ءبىرىنشى جازبا:

بۇل ماتەريال بارشانى قىزىقتىرمايدى. عىلىمي تۇجىرىمدار ادەتتە كوپكە تۇسىنىكتى بولا بەرمەيدى. ەگەر ءبارىبىر وقۋعا نيەتتەنسەڭىز، سىزگە ايتار ءۋاجىم بار.

«ادام بەلگىلى ءبىر پروبلەمانى تولىق ءتۇسىنۋى ءۇشىن، بىرىنشىدەن، ونىڭ قۇبىلىس تۋرالى كەم دەگەندە 60 % تۇسىنىگى، ەكىنشىدەن، تۇسىنگىسى كەلەتىن زاۋقى بولۋى كەرەك». گ.تاردتىڭ وسى ءتامسىلىن ءۇش رەت قايتالاعاننان كەيىن، ماتەريالدى وقي باستاۋىڭىزعا بولادى.

وسى تاقىرىپپەن قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى كۇيى، داعدارىسىنىڭ سەبەپتەرى جانە نە ىستەۋ كەرەكتىگى جونىندە ويلارىمدى جازىپ شىعىپ ەدىم، مانيفەستكە ۇقساپ كەتتى. جازبامدى انا ءتىلىنىڭ تاعدىرى قىزىقتىرادى اۋ دەگەن بىرنەشە باسىلىمدار مەن سايتتارعا جىبەردىم. جاريالامادى. ەندى اتالعان ماتەريالدا كوتەرىلگەن كەيبىر ويلارىم مەن يدەيالارىمدى قىسقارتىپ، پوستتار تۇيدەگى فورماتىندا، وقىرماندارعا جولداپ وتىرمىن.

* * *

1961 جىلى كەڭەس وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءححىى سەزىندە «ادامداردىڭ جاڭا قاۋىمداستىعى – كەڭەس حالقى» قالىپتاسقانى، كەلەشەكتە «كەڭەس ادامدارى ءبىر تىلدە سويلەيتىنى» جاريالانعان بولاتىن. قازاق ءتىلىنىڭ «پەرسپەكتيۆاسى جوق» دەپ تانىلدى. ۇلت زيالىلارى ونى مويىندادى. كوممۋنيستىك بيلىك فيلولوگتاردىڭ الدىنا تىلدەردى جويۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ مىندەتىن قويدى. قازاق فيلولوگتارى بۇل ستراتەگيانى ءىس جۇزىنە اسىرۋعا كىرىستى. ولاردىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا تومەندەگى باعىتتار جۇزەگە اسىرىلدى:
- سوزدىكتەر ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋدى وڭايلاتاتىن، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدى قيىنداتاتىن ادىستەمەمەن قۇراستىرىلاتىن بولدى;
- اببرەۆياتۋرالار تەك ورىس تىلىندەگى نۇسقادان الىناتىن بولدى;
- تەرميندەردى اۋدارۋعا رۇقسات ەتىلمەدى;
- عىلىم اكادەمياسىندا قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىن جيناۋعا تيىم سالىندى;
- قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماسەلەلەرىن جاريالايتىن عىلىمي-ادىستەمەلىك جۋرنال جابىلاتىن بولدى;
- قازاق تىلىندە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەيتىن بولدى;
- ءتىلدى مەملەكەتتىك ءىس باسقارۋدا، ەكونوميكالىق اينالىستا، وندىرىستە قولدانۋعا توسقاۋىل قويىلدى (تازا قازاقتار قونىستانعان مال شارۋاشىلىقتى اۋدانداردىڭ وزىندە ءىس ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەتىن بولدى);
- ءتىل قولدانىس ستيحيالى اعىسقا جىبەرىلدى.

وسى باعىتتارعا ساي، كەڭەس قازاق فيلولوگتارى انا ءتىلىن قوعامنان ىعىستىرىپ تاستاۋدى دىتتەگەن ويلار مەن يدەيالارعا تولى ەڭبەكتەر جازدى.

«زەرتتەۋلەرىنىڭ» مازمۇنى مەن يدەيالىق باعدارلارى كومپارتيانىڭ تىلدەردى جويۋ ساياساتى ءۇشىن قۇپتارلىق، ال قازاق ءتىلىنىڭ پەرسپەكتيۆاسى ءۇشىن زالالدى بولدى. ولاردا انا ءتىلىن دامىتۋعا سەپتىگى تيەتىن، راتسيونال ءدانى بار ەشتەڭە بولعان جوق، بولۋى مۇمكىن ەمەس بولاتىن. ولاردىڭ اكادەميالىق دەڭگەيدە شىعارىپ جاتقان كولەمدى ەڭبەكتەرى ستراتەگيالىق تەرىس باعىتتار مەن كەسەلدى تۇيتكىلدەرگە ءتۇنىپ تۇردى.

ءيا، بۇل تاريح قازاققا نە كورسەتپەدى؟ «بىراق ول ءوتتى دە، كەتتى ەمەس پە؟ ونى نەسىنە قايتالاي بەرەمىز» دەرسىز.

بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى مىناداي: ءتىلدى جويۋ ساياساتىنىڭ وتكەنى راس. الايدا، قايتالاماسقا بولمايتىن فاكتور بار. ەل مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن، ءتىل مەن مادەنيەتتى دامىتۋعا داڭعىل جول اشىلىپ، پەرسپەكتيۆا جارقىراپ كورىنىپ تۇرسا دا، كومپارتيانىىڭ تىلدەردى جويۋ ساياساتىن سول قالىپىندا جالعاستىرىپ وتىرعان كۇشتەر تابىلىپ وتىر. ولاردىڭ ءوزى فيلولوگيا دەگەن عىلىمنىڭ اتىن جامىلىپ ارەكەت ەتىپ وتىرعاندار اراسىنان شىعىپ وتىرسا قايتەرسىڭ؟

***

ەكىنشى جازبا:

بۇل ماتەريال بارشانى قىزىقتىرمايدى. عىلىمي تۇجىرىمدار ادەتتە كوپكە تۇسىنىكتى بولا بەرمەيدى. ەگەر ءبارىبىر وقۋعا نيەتتەنسەڭىز، سىزگە ايتار ءۋاجىم بار:

«ادام بەلگىلى ءبىر پروبلەمانى تولىق ءتۇسىنۋى ءۇشىن، بىرىنشىدەن، ونىڭ قۇبىلىس تۋرالى كەم دەگەندە 60 % تۇسىنىگى، ەكىنشىدەن، تۇسىنگىسى كەلەتىن زاۋقى بولۋى كەرەك».

گ.تاردتىڭ وسى ءتامسىلىن ءۇش رەت قايتالاعاننان كەيىن، ماتەريالدى وقي باستاۋىڭىزعا بولادى.

***

وسى تاقىرىپپەن جاريالاي باستاعان پوستتار تۇيدەگىنىڭ بىرىنشىسىندە كەڭەس قازاق فيلولوگتارىنىڭ انا ءتىلىن كوكتەتپەۋدى كوزدەگەن «عىلىمي-زەرتتەۋ» جۇمىستارىن جۇرگىزگەنى تۋرالى ايتقان ەدىم. ەندى سول باعىتتى قازىرگى قازاق فيلولوگتارىنىڭ قالاي جالعاستىرىپ وتىرعانىنا كۋا بولىڭىز.

سونىمەن، 1991 جىل كەلدى. قازاق ەلى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن الدى. رۋحاني دامۋدىڭ بارلىق باعىتتارى بويىنشا جاڭا سەرپىلىستەرگە جول اشىلدى. قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولدى. كەڭەس كەزىندە ەكونوميكالىق اينالىستان اۋلاقتاتىلىپ، تۇرمىس اياسىنا قامالىپ قالعان ءتىلدى مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە ساي قىزمەتىن اتقارۋعا دايىنداۋ قاجەتتىگى تۋدى.

الايدا، قازاق ءتىلىن جويۋ شارالارىنا اتسالىسقان، ونى اينالىستان ىعىستىرىپ شىعارۋ امالدارىن «زەرتتەگەن»، تاپقان، جۇزەگە اسىرىپ كەلگەن قازاق فيلولوگتارى تاۋەلسىزدىك جاريالانعاننان كەيىن دە، بۇرىنعى، كەسىرلى باعىتتارىنان قايتقان جوق. كەڭەستىك تىلدەردى جويۋ ساياساتىن ايىپتامادى، ودان ءبىرجولا باس تارتاتىندىقتارىن مالىمدەمەدى. انا ءتىلىن جاڭا جاعدايعا ساي جەتىلدىرۋمەن – ءتىلدى يندۋستريالى قوعامعا كىرىكتىرە دامىتىپ، امبەباپ قولدانۋعا دايىنداۋ شارالارىمەن اينالىسپادى. كەڭەس كەزىندەگىدەي، ءتىلدىڭ تۇپكىلىكتى مۇددەسىنە قايشى ارەكەتتەرىن جالعاستىرا بەردى. انا ءتىلىن كوكتەتپەيتىن ويلارى مەن يدەيالارىن تىقپالاي وتىرىپ، ءتىلدى تىعىرىقتان شىعارماۋ ادىستەرىن جوعارى شىعارماشىلىق دەڭگەيدە قولدانىپ، لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەردى جوعارىدان تەرىس باعىتتاپ وتىردى.

بۇل كىنالاۋلار بۇلتارتپاس ايعاقتى تالاپ ەتەدى. ايعاق جەتكىلىكتى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن كەلتىرە كەتەيىن.

قازاق فيلولوگياسىن دۇنيەجۇزىلىك تەندەنتسيالاردان اۋلاقتاتىپ، درەيفكە باعىتتاپ جىبەرگەن بەدەلدىلەردىڭ باسىندا اكادەميك ر.سىزدىقوۆا تۇردى. ول «كوپتەگەن حالىقتاردىڭ تاريحىندا ونىڭ ادەبي تIلIنIڭ قالىپتاسىپ دامۋى كوركەم ادەبيەتتIڭ، سونىڭ IشIندە پوەزيانىڭ بارى مەن بارىسىنا تIكەلەي قاتىستى بولىپ كەلەتiنiن بۇگiنگi تiلتانۋ تەورياسى ماقۇلدايدى» دەپ، لينگۆيستيكاداعى نەگىزقالاۋشى ۇعىمدى تەرىس ءتۇسىندىرىپ، عىلىميلىقتان مۇلدەم جىراق كەتتى (دامىعان ەلدەردەگى تiلتانۋ تەورياسى بويىنشا، ادەبي تiل مەن كوركەم ادەبيەت ءتىلى ءبىر ۇعىمدى بىلدىرمەيدى، بولەك كاتەگوريالار رەتىندە قاراستىرىلادى). ارتىنان اكادەميك حانىم «ەۆروپا مەن ورىس فيلولوگياسى تانىعاندى، بIزدIڭ دە سولاي تانۋىمىز شارت ەمەس» («قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تاريحى». XV-XIX ع.ع. ا.: 1993. 10, 11-بب.) دەگەن تەرىس تۇسىندىرۋىمەن، زەرتتەۋشىلەردىڭ وزىنەن كەيىنگى تولقىنىن الدىڭعى قاتارلى، دامىعان لينگۆيستيكالاردا ورنىققان قاعيدالاردان جىراقتاتىپ، دەماگوگيا مەن پاراناۋكاعا قاراي لاعىتىپ جىبەردى. مۇنىسىمەن فيلولوگيادا ءتۇرلى انتيعىلىمي باعىتتاردىڭ مىعىم ورنىعۋىنا جول اشىپ بەردى.

قاناعات جۇكەشەۆ

Abai.kz