قوش. سونىمەن قۇرمەتتى دوستارىم، تاعى دا ءبىر جىل اياقتالىپ، تاريح قويناۋىنا سۇڭگىگەلى جاتىر. جىل سوڭىندا ەسەپ بەرىپ، قانداي ءىس تىندىرعانىمدى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ قوياتىن ادەتىم بار. وتكەن جىلى ەلورداداعى قر ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىنىڭ تورىنەن الەم جانە قازاق ادەبيەتى تاقىرىبىنا ارنالعان دارىستەرىمدى وقۋدى باستاپ كەتكەن بولاتىنمىن. ناتيجەسى جامان بولعان جوق. ادەبيەتتى سۇيەتىن حالىق دارىستەرىمە جوعارى باعاسىن بەرىپ جاتىر. بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش. ويتكەنى، ادەبيەتتەگى جانكەشتىلىكپەن جاساپ جاتقان جۇمىسىڭنىڭ ناعىز باعاسىن حالىق قانا بەرەدى. كەلەسى جىلى دا دارىستەرىمدى جالعاستىرىپ، كوركەم تۋىندىلارى وقىرمانداردى قاتتى قىزىقتىراتىن قالامگەرلەردىڭ تۆورچەستۆوسى تۋرالى كەڭىنەن كوسىلىپ اڭگىمە ايتۋ جوسپاردا بار.

قۇداي قالاسا، 2024 جىلدىڭ باسىندا «لاتىنامەريكالىق قۇبىلىس جانە ماركەس فەنومەنى» اتتى بىرنەشە ءدارىس وقۋدى كوزدەپ وتىرمىن. ءبىر ەكى كۇندە وسى ۇلكەن ءدارىسىمنىڭ نۇكتەسىن قويامىن. كولەمى شامامەن 30 بەت بولىپ قالادى. ياعني، بۇل دەگەنىڭىز كەم دەگەندە ءۇش ساعاتقا سوزىلاتىن ءدارىس دەگەن ءسوز.

قۇرمەتتى دوستارىم! ەندى وسى كەلەشەكتە وقىلاتىن ۇلكەن ءدارىسىمنىڭ شاعىن كىرىسپەسىن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنعاندى ءجون ساناپ وتىرمىن.

لاتىنامەريكالىق قۇبىلىس جانە ماركەس فەنومەنى

«لاتىنامەريكالىق ادەبيەت» دەگەنىمىز نە؟ ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن «لاتىن امەريكاسى دەگەنىمىز نە؟» دەگەن كۇرمەۋى كۇردەلى ساۋالدىڭ جاۋابىن انىقتاپ الۋعا ءتيىسپىز. لاتىن امەريكاسى دەگەنىمىز ءبىر ۇلكەن ەل نەمەسە ءتىپتى وڭتۇستىك امەريكانىڭ كونتينەنتى ەمەس. لاتىن امەريكاسىنىڭ اۋماعى سولتۇستىك امەريكانىڭ بولىگىن دە قامتيدى.

لاتىن امەريكاسى دەگەنىمىز 405 ميلليوننان استام تۇرعىنى بار، تاريحي تاعدىرى، ءداستۇرى مەن مادەنيەتى قالىپتاسقان 29 مەملەكەت. سوعان قاراماستان وسى ەلدەردە تۋعان قالامگەرلەردىڭ ءبارىن ءبىز لاتىنامەريكالىق جازۋشىلاردىڭ قاتارىنا جاتقىزىپ، تۋىندىلارىن لاتىنامەريكالىق ادەبيەت دەپ ءجۇرمىز. ال شىندىعىندا، ماركەس – كولۋمبيالىق، بورحەس پەن كورتاسار – ارگەنتينالىق، كارپانتەر -كۋبالىق، ماريو ۆارگوس لوسا – پەرۋاندىق، جورجۋ امادۋ – برازيليالىق جازۋشى، استۋرياس بولسا گۆاتەمالادا تۋعان. دەي تۇرساق تا ولاردىڭ ادەبيەت تاريحىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ، ونەرىنىڭ ورتاق بەلگىلەرى بار.

اۋەلى، وسى ەلدەردە كىندىك قانى تامعان جازۋشىلاردىڭ بارىنە ءتان قانداي ورتاق بەلگىلەر بار ەكەنىنە نازار اۋدارىپ كورەيىك. ەڭ الدىمەن بۇل ەلدەردى ءبىر-بىرىنە مادەنيەتتىڭ ورتاق قاينارى جاقىنداتىپ تۇر. ويتكەنى، لاتىن امەريكاسىنىڭ مادەنيەتى دەگەنىمىز، بىرىنشىدەن - ابوريگەندىك مادەنيەت، ياعني، يندەەتستەردىڭ فولكلورى مەن اڭىزى. ەكىنشىدەن وسى جەردى باسىپ العان اق ءناسىلدى جاۋلاۋشىلاردىڭ، اتاپ ايتساق، - ەۋروپالىقتاردىڭ ادەبيەتى مەن فيلوسوفياسى جانە ارينە، قارا ءناسىلدى قۇلداردىڭ مادەنيەتى. تۇتاستاي العاندا لاتىنامەريكالىق مادەنيەت دەگەنىمىز الەمدىك وركەنيەتتەگى بارلىق نەگىزگى ەتنوستاردىڭ سينتەزى. بۇدان بولەك، شارتتى تۇردە العاندا تىلدەگى ورتاقتىق پەن تۇتاستىق تا لاتىن امەريكاسىنا ءتان سيپات. ويتكەنى، لاتىن امەريكاسىنىڭ نەگىزگى ەكى ءتىلى – پورتۋگال مەن يسپان ءتىلى قاتتى ۇقسايدى. سونىمەن بىرگە لاتىن امەريكاسىنداعى ەلدەردىڭ حريستيان ءدىنىن ۇستاناتىنى دا ولاردى جاقىنداتا تۇسەدى.

بۇل ەلدەردىڭ ورتاق تاريحي جانە مادەني تاجىريبەسى بار. وسىعان وراي، ءبىر ماڭىزدى ماسەلەگە ايرىقشا توقتالعىم كەلەدى. لاتىن امەريكاسى، لاتىن امەريكاسىنىڭ تاريحى، لاتىن امەريكاسىنىڭ ەتنوستارى ادام مادەنيەتىنىڭ، ادامزاتتىق وركەنيەتتىڭ پارادوكستارىمەن ەۋروپالىق وركەنيەتتەن بۇرىن جولىقتى. مىسالى، ادام تابيعاتىنىڭ پارادوكستارىمەن، مادەنيەت پەن عىلىم دامۋىنىڭ پارادوكستارىمەن ەۋروپالىقتار حح عاسىردا تانىستى. ال، لاتىن امەريكاسى مۇنداي پارادوكستاردى ەۋروپالىقتاردان الدەقايدا ەرتە كوردى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن بۇل ماسەلەگە جان-جاقتى توقتالا كەتەيىك.

ەۋروپالانعان لاتىن امەريكاسىنىڭ تاريحى 492 جىلى حريستوفور كولۋمب جاڭا الەمدى اشقان كەزدەن باستالادى. ۋاقىت وتە كەلە لاتىن امەريكاسىنىڭ اۋماعى يسپانيا مەن پورتۋگاليانىڭ وتارىنا اينالدى. وسىعان وراي ءبىر نارسەگە نازار اۋدارىڭىزدار. لاتىن امەريكاسىنىڭ تاريحى كولۋمبقا دەيىن دە جۇماقتىڭ مەكەنى بولدى دەپ ايتا المايمىز. ول جەردە وتە جابايى راسىمدەر مەن قاتىگەز ىرىمدار بولدى. الايدا، بۇل جەرگە اق ءناسىلدى جاۋلاۋشىلاردىڭ تابانى تيگەننەن كەيىن لاتىن امەريكاسى ناعىز زۇلىمدىقتىڭ وتانىنا اينالىپ، قانعا بويالىپ، حالقى زورلىق-زومبىلىققا ۇشىرادى. لاتىن امەريكاسىن شوقىندىرۋ بارىسىندا كونكيستادورلار تۇتاستاي حالىقتاردى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەردى. كونە وركەنيەتتىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى. مىنە وسى جەردە ءبىز تاريح پەن مادەنيەتتىڭ كەيبىر ماڭىزدى پارادوكستارىنا كۋا بولامىز.

كونكيستو دەپ اتالاتىن، لاتىن امەريكاسىنىڭ جاڭا بۋىنى بۇل جەرگە شامامەن حV عاسىردىڭ اياعىندا كەلىپ، ءحVى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن تۇراقتاپ قالدى. بۇل كەزەڭ ەۋروپا ءۇشىن ەرەكشە ۋاقىت بولىپ سانالادى. ءبىز بۇل كەزەڭدى قايتا ورلەۋ ءداۋىرى، رەنەسسانس ءداۋىرى دەپ اتاپ ءجۇرمىز.

وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر، رەنەسسانستىڭ نەگىزى - انتروپوتسەنتريزم فيلوسوفياسى. انتروپوتسەنتريزم دەگەنىمىز نە؟ رەنەسسانس ءداۋىرىنىڭ فيلوسوفتارى، ويشىلدارى، جازۋشىلارى مەن اقىندارى وسى عاسىردا ادام تابيعاتىنىڭ جاڭا قۇپياسىن اشتى. ءىنجىلدى مۇقيات وقىپ شىققان ولار جاڭالىق اشىپ، ودان ادامنىڭ قۇداي سىندى قۇبىلىس ەكەنى تۋرالى ماڭىزدى سوزدەردى تاپتى. بۇل ادام بويىندا دا قۇدايلىق قۇدىرەت بار دەگەن ءسوز. ادام تابيعاتىنان جاراتۋشى قۇبىلىس.

رەنەسسانستىق فيلوسوفيا مەن رەنەسسانستىق تاجىريبە ادام تابيعاتىندا جاسىرىنىپ جاتقان زياتكەرلىك قۋات پەن ەرىك-جىگەردىڭ سارقىلماس كەنىن تاپتى. ادام ولاردىڭ كومەگى ارقاسىندا كەز كەلگەن ماقساتىنا قول جەتكىزە الادى ەكەن. كوپتەگەن ۇلى گەوگرافيالىق جاڭالىقتار رەنەسسانس زامانىندا اشىلدى. گۋتتەنبەرگ ءوزىنىڭ باسپا ماشيناسىن رەنەسسانس داۋىرىندە ويلاپ شىعاردى. ياعني، اقپارات الماسۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسى پايدا بولدى. وسىنىڭ ءبارى دە تاريحي مادەني ءدۇمپۋدىڭ جانارتاۋداي اتىلۋىنا ۇلاستى.

بۇل جەردە ءبىر وتە ماڭىزدى دۇنيەنى ەسكەرتە كەتكەن ابزال. رەنەسسانستىق ويشىلدار تاپ وسىنداي زياتكەرلىك كۇشتىڭ، عالامات ادام جىگەرىنىڭ ەتيكالىق تابيعاتىنىڭ جوق ەكەنىن جاقسى بايقادى. مىنە، سوندىقتان دا ادامنىڭ بويىنداعى يادرولىق كۇش-قۋاتى يگىلىككە عانا ەمەس، زۇلىمدىققا دا قىزمەت ەتە بەرۋى ىقتيمال. لاتىن امەريكاسىندا ورىن العان جاعداي وسىنىڭ ايقىن دالەلى.

ايتالىق كانكيستادورلار دەگەنىمىز كىمدەر؟ مىسالى، اتاقتى كونكيستادورلار ەرنان كورتەس، گونسادا دە كەسادو، ديەگو دە الماگرولار لاتىن امەريكاسىنا ءسىڭىرى شىققان كەدەي بولىپ كەلگەن ادامدار. نەگىزىنەن ولاردىڭ كوبىسى دۇنيە-مۇلىكتەرىن ساتىپ، تۇسكەن اقشالارىنا قارۋ-جاراق الىپ، امەريكاعا كەلىپ جاڭا ءومىردى باستاعان يسپان شارۋالارى. ولار تۋعان يسپانياسىندا وزدەرىنىڭ جاقسى ءومىردىڭ شىلبىرىنان ۇستاي المايتىندارىن جاقسى ءتۇسىندى.

ال، لاتىن امەريكاسىندا، وڭتۇستىك امەريكادا ولار ەۋروپانىڭ ەڭ ايگىلى كورولدارىنان دا باي ادامدارعا اينالدى. مىنە وسى قاتىگەز ادامدار قولدارى قالت ەتپەستەن، ەش شىمىرىكپەستەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى اياماي قىردى. تۇتاس قالالاردى جەرمەن جەكسەن قىلدى.

ولاردىڭ ءبارى دە شەتىنەن جۇرەكجۇتقان باتىر، وتقا سالسا جانبايتىن، سۋعا سالسا باتپايتىن ەرىك-جىگەرى كۇشتى ادامدار بولدى. ادامنىڭ بويىنداعى وتە كۇشتى ەرىك-جىگەرى جاقسىلىققا عانا ەمەس، جاماندىققا دا قىزمەت ەتە بەرەتىنى شىندىعىندا دا تاڭ قالارلىق پارادوكس. مىسالى، ەرنان كورتاسكە مەكسيكانى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن باتپاقتى القاپتارمەن، دجۋنگليلەرمەن 600 شاقىرىم جەردى ءجۇرىپ وتۋىنە تۋرا كەلدى. ال، گونسالا دە كەسادو كولۋمبيانى باعىندىرۋ ءۇشىن تاپ وسىنداي جەرلەرمەن 2000 شاقىرىم ءجۇرىپ ءوتتى. وسىعان قاراپ بۇل ادامداردىڭ توزىمدىلىگى مەن ەرىك-جىگەرىنىڭ قانشالىقتى كۇشتى بولعانىن وزدەرىڭىز باعالاي بەرىڭىز. تاعى دا ءبىر پارادوكس جاعداي بۇل ادامداردىڭ ءبارى دە شەتىنەن حريستياندار ەدى. كانكيستولاردىڭ نەگىزگى ۇرانى شوقىندىرۋ جانە باعىندىرۋ بولدى. ءبىر قاراعاندا حريستوس وزىمەن بىرگە ساۋلەنى، ماحاببات پەن مەيىرىمدى، ىزگىلىك پەن ادامگەرشىلىكتى الىپ كەلگەن سىڭايلى. الايدا حريستوس پەن حريستياندىق دەگەن ەكى بولەك نارسە. ماسەلەن، حريستوستىڭ ادامگەرشىلىك، مەيىرىمدىلىك پەن ماحاببات تۋرالى ايتقان سوزدەرى بار. سونىمەن بىرگە حريستيان شىركەۋىنىڭ باعىندىرعان ەلدەرگە ءدىني راسىمدەرىن ماجبۇرلەپ ەنگىزەتىن تاجىريبەسى بار.

لاتىن امەريكاسى وزدەرىنىڭ بولاشاق تۇرعىندارىنىڭ ارقاسىندا ادام تابيعاتىنىڭ، ادام مادەنيەتىنىڭ پارادوكستارىمەن ەۋروپادان بۇرىن تانىستى. مۇنىڭ ءبارى دە وسى ەلگە ءتان ورتاق بەلگىلەر، سوندىقتان دا مۇنداي تاريحي-مادەني ارقاۋ لاتىنامەريكالىق جازۋشىلاردىڭ بارىندە بار.

لاتىنامەريكالىق ادەبيەت دەگەنىمىزدە ءبىزدىڭ ويىمىزعا بىردەن ماركەستىڭ ەسىمى تۇسەدى. بۇل ءبىر جاعىنان تۇسىنىكتى دە. ويتكەنى، ول الەمدىك پروزادا ۇلكەن توڭكەرىس جاساعان، اڭىزعا اينالعان تۇلعا. سۋرەتكەردىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» رومانى حح عاسىردىڭ ەڭ ايگىلى تۋىندىسىنا اينالىپ، ماركەستىڭ ءوزى بولسا «ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ گومەرى» اتاندى. دەي تۇرساق تا لاتىنامەريكالىق ادەبيەت دەگەنىمىز جالعىز ماركەس ەمەس. بۇل توپىراقتا الەم وقىرماندارىن تاڭعاجايىپ تۋىندىلارىمەن تامساندىرعان جورجي امادۋ، الەحو كارپەنتەر، ميگەل انحەل استۋرياس، حورحە لۋيس بورحەس، حۋليو كورتاسار، حۋان كارلوس وننەتي، حۋان رۋلفو، كارلوس فۋەنتەس، ميگەل وتەرو سيلۆا، ماريو ۆارگوس لوسا، اۋگۋستو راو باستسوس جانە تاعى دا باسقا الەمگە تانىلعان كوپتەگەن جازۋشىلار دۇنيەگە كەلدى. پروزاسىنىڭ عانا ەمەس، پوەزياسىنىڭ دا الەم ادەبيەتىنىڭ اسپانىندا جۇلدىزداي جارقىراپ تۇرعان ءوز ورنى بار. مىسالى، «ەلباسىنىڭ ەڭكەيگەن شاعى» رومانىن جازعان جىلدارى ماركەسكە لاتىن امەريكاسىنىڭ عاجايىپ اقىنى رۋبەن داريونىڭ سۇلۋ جىرلارى، جىبەكتەي نازىك ليريكاسى شالقار شابىت سىيلادى. روماندى وقىعان كەزدە رۋبەن داريو پوەزياسىنىڭ «ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ گومەرى» اتانعان ماركەسكە قاتتى اسەر ەتكەنى بىردەن بايقالادى. سونىمەن بىرگە لاتىن امەريكاسىنىڭ قاسيەتتى دە، كيەلى توپىراعى پابلو نەرۋدا، نيكولاس گيلەن، گابريەلا ميسترال، وكتاۆيا پاس سىندى ۇلتتىق ادەبيەتىنىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتىپ، ادامزاتقا تانىلعان ۇلى اقىنداردى تۋعىزدى.

تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن تاريحى بولماسا دا، حح عاسىردا ۇلتتىق ادەبيەتىنىڭ شەڭبەرىن بۇزىپ شىعىپ، الەمدى مويىنداتقان لاتىن امەريكاسىنىڭ ادەبيەتى قاي كەزدەن باستالادى دەگەن ساۋال كىم-كىمدى بولسا دا قىزىقتىرماي قويمايتىنى ايدان-انىق. وسىعان وراي ءبىر قىزىق جاعدايدى سىزدەرگە ايتا وتىرايىن. ءبىر قىزىعى، جاڭا الەمدى اشقان حريستوفور كولۋم لاتىن امەريكاسىنىڭ ءبىرىنشى جازۋشىسى بولىپ سانالادى. ارينە، ول روماندار جازعان جوق، بىراق ونىڭ سوڭىندا وتە قىزىقتى كۇندەلىكتەرى، حاتتارى مەن جازبالارى قالدى. لاتىن امەريكاسىنىڭ ادەبيەتىن زەرتتەيتىن مامانداردىڭ ايتۋىنشا، تاپ وسى كولۋمب بولاشاقتاعى لاتىنامەريكالىق ادەبيەتتىڭ ەڭ ماڭىزدى ميفولوگەمالارىن كورسەتىپ كەتكەن كورىنەدى.

كولۋمبتىڭ دا، كوپتەگەن كونكيستادورلاردىڭ كۇندەلىكتەرىندە دە بۇل ەلدىڭ بۇرىن-سوڭدى ادام بالاسى كورمەگەن تاڭعاجايىپ مەكەن ەكەنى تىلگە تيەك ەتىلەدى. ولاردىڭ ءوز كۇندەلىكتەرىن وسىنداي سەزىممەن جازۋىنا لاتىن امەريكاسى تابيعاتىنىڭ قاتتى اسەر ەتكەنىن ايتپاي كەتپەسكە بولمايدى. بۇل ەلدىڭ تابيعاتىنداي تابيعات ەۋروپادا دا، ازيادا دا جوق. ولاردىڭ تابيعاتى جەر شارىنداعى بىردە-ءبىر ەلدىڭ تابيعاتىنا ۇقسامايدى.

كولۋمب بۇل ولكەدەن جەردىڭ جۇماعىن، ادام-اتا مەن حاۋا-انا ۇرپاقتارىنىڭ مۇراگەرلەرىن ىزدەگەن بولاتىن. كانكيستادورلار بولسا ەلدارادو ەلىن، ماڭگىلىك جاستىقتىڭ التىن قاينارىن ىزدەدى. ەرتەگىلەر ەلىندەگىدەي لاتىن امەريكاسىنىڭ عاجايىپ تابيعاتى كانكيستادورلاردى بۇل ەلدە ادام ايتسا سەنبەيتىن قۇبىلىستاردىڭ بار ەكەنىنە سەندىردى. لاتىنامەريكالىق ماگيالىق رەاليزمنىڭ تەرەڭگە كەتكەن تامىرى وسىندا جاتىر. سوعان قاراماستان، لاتىن امەريكاسىنىڭ كەمەلدەنگەن ادەبيەتى تىم كەش پايدا بولدى. مىسالى، ءحVى عاسىردا ولاردا تەك كانكيستادورلاردىڭ ەپيستوليارلىق پروزاسى عانا بولدى، ءحVىى عاسىردا پوەزيا باسىمدىق الدى، ويتكەنى يسپان كورولىنىڭ جارلىعىمەن رومان جازۋعا تىيىم سالىندى.

كەلەشەكتە ومىرگە كەلىپ، دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرەتىن لاتىنامەريكالىق ادەبيەتتىڭ العاشقى قارلىعاشتارى ءحىح عاسىردا پايدا بولعانىمەن، ولاردى دا كەمەلدەنگەن ادەبيەتتىڭ ۇلگىلەرى دەۋگە اۋزىمىز بارمايدى. نەلىكتەن لاتىنامەريكالىق ادەبيەت ءا دەگەننەن بۇكىل سۇلۋلىعىمەن كورىنىپ، ويىنىڭ تەرەڭدىگىمەن وقىرماندى ءوزىنىڭ ماگنيتتەي ورىسىنە تارتىپ اكەتە المادى؟ مۇنىڭ ءبىز بىلەتىن بىرنەشە سەبەبى بار. بۇل ەڭ الدىمەن وسى ەل ادەبيەتىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ جاستىعىنا بايلانىستى. ءحVىىى جانە ءحىح عاسىرداعى ەڭ العاشقى لاتىنامەريكالىق جازۋشىلار وزدەرىنىڭ ءتولتۋما ماتىندەرىن تۋعىزا الماي، ەۋروپالىق ۇلگىلەردى كوشىرۋمەن اينالىستى. جانە دە بۇل كوشىرمەلەر لاتىن امەريكاسى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان شىندىقتى سۋرەتتەۋگە جاراعان جوق. وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر، ادەبيەت فولكلوردان ءوسىپ شىعادى. ياعني، ۇلكەن ادەبيەت بولۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ وزىنە ءتان حالىقتىق قاينارى بولۋى ءتيىس. ال، لاتىن امەريكاسىنىڭ ادەبيەتى فولكلوردان ءوسىپ شىعا المايتىن ەدى، سەبەبى ولاردىڭ ءتولتۋما فولكلورى بولعان جوق. يسپان فولكلورى لاتىن امەريكاسى مادەنيەتىنىڭ سيپاتىن تانىتۋعا جارامادى، ويتكەنى، ول مۇلدە باسقا رۋحاني شىندىقتى سۋرەتتەدى. يندەەتستەردىڭ دە، قارا ءناسىلدى قۇلداردىڭ فولكلورى دا بۇل ەلدىڭ مادەنيەتىن تانىتۋعا جارامادى. سوعان قاراماستان حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىندا پروتسەسس ىسكە قوسىلىپ، لاتىن امەريكاسى ادەبيەتىنىڭ كەمەلدەنگەن ۇلگىلەرى دۇنيەگە كەلە باستادى. موماقان عانا تىرلىگىن كەشىپ، تىنىش جاتقان لاتىنامەريكالىق ادەبيەتتىڭ كەنەتتەن بۇلقىنىپ، جانارتاۋداي اتىلۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بۇل ەڭ الدىمەن يسپاندىق-پورتۋگالدىق وتارلاۋ جۇيەسىنىڭ كۇيرەپ، بوداندىقتا بولعان برازيليا، چيلي، پاراگۆاي، مەكسيكا جانە تاعى دا باسقا ەلدەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن الۋىنا بايلانىستى. بۇل ءوز كەزەگىندە وسى ەلدەردەگى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ ويانۋىنا الىپ كەلدى. حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن، كىم ەكەنىن، قايدان كەلىپ، قايدا بارا جاتقانىن تانۋ ءۇشىن مۇلدەم جاڭا كوركەم فورمالاردى ىزدەي باستادى. سونىمەن بىرگە بورحەس، كورتاسار، جورجي امادۋ، ماركەس سياقتى كوپتەگەن لاتىنامەريكالىق جازۋشىلار ەكى مادەنيەتتى تەل ەمىپ ءوستى، ءبىر جاعىنان ولار ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ بەسىگىندە تەربەلسە، ەكىنشى جاعىنان ولاردىڭ ءىرى جازۋشى، ۇلكەن سۋرەتكەر بولۋىنا ەۋروپانىڭ مادەنيەتى ءوزىنىڭ زور ىقپالىن تيگىزدى. مىنە وسىنداي جاعداي مۇلدە جاڭا ادەبيەتتىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە مۇرىندىق بولدى.

مەنىڭ ويىمشا، جورجي امادۋدى لاتىن امەريكاسىنىڭ ەڭ العاشى ۇلى جازۋشىسى دەۋگە بولاتىن سىڭايلى. بۇل جازۋشى 1912 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ءالى كۇنگە دەيىن الەمدەگى شىعارمالارى ەڭ كوپ وقىلاتىن جازۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. شىعارمالارىنىڭ نەگىزىندە كوپتەگەن فيلمدەر تۇسىرىلگەن. مەنىڭ زامانداستارىم، وسى جازۋشىنىڭ شىعارماسى نەگىزىندە «قۇم جاعالۋى ەلدەرىنىڭ گەنەرالدارى» اتتى ءفيلمنىڭ تۇسىرىلگەنىن بىلەتىن شىعار دەپ ويلايمىن. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ماركەس پەن بورحەس سياقتى كوپتەگەن لاتىنامەريكالىق جازۋشىلاردىڭ جاڭا، ساپالى پروزاسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە جورجي امادۋدىڭ «قۇم جاعالۋى ەلدەرىنىڭ گەنەرالدارى» رومانىنىڭ زور ىقپالى بولدى دەپ ويلايمىن. جورجي امادۋ مەن ونىمەن ءبىر ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەن جازۋشىلاردىڭ ورتاق ۇجىمدىق كەيىپكەرى بولدى. كوپ جاعدايدا لاتىنامەريكالىق ماتىندەردىڭ باس كەيىپكەرى – وتباسى مەن حالىق بولىپ كەلەدى. مىسالى، ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» رومانىنىڭ باس كەيىپكەرى – بۋەنديا اۋلەتى، ال، «ەلباسىنىڭ ەڭكەيگەن شاعى» شىعارماسىنىڭ باس كەيىپكەرى ديكتاتور عانا ەمەس، سول ديكتاتوردىڭ ىستەگەن تىرلىگىن باياندايتىن حالىق. ءبىرىنشى رەت جورجي امادۋدىڭ تۋىندىلارىندا رەاليستىك ەلەمەنتتەر مەن رەاليستىك بايانداۋلاردىڭ فانتاستيكالىق ەلەمەنتتەرمەن بىرىگىپ كەتەتىن سينتەزى پايدا بولدى. ۋاقىت وتە كەلە اڭگىمەلەۋ شەبەرلىگىنىڭ مۇنداي ءتاسىلى ماگيالىق رەاليزم دەپ اتالا باستادى. مىنە، وسىنداي لاتىنامەريكالىق پروزا مەن پوەزيانىڭ شەڭبەردى بۇزىپ شىعىپ عارىشقا سامعاۋى حح عاسىردىڭ 50-60 جىلدارىندا ورىن الدى. ارينە، ونىڭ التىن باستاۋىندا بورحەس، كورتاسار، استۋرياس پەن ماركەستەر تۇردى.

(جالعاسى بار)

امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى

Abai.kz