۋىندا وتىرعان كودەك اقىنعادا جولىعىپ قايتۋ ءۇشىن ارنايى كەلگەن ەكەن. ەكى اقىن اتتىڭ تاۋىنداعى ەل-ەلدىڭ سىيلى قوناعى بولىپ، اپتاعا جاقىن بىرگە بولادى.

ءدال وسى كەزدە ەل ىشىندە: «قاشقىندى قايتا وتكىزىپ بەرەدى ەكەن» دەگەن قاۋەسەت تاراپ ەدى. ەكى اقىننىڭ كوپ ويلاسقانى دا، اقىلداسقانى دا وسى جونىندە بولدى. جۇسىپبەكقوجاعا: «ءدىني ۋاعىزشى»، «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى حالىق جاۋى» دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپ قولعا الاتىن بولعان سوڭ ايەلىن، ءىنىسىن بالا-شاعاسىمەن الىپ قاشقان ەدى، كودەكتىڭ دە ءوز جايى وزىنە بەلگىلى ەدى. ەندى كەڭەس وداعىنا قايتىپ بارسا، ولارعا جاقسى كۇننىڭ جوعى بەلگىلى ەدى. سوندىقتان ولار اقىلداسا كەلە: «سوۆەتكە قايتپاۋ كەرەك، ول ءۇشىن تەزدەتىپ ارىزدانىپ قىتاي ازاماتتىعىنا ءوتۋ كەرەك» دەگەن بەكىمگە كەلەدى. سودان كوپ ۇزاماي ولار ءوز تۇرعىلىقتى ورىنداعى ۇكىمەت ورىندارىنا ءوتىنىش تاپسىرىپ، سول 1931 جىلدىڭ قازانىندا بۇل تىلەكتەرىنە جەتتى. مۇنى ەستىگەن قالعان البان بوسقىندارى دا ارت-ارتىنان وسى جولمەن قىتاي ازاماتتىعىنا ءوتىپ تىندىم بولادى.

وسىدان بىلاي كودەك اقىننىڭ دا، بارلىق بوسقىن ەلدىڭ دە كۇدىگى ارىلىپ، ەلمەن، جەرمەن تانىسام دەگەن وي تۇسەدى. قاسىنا اعايىنداس تۋىسى كەرىمقۇلدى ەرتىپ الىپ تەكەستىڭ ەكى جاعاسىنداعى تۇرعىن الباندى، ولاردىڭ بولىس (اقىلاقشى), مامپاق، زاڭگىلەرىن ارالاپ شىقتى. بىراق بۇل ساپاردا اقىننىڭ كورگەن-بىلگەنى كوڭىلىندە قالعانى: اقىن ويىنشا مۇنداعى تۇرعىن ەل رەسەيدەگى الباندار سىقىلدى زور كولەمدى بوسقىندىقتى، بۇلىنشىلىكتى، زورلىق-زومبىلىقتى باستان كەشىرمەگەن، سۋدىڭ تۇنىعىن، ءشوپتىڭ شۇيگىنىن جايقاپ، تىنىش قانا جاتقان ەل ەدى. قايىرىمى، مەيىرىمى مول بولۋ كەرەك ەدى، بىراق...

«ءبىراۋىز ولەڭ قىلدىم تۇرعىن ەلدى،
قاشىپ كەلىپ تۇرعىن ەلدە تۇردىم ەندى.
بايقاسام رەسەيدە بولعان ەكەن،
الباننىڭ جۇيرىك شەشەن بۇلبۇلى ەندى.
سولاردان ايىرىلعان سوڭ، قايران ەلىم،
كەتتىڭ عوي توز-توز بولىپ ءجۇنجىپ ەندى.
تونالىپ جاڭا كەلگەن قاي بىرەۋلەر
از قاپ تۇر كورىنۋگە تۇرمىعى ەندى.
بولعاندا ءۇيى جاپپا، ءتۇزى مىناۋ،
جۇلمالاپ كىم المادى ءبىزدىڭ ەلدى!
ءبىر جارىم ءمىنىپ كەلگەن جىلقىسىنا
جولىقتى ەل ىشىنەن ۇرلىق ەندى.
«جۇرگەندە مۇرتقا وكپەلەپ، ساقال شىقتى»،
مۇنىسى جاقسىلىق پا سۇمدىق ەندى.
ەل بولماي وسى بويدان كەتەرمە ەكەن،
قولىنا تيمەي تىزگىن، شىلبىر ەندى؟!

***
بۇرىنعى بۇل جاقتاعى تۇرعىن البان،
قاراعان ءبىر اۋىزعا بىرلىگى ەندى،
ارالاپ سونى ءشوپتى ءدۇزىپ وتتاپ،
تۇنىعىن ءىشىپ جۇرگەن سۋدىڭ ەندى.
ارالاس قاشقىن، تۇرعىن – ءبارى ءبىر ەل،
ىشىنە ارالاستىم نۋدىڭ ەندى.
قويىپتى تۇرعىن البان ەسىك اشىپ،
ءبىر شەتتەن كەلدىم داعى كىردىم ەندى.
سۋىرشا جەردى قازىپ كىرىپ الىپ،
كەلىسىپ تۇرعان كەزى سۇردىڭ ەندى،
ەرۋلىك ءجونى كەلسە سۇرايىن دەپ،
ارالاپ كەلەيىن دەپ بىرقۇر ەلدى،
اقىلاقشى، مامپاڭ مەن زاڭگىسىنە
ءبىر ولەن جەلى تارتىپ قۇردىم ەندى....» دەپ جىرلاعان اقىن  «تۇرعىن ەلدى ارالاۋ» دەگەن ۇزىن تولعاۋىن جازادى.

بۇل ساپاردىڭ كوڭىلسىز بولعانىن بارعان ادامدارىنىڭ ءجوندى ەرۋلىك بەرە الماعانىنا كوڭىلى تولماعاندىعى عانا دەپ قاراۋعا بولمايدى. مۇنان دا ماڭىزدىسى، بۇل ەلدىڭ جوعارىدان تومەنگە دەيىن ادىلەتسىز ءتۇزىمنىڭ شىرماۋىنان ارىلا الماي، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جايلاپ جاتقاندىعى ەدى. مۇنى اقىن «تۇرعىن ەلدى ارالاۋ» ساپارىنان كەيىن جازعان «كەڭ تەكەس» اتتى تولعاۋ جىرىندا وتە ءادىل كورسەتكەن... ويتكەنى بۇل كەز شينجاڭداعى ميليتاريس جين شۋرىن بيلەپ-توستەگەنىنە ەكى جىلدان ەندى عانا اسقان كەز ەدى.

تاريحتان بەلگىلى بولعانداي، شين شۋرىننان بۇرىن شىنجاڭداعى ءار ۇلت حالقى ەجەلدەن قونىس ەتىپ كەلگەن بۇل ولكە 1911 جىلى سۇن جۇڭشان باسشىلىق ەتكەن شينحاي توڭكەرىسىنەن كەيىن 1912 جىلى ياڭ زىڭشىننىڭ قولىنا وتكەن بولاتىن. ول 1928 جىلى ءوزىنىڭ قارسىلاسى فان ياۋناننىڭ قاستاندىعىمەن اتىپ ولتىرىلگەنگە دەيىن 17 جىل دارا بيلىك جۇرگىزىپ، بيلەپ توستەدى. بۇل بارىستا ىشكى ولكەلەردە ءبىر سىپىرا وزگەرىستەر بولىپ دەموكراتيالىق اعىم وركەن جايىپ، قىرۋار وزگەرىستەر بولعانىمەن شىنجاڭ ءباز-باياعى قاراڭعى تۇنەكتە تۇنشىعىپ، ەشقانداي جاڭالىققا بەت المادى. ياڭ زىڭشىن ءوز بيلىگىن عانا ساقتاۋدى كوزدەپ، سىرتقا قاراتا توماعا-تۇيىق، ىشكە قاراتا ءبىرىن بىرىمەن تىزگىندەپ، شاۋجايلاۋمەن اينالىستى. ياڭ زىڭشىندى ءوزىنىڭ اسكەري ىستەر مەڭگەرۋشىسى، قوسىمشا بايلانىس جاساۋ ءمانساپتىسى فان ياۋنان اتىپ ءولتىردى. بۇل 1928 جىلى شىلدەنىڭ 7-كۇنى ەدى. ياڭ زىڭشىن ولگەن سوڭ ونىڭ ورنىنا جين شۋرىن تاققا وتىردى.

جين شۋرىننىڭ ۇستانعان جولى ولكەنى اسكەري كۇشپەن باسقارۋ بولدى. سوندىقتان ول تاققا شىعىسىمەن اسكەري قوسىندى ۇلعايتىپ، وعان قاجەتتى قاراجاتتى حالىقتان زورلىق ارقىلى جيناتتى. بۇرىننان كەدەيلەسىپ، كۇيرەۋگە اينالعان حالىق تۇرمىسى ونان ارى تومەندەپ كەتتى. سوندىقتان جەر-جەردە ۇكىمەتكە قارسى قارۋلى كوتەرىلىس كوبەيدى. جان-جاقتى قىسپاققا قالعان جين شۋرىن ۇكىمەتى قالت-قۇلت ەتىپ بەس جىلعا ءتاياۋومىر ءسۇرىپ، 1933 جىلى 12-ءساۋىر كۇنى ورنىن بوساتۋعا ءماجبۇر بولادى دا، ونىڭ ورنىن ورايدان شىڭ شىساي باستى.

وزىنەن بۇرىن ولكە تاعىنا وتىرعان ەكى ءميليتاريستىڭ حالىقتىڭ كۇشتى نارازىلىعىنا ۇشىراپ، تاريح سىپىرىندىسىنا اينالعانىن بايقاعان شىڭ شىساي ءوز ورنىن بەكەمدەۋ ءۇشىن «6 ۇلكەن ساياسات» دەگەندى جولعا قويادى. بۇل اشىعىراق ايتقاندا: يمپەرياليمگە قارسى تۇرۋ، كەڭەس وداعىن جاقىن تارتۋ، پاك بولۋ، بەيبىتشىلىكتى جاقتاۋ، قۇرلىس جۇرگىزۋدى وزەك ەتكەن ساياسات ەدى، مۇنى بەينەلەۋ ءۇشىن التى بۇرىشتى جۇلدىزشا سىزىلىپ، ول شيڭ شىساي ۇكىمەتى مەن ارمياسىنىڭ بەلگىسى رەتىندە قولدانىلدى. سونىمەن بىرگە ول ءوزىن «دۋبان» دەپ اتادى.

شيڭ شىسايدىڭ بۇل ساياساتتارى ا دەگەندە حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى، ءارى ۇلكەن رەفورما بولدى. شىنجاڭنىڭ اسپانىن تورلاپ تۇرعان قارا بۇلت ايىققانداي بولدى. ۇلتتىق وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت جانە عىلىم-ءبىلىمنىڭ الدىندا توسىپ تۇرعان بوگەت اعىتىلعانداي ءبىر جاڭا جاعداي جارىققا شىقتى.

كودەك اقىننىڭ «كەڭ تەكەس» تولعاۋى وسى كەزدە تۋىلىپ، وسى زاماندى دۇرىس بەينەلەدى. سويتە تۇرا ول شىنجاڭ جاعدايىندا تۇتقيىل پايدا بولعان بۇل قۇبىلىسقا سەنىمسىزدىكپەن قارادى. ەڭ سوڭعى ناتجە اقىننىڭ كۇدىكتەگەنىندەي بولىپ شىقتى، شىڭ شىساي دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستاعى فاشيستەردىڭ ۇستەمدىك الۋداي ۋاقتىلى قۇبىلىستى تۇبەگەيلى جەڭىس دەپ تەرىس اينالىپ، حالىققا، دامۋعا، توڭكەرىسكە قارسى شىقتى. شىنجاڭدا فاشيستىك قىرعىنشىلىق جۇرگىزىپ، ەكى قولى حالىقتىڭ قىزىل قانىمەن بويالدى. ال مۇنىڭ سوڭى شىنجاڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ۇلت ازاتتىق كۇرەسىنىڭ ورلەۋىنە اپارىپ سوقتىردى. اقىر سوڭىندا ول شىنجاڭنان زىتىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولادى. بىراق تاعدىر كودەككە سول ويىنىڭ شىنعا اينالعانىن كورۋدى ءناسىپ ەتپەدى.

دەگەنمەن، سول ساناۋلى ساعاتى كەلگەنشە ول ءبىر تالاي جۇمىس تىندىردى. اقدالاداعى جەر قوپادا، مايشامنىڭ جارىعىندا وتىرىپ ءوزى سول ەرتە كۇننەن بەرى شىعارعان ولەڭ-جىر، داستاندارىن ويىندا قالعانى بويىنشا قاعازعا ءتۇسىرىپ، بەس-التى داپتەردى تولتىرادى.

كەڭ تەكەس

                    ءى

حات جازدىم قالام ۇستاپ ورنەكپەنەن،
جاقسىنى اركىم قۇمار كورمەك دەگەن.
جاراتقان ون سەگىزمىڭ عالامىڭ بار،
ءبىر اللا قالىبىنان ورلەتپەگەن.
بۇرىنعى بىلەرمەندەر ايتپادى ما،
زامان جوق ەكى ايلانىپ كەلمەك دەگەن.
سايمانى تۇگەل كەلىپ، بۇزىلماسا
جۇرەدى ماشينە دە شولمەكپەنەن.
جاقسىنىڭ ءجۇزى جىلى بولادى ەكەن،
جىلىمىق اشىق كۇندەي جەلدەتپەگەن.
جۇيرىك تە ءار الۋان بولادى ەكەن،
قاي بىرەۋ جارىسقاندا شەندەتپەگەن.
ءجۇرىسى جاقسى جىلقى اۋەس بولار،
جورعانى كىمدەر ءمىنىپ تەرلەتپەگەن.
كىسىگە بىتكەن مىنەز قالمايدى ەكەن،
قالجىڭ ءسوز ءالى ايتامىز ەرمەكپەنەن.
بالالار، ولەن جازىپ جىبەرەيىن،
بولادى ءسوز قىزىعى بىلمەك دەگەن.
ءبىر قاتار زامانانى بىزدە كوردىك،
بالا ەدىك ول ۋاقىتتا ەرجەتپەگەن.
جاۋىنمەن جەر، باتامەن ەر كوگەرەر،
ادامنىڭ بۇرلەنبەگى پەرزەنتپەنەن.

***

ات تاۋى ءشوبىڭ شۇيگىن، سۋىڭ ناشار،
ەجەلدەن ءبىر قاتار ەل جەرلەپ كەلگەن.
بۇل جەردە تۋىستارعا ارالاسىپ،
قۇمار قاندى جۇرتتىڭ شولدەپ كەلگەن.
مىسالى، قويعا قوزى جامىراسا،
وڭاي ما اجىراتىپ بولمەك دەگەن.

ىلەدە ءتورت تۇبىرىك اۋليە بار،
جەر ەكەن قونىسىنان ەل كەتپەگەن.
تاعدىردىڭ جازۋىندا سولاي ما ەكەن –
ىرىزعى ادامدارعا تەڭ جەتپەگەن.
شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن ۋاعىندا،
ەشكىم جوق دۇنيەسىن تەڭدەپ كەلگەن.
بولعاندا اسپاندا تور، جەردە قاقپان،
وسىلاي وسى ىلەنى شەڭبەكتەگەن.
مەنشىكتى جەرمەن سۋدىڭ يەسى بار،
كەدەي مەن كەمباعالعا جەر جەتپەگەن.
قىسى-جاز، كۇندىز-ءتۇنى تىنىم الماي،
ءومىرى بارادى ءوتىپ بەينەتپەنەن.
جالعاسىپ وسى بويدان كەتەرمە ەكەن،
باقىت جوق تۇرمىسىندا زەينەتتەنگەن.
قاپتاعان جاز ايىندا قالىڭ ماسا،
بار ەكەن ءبىر پالەسى «بەزگەك» دەگەن.
سەلكىلدەسە جان تەرىن شىعارادى،
بار-جوعىنا ءوزى دە كوز جەتپەگەن.
بەلگىلى ءىرى دوحدىر بولماعان سوڭ،
ايتقانى باقسى-بالگەر شەندەسپەگەن.
ىشەك ءتۇيىپ قىستىرىپ شاڭىراققا،
بىرەۋىنىڭ داۋاسى ەمدەپ كورگەن.
كەدەي بايقۇس ءار جاقتا ازاپتا ءجۇر،
قۇرت اۋرۋى سياقتى جەمدەس كەلگەن.
كەزىككەننىڭ ۇعىنسام احۋالىن،
كوزىنەن جاس، كوڭلىنەن شەر كەتپەگەن.
جوق جومارتتىڭ بايلار دەپ ەكى قولىن،
كەدەيشىلىك كىمدەردى دەندەتپەگەن.
بايلىق پەنەن پۇل كۇشتى وسى كۇندە
ءتىلدى-اۋىزدى ادامدى سويلەتپەگەن.
ءور كوڭىل دە، وكتەم ءسوز وسىلاردا،
جاقىنداسا جانىڭا «ەي!» دەپ كەلگەن.
وڭايلىقشا بۇل ازاپ ارىلمايدى،
نوسەر بۇرشاق الماسا سەل بوپ كەلگەن.

ءىى

كەڭ تەكەس ءشوبىڭ شۇيگىن سۋىڭمەنەن،
تەنتەگىڭ باسىلمادى-اۋ قۋىڭمەنەن.
جىلقىنىڭ ماندام بولعان ارقاسىنداي،
ءمانساپتىڭ بايلانىستى ۇرىڭمەنەن.
الباندا اقالاقشى التاۋ ەكەن
بۇل جاققا ءدام بۇيىرىپ بۇرىن كەلگەن.
جيىلىس پالەن جەردە بولادى دەپ،
تارقايدى اڭگىمەسى سىبىرمەنەن.
جاقسى بوپ جۇرتتىڭ ءبارى تەڭ تۋاما،
بولادى ارقايسىسى سىنىمەنەن.
ارالاپ كارى-جاسىن كورىپ ەدىم،
بۇل ەلدىڭ سۇراساڭىز سىرىن مەنەن.
جاقسىنىڭ قاتارىنا بارا المايسىڭ،
جاقپاساڭ قولىڭداعى پۇلىڭمەنەن.
كۇيى اۋعان ناشار بايقۇس تولىپ جاتىر،
كەتىپتى ەسەڭگىرەپ شىعىنمەنەن.
كۇن قاقتى قاراشالار كوپ-اق ەكەن،
جىلقىنىڭ جاۋىرىنداي شىبىن جەگەن.
نە جاقسى، نە جامان بار جۇرت بولعان سوڭ،
بىرەۋدىڭ بىرەۋ الداپ پۇلىن جەگەن.
ابايلاپ ءجوندى بىلگەن سۋ كەشەدى،
بولاما تاياز بىردەي جىلىممەنەن،
بۇرىنعى بىلەرمەندەر ايتپادى ما،
جاقسى دەپ ءتۇسى جىلىدان تۇڭىلمەگەن.
اشۋى كەمەڭگەردىڭ بولمايدى ەكەن،
بايسالدى، ءتۇسى جىلى كۇلىمدەگەن.
بار بولسا سۇيەگىندە، كۇيى كەلسە،
جارىستا كۇلىك ەمەس جۇگىرمەگەن.
ايتار ءسوز ىرعاعىنا ەندى كەلەر
ءۇش ءتۇرلى سويلەگەندە بۋىنمەنەن.

ءىىى

زاماننان بۇل دۋتۇڭنىڭ كورىپ ەدىك،
ەڭبەگىن بۇقارانىڭ سىڭىرمەگەن.
شابارمان، شەرىكتەرى جۇرگەنىندە،
جىلقىدا ات قالدى ما مىنىلمەگەن.
جارلىنىڭ جالعىز اتىن ءمىنىپ الىپ،
ارقاسى جاۋىر بولىپ ىرىڭدەگەن.
ءبىر اۋىز ءسوز قايىرىپ جاۋاپ ايتساڭ،
ءىلىندىڭ ءبىر پالەگە قىرىن كەلگەن.
ناشارعا وتە-موتە قىرىن كەلىپ،
كىم قالدى ول ۋاقىتتا سۇرىنبەگەن؟
توڭقايتىپ دۇرە باسىپ كەتۋشى ەدى،
بيەنىڭ قۇيرىعىنداي قۇلىن جەگەن.
جانىڭدى ۇرعان سايىن شىعاراتىن،
بۇزاۋ ءتىس قامشىسىمەن جۇمىر كەلگەن.
قۇيرىقتان قان ارالاس سۋ شىعاتىن،
بەكىتىپ توقتاتپاساڭ تىعىنىمەنەن.
كوتىنە كوسەۋ تاڭبا باسىلعانى كوپ،
جىگىتتەر، ۇمىتتىڭ با شىنىڭمەنەن.
تيگەن سوڭ بۇقارانىڭ جۇرەگىنە،
تەكەستىڭ كوپىرىندەي دىرىلدەگەن.
ءبىر اسقان ءبىر توسقانعا تۋرا كەلىپ،
دۋتۇڭ دا وتە شىقتى دۇرىلدەگەن.
باسقاشا شىڭ دۋباننىڭ جولى ودان،
قارماعى بۇقاراعا ىلىنبەگەن.

ءىV

شىڭ دۋبان ۇرىمجىدە تۇرعانىندا،
ىلە ۇلىعىمىز سىليڭ دەگەن.
باي، جارلى، جاقسى، جامان بىردەيسىڭ دەپ،
بيلەگەن بوپ ءجۇر ەلدى بىلىممەنەن.
جاقىسى وقىت بالالاردى دەگەن ءسوز بار، –
جەتىلىپ ونەر تاپسىن بىلىممەنەن.
قامشى ۇرىپ، قاتتى ايتۋ جارامايدى،
اقىرىن ايتقىن دەپتى تىلىڭمەنەن.
اشۋدى اقىل باسار دەگەندەيىن،
ءسوز جىلى، جۇمساق بولسا ءجىبىر دەگەن.
باس قويىپ ەسكى ۇلىقتاي تاقسىرلاماي،
تىزەسى بارعان جاننىڭ بۇگىلمەگەن.
ءارتۇرلى ءپىشىپ قويعان جورنالى بار،
جالعىز-اق ماشينەمەن تىگىلمەگەن.
جاساتىپ ءجوندى جەرگە سۋعا كوپىر،
اسۋعا جول شاپتىرىپ تۇزۋلەگەن.
ىلەگە بەس ايماق بوپ قاراعالى،
پارەتكە بۇرىن مۇنداي تىزىلمەگەن.
ەلىڭمەن اقىلداسقىن دەگەن ءسوز بار،
بۇرىنعى جۇرمەڭدەر دەپ ىزىڭمەنەن.
ەلىڭنىڭ بىرلىگىنە كوز سال دەگەن،
جاقسارسىن ىنتىماعى ۇزىلمەگەن.
قالماققا كيىم جاعىن تۇزە دەپتى،
بۇرىنعى جۇرمەڭدەر دەپ تۇرىڭمەنەن.
لاما، كەشىلدەر قاتىن السىن دەگەن ءسوز بار
سەكىلدى قىزىل بۇقا كۇجىلدەگەن.

جاداعاي جالقاۋ وسكەن جۇرت ەمەس پە
سىقىلدى قاتىق ايران سۇزىلمەگەن.
جايدارى ۇلىعىمىز دەپ ماقتانىپ،
سوعان-اق باي، جارلىسى بىلىنبەگەن.
ۇلىقتىڭ سولاي ايتقان جارلىعى بار،
بۇرىنعى جۇرمەڭدەر دەپ تۇرىڭمەنەن.

V

...تۇلكىنىڭ الپىس ءتۇرلى ايلاسى بار،
بۇل ءسوزدى جان ۇقپايدى ۇڭىلمەگەن.
كۇن مەن ءتۇن، جاز بەنەن قىس اۋىس-كۇيىس،
كەشەگىڭ بىردەي كەلمەس بۇگىنمەنەن.
بىرەۋلەر اق پاتشانى ءادىل دەگەن،
ادامداي بولمادى ما شىبىن جەگەن.
بۇل دۋبان بولعانمەنەن جايدارى-اشىق
قۇپيا ارجاعىندا بىلىنبەگەن،
بولماسىن ەرتەڭگى كۇن كىم بىلەدى
بۋراداي قاڭتارداعى جىنىن جەگەن؟!

***

اتتىڭ تاۋى – تەكەس، موڭعۇلكۇرە اۋداندارىنىڭ ارالىعىنداعى تاۋ اتى.

ءتورت تۇبىرىك ۋليە –  ءتورت مازار.

بۋ دۋتۋڭ – ياڭ زىشين ۇكىمەتىنىڭ ىلە ايماعىنىڭ بيلەۋشىسى.

شىڭ دۋبان – شىڭ شىساي.

سىليڭ – ىلەنى بيلەگەن اسكەري باستىق.

كودەك مارالبايدىڭ ساعىم سۋرەتىن سالعان، بەلگىلى سۋرەتشى ءابدىماجىت ەرتۋعانۇلى.

بەلگىلى باسپاگەر، اقىن-جازۋشى، ادەبيەتتانۋشى عالىم ءتالىپباي قاباەۆتىڭ بەيجىڭدەگى ۇلتتار باسپاسىنان شىققان «كودەك مارالباي» (2008 ج.) كىتابىنان دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

جالعاسى بار...

Abai.kz