Qosh. Sonymen qúrmetti dostarym, taghy da bir jyl ayaqtalyp, tarih qoynauyna sýngigeli jatyr. Jyl sonynda esep berip, qanday is tyndyrghanymdy oy eleginen ótkizip qoyatyn әdetim bar. Ótken jyly elordadaghy QR Últtyq akademiyalyq kitaphanasynyng tórinen әlem jәne qazaq әdebiyeti taqyrybyna arnalghan dәristerimdi oqudy bastap ketken bolatynmyn. Nәtiyjesi jaman bolghan joq. Ádebiyetti sýietin halyq dәristerime joghary baghasyn berip jatyr. Búl men ýshin ýlken quanysh. Óitkeni, әdebiyettegi jankeshtilikpen jasap jatqan júmysynnyng naghyz baghasyn halyq qana beredi. Kelesi jyly da dәristerimdi jalghastyryp, kórkem tuyndylary oqyrmandardy qatty qyzyqtyratyn qalamgerlerding tvorchestvosy turaly keninen kósilip әngime aitu josparda bar.

Qúday qalasa, 2024 jyldyng basynda «Latynamerikalyq qúbylys jәne Markes fenomeni» atty birneshe dәris oqudy kózdep otyrmyn. Bir eki kýnde osy ýlken dәrisimning nýktesin qoyamyn. Kólemi shamamen 30 bet bolyp qalady. Yaghni, búl degeniniz kem degende ýsh saghatqa sozylatyn dәris degen sóz.

Qúrmetti dostarym! Endi osy keleshekte oqylatyn ýlken dәrisimning shaghyn kirispesin sizderding nazarlarynyzgha úsynghandy jón sanap otyrmyn.

LATYNAMERIKALYQ QÚBYLYS JÁNE MARKES FENOMENI

«Latynamerikalyq әdebiyet» degenimiz ne? Ol ýshin eng aldymen «Latyn Amerikasy degenimiz ne?» degen kýrmeui kýrdeli saualdyng jauabyn anyqtap alugha tiyispiz. Latyn Amerikasy degenimiz bir ýlken el nemese tipti Ontýstik Amerikanyng kontiynenti emes. Latyn Amerikasynyng aumaghy Soltýstik Amerikanyng bóligin de qamtidy.

Latyn Amerikasy degenimiz 405 millionnan astam túrghyny bar, tarihy taghdyry, dәstýri men mәdeniyeti qalyptasqan 29 memleket. Soghan qaramastan osy elderde tughan qalamgerlerding bәrin biz latynamerikalyq jazushylardyng qataryna jatqyzyp, tuyndylaryn latynamerikalyq әdebiyet dep jýrmiz. Al shyndyghynda, Markes – kolumbiyalyq, Borhes pen Kortasar – argentinalyq, Karpaniter -kubalyq, Mario Vargos Liosa – peruandyq, Jorju Amadu – braziliyalyq jazushy, Asturias bolsa Gvatemalada tughan. Dey túrsaq ta olardyng әdebiyet tarihynyn, mәdeniyetinin, ónerining ortaq belgileri bar.

Áueli, osy elderde kindik qany tamghan jazushylardyng bәrine tәn qanday ortaq belgiler bar ekenine nazar audaryp kóreyik. Eng aldymen búl elderdi bir-birine mәdeniyetting ortaq qaynary jaqyndatyp túr. Óitkeni, Latyn Amerikasynyng mәdeniyeti degenimiz, birinshiden - aboriygendik mәdeniyet, yaghni, indeesterding foliklory men anyzy. Ekinshiden osy jerdi basyp alghan aq nәsildi jaulaushylardyn, atap aitsaq, - europalyqtardyng әdebiyeti men filosofiyasy jәne әriyne, qara nәsildi qúldardyng mәdeniyeti. Tútastay alghanda latynamerikalyq mәdeniyet degenimiz әlemdik órkeniyettegi barlyq negizgi etnostardyng sintezi. Búdan bólek, shartty týrde alghanda tildegi ortaqtyq pen tútastyq ta Latyn Amerikasyna tәn sipat. Óitkeni, Latyn Amerikasynyng negizgi eki tili – portugal men ispan tili qatty úqsaydy. Sonymen birge Latyn Amerikasyndaghy elderding hristian dinin ústanatyny da olardy jaqyndata týsedi.

Búl elderding ortaq tarihy jәne mәdeny tәjiriybesi bar. Osyghan oray, bir manyzdy mәselege airyqsha toqtalghym keledi. Latyn Amerikasy, Latyn Amerikasynyng tarihy, Latyn Amerikasynyng etnostary adam mәdeniyetinin, adamzattyq órkeniyetting paradokstarymen europalyq órkeniyetten búryn jolyqty. Mysaly, adam tabighatynyng paradokstarymen, mәdeniyet pen ghylym damuynyng paradokstarymen europalyqtar HH ghasyrda tanysty. Al, Latyn Amerikasy múnday paradokstardy europalyqtardan әldeqayda erte kórdi. Týsinikti bolu ýshin búl mәselege jan-jaqty toqtala keteyik.

Europalanghan Latyn Amerikasynyng tarihy 492 jyly Hristofor Kolumb jana әlemdi ashqan kezden bastalady. Uaqyt óte kele Latyn Amerikasynyng aumaghy Ispaniya men Portugaliyanyng otaryna ainaldy. Osyghan oray bir nәrsege nazar audarynyzdar. Latyn Amerikasynyng tarihy Kolumbqa deyin de júmaqtyng mekeni boldy dep aita almaymyz. Ol jerde óte jabayy rәsimder men qatygez yrymdar boldy. Alayda, búl jerge aq nәsildi jaulaushylardyng tabany tiygennen keyin Latyn Amerikasy naghyz zúlymdyqtyng Otanyna ainalyp, qangha boyalyp, halqy zorlyq-zombylyqqa úshyrady. Latyn Amerikasyn shoqyndyru barysynda konkistadorlar tútastay halyqtardy jer betinen joyyp jiberdi. Kóne órkeniyetting kýlin kókke úshyrdy. Mine osy jerde biz tarih pen mәdeniyetting keybir manyzdy paradokstaryna kuә bolamyz.

Konkisto dep atalatyn, Latyn Amerikasynyng jana buyny búl jerge shamamen HV ghasyrdyng ayaghynda kelip, HVI ghasyrdyng ortasyna deyin túraqtap qaldy. Búl kezeng Europa ýshin erekshe uaqyt bolyp sanalady. Biz búl kezendi qayta Órleu dәuiri, Renessans dәuiri dep atap jýrmiz.

Ózderiniz jaqsy bilesizder, Renessanstyng negizi - antroposentrizm filosofiyasy. Antroposentrizm degenimiz ne? Renessans dәuirining filosoftary, oishyldary, jazushylary men aqyndary osy ghasyrda adam tabighatynyng jana qúpiyasyn ashty. Injildi múqiyat oqyp shyqqan olar janalyq ashyp, odan adamnyng qúday syndy qúbylys ekeni turaly manyzdy sózderdi tapty. Búl Adam boyynda da Qúdaylyq qúdiret bar degen sóz. Adam tabighatynan jaratushy qúbylys.

Renessanstyq filosofiya men renessanstyq tәjiriybe adam tabighatynda jasyrynyp jatqan ziyatkerlik quat pen erik-jigerding sarqylmas kenin tapty. Adam olardyng kómegi arqasynda kez kelgen maqsatyna qol jetkize alady eken. Kóptegen úly geografiyalyq janalyqtar Renessans zamanynda ashyldy. Guttenberg ózining baspa mashinasyn Renessans dәuirinde oilap shyghardy. Yaghni, aqparat almasudyng jana tehnologiyasy payda boldy. Osynyng bәri de tarihy mәdeny dýmpuding janartauday atyluyna úlasty.

Búl jerde bir óte manyzdy dýniyeni eskerte ketken abzal. Renessanstyq oishyldar tap osynday ziyatkerlik kýshtin, ghalamat adam jigerining etikalyq tabighatynyng joq ekenin jaqsy bayqady. Mine, sondyqtan da adamnyng boyyndaghy yadrolyq kýsh-quaty iygilikke ghana emes, zúlymdyqqa da qyzmet ete berui yqtimal. Latyn Amerikasynda oryn alghan jaghday osynyng aiqyn dәleli.

Aytalyq kankistadorlar degenimiz kimder? Mysaly, ataqty konkistadorlar Ernan Kortes, Gonsada de Kesado, Diyego de Alimagrolar Latyn Amerikasyna siniri shyqqan kedey bolyp kelgen adamdar. Negizinen olardyng kóbisi dýniye-mýlikterin satyp, týsken aqshalaryna qaru-jaraq alyp, Amerikagha kelip jana ómirdi bastaghan ispan sharualary. Olar tughan Ispaniyasynda ózderining jaqsy ómirding shylbyrynan ústay almaytyndaryn jaqsy týsindi.

Al, Latyn Amerikasynda, Ontýstik Amerikada olar Europanyng eng әigili korolidarynan da bay adamdargha ainaldy. Mine osy qatygez adamdar qoldary qalt etpesten, esh shimirikpesten jergilikti túrghyndardy ayamay qyrdy. Tútas qalalardy jermen jeksen qyldy.

Olardyng bәri de shetinen jýrekjútqan batyr, otqa salsa janbaytyn, sugha salsa batpaytyn erik-jigeri kýshti adamdar boldy. Adamnyng boyyndaghy óte kýshti erik-jigeri jaqsylyqqa ghana emes, jamandyqqa da qyzmet ete beretini shyndyghynda da tang qalarlyq paradoks. Mysaly, Ernan Kortaske Meksikany jaulap alu ýshin batpaqty alqaptarmen, djungliylermen 600 shaqyrym jerdi jýrip ótuine tura keldi. Al, Gonsala de Kesado Kolumbiyany baghyndyru ýshin tap osynday jerlermen 2000 shaqyrym jýrip ótti. Osyghan qarap búl adamdardyng tózimdiligi men erik-jigerining qanshalyqty kýshti bolghanyn ózderiniz baghalay beriniz. Taghy da bir paradoks jaghday búl adamdardyng bәri de shetinen hristiandar edi. Kankistolardyng negizgi úrany shoqyndyru jәne baghyndyru boldy. Bir qaraghanda Hristos ózimen birge sәuleni, mahabbat pen meyirimdi, izgilik pen adamgershilikti alyp kelgen synayly. Alayda Hristos pen hristiandyq degen eki bólek nәrse. Mәselen, Hristostyng adamgershilik, meyirimdilik pen mahabbat turaly aitqan sózderi bar. Sonymen birge hristian shirkeuining baghyndyrghan elderge diny rәsimderin mәjbýrlep engizetin tәjiriybesi bar.

Latyn Amerikasy ózderining bolashaq túrghyndarynyng arqasynda adam tabighatynyn, adam mәdeniyetining paradokstarymen Europadan búryn tanysty. Múnyng bәri de osy elge tәn ortaq belgiler, sondyqtan da múnday tarihiy-mәdeny arqau latynamerikalyq jazushylardyng bәrinde bar.

Latynamerikalyq әdebiyet degenimizde bizding oiymyzgha birden Markesting esimi týsedi. Búl bir jaghynan týsinikti de. Óitkeni, ol әlemdik prozada ýlken tónkeris jasaghan, anyzgha ainalghan túlgha. Suretkerding «Jýz jyldyq jalghyzdyq» romany HH ghasyrdyng eng әigili tuyndysyna ainalyp, Markesting ózi bolsa «bizding zamanymyzdyng Gomeri» atandy. Dey túrsaq ta latynamerikalyq әdebiyet degenimiz jalghyz Markes emes. Búl topyraqta әlem oqyrmandaryn tanghajayyp tuyndylarymen tamsandyrghan Jorjy Amadu, Aleho Karpentier, Miygeli Anhel Asturias, Horhe Luis Borhes, Hulio Kortasar, Huan Karlos Onneti, Huan Rulifo, Karlos Fuentes, Miygeli Otero Siliva, Mario Vargos Liosa, Augusto Rao Bastsos jәne taghy da basqa әlemge tanylghan kóptegen jazushylar dýniyege keldi. Prozasynyng ghana emes, poeziyasynyng da әlem әdebiyetining aspanynda júldyzday jarqyrap túrghan óz orny bar. Mysaly, «Elbasynyng enkeygen shaghy» romanyn jazghan jyldary Markeske Latyn Amerikasynyng ghajayyp aqyny Ruben Darionyng súlu jyrlary, jibektey nәzik lirikasy shalqar shabyt syilady. Romandy oqyghan kezde Ruben Dario poeziyasynyng «bizding zamanymyzdyng Gomeri» atanghan Markeske qatty әser etkeni birden bayqalady. Sonymen birge Latyn Amerikasynyng qasiyetti de, kiyeli topyraghy Pablo Neruda, Nikolas Gilien, Gabriela Mistrali, Oktavia Pas syndy últtyq әdebiyetining shenberinen shyghyp ketip, adamzatqa tanylghan úly aqyndardy tughyzdy.

Tamyryn terenge jibergen tarihy bolmasa da, HH ghasyrda últtyq әdebiyetining shenberin búzyp shyghyp, әlemdi moyyndatqan Latyn Amerikasynyng әdebiyeti qay kezden bastalady degen saual kim-kimdi bolsa da qyzyqtyrmay qoymaytyny aidan-anyq. Osyghan oray bir qyzyq jaghdaydy sizderge aita otyrayyn. Bir qyzyghy, jana әlemdi ashqan Hristofor Kolum Latyn Amerikasynyng birinshi jazushysy bolyp sanalady. Áriyne, ol romandar jazghan joq, biraq onyng sonynda óte qyzyqty kýndelikteri, hattary men jazbalary qaldy. Latyn Amerikasynyng әdebiyetin zertteytin mamandardyng aituynsha, tap osy Kolumb bolashaqtaghy latynamerikalyq әdebiyetting eng manyzdy mifologemalaryn kórsetip ketken kórinedi.

Kolumbtyng da, kóptegen konkistadorlardyng kýndelikterinde de búl elding búryn-sondy adam balasy kórmegen tanghajayyp meken ekeni tilge tiyek etiledi. Olardyng óz kýndelikterin osynday sezimmen jazuyna Latyn Amerikasy tabighatynyng qatty әser etkenin aitpay ketpeske bolmaydy. Búl elding tabighatynday tabighat Europada da, Aziyada da joq. Olardyng tabighaty Jer Sharyndaghy birde-bir elding tabighatyna úqsamaydy.

Kolumb búl ólkeden jerding júmaghyn, Adam-Ata men Haua-Ana úrpaqtarynyng múragerlerin izdegen bolatyn. Kankistadorlar bolsa Elidarado elin, mәngilik jastyqtyng altyn qaynaryn izdedi. Ertegiler elindegidey Latyn Amerikasynyng ghajayyp tabighaty kankistadorlardy búl elde adam aitsa senbeytin qúbylystardyng bar ekenine sendirdi. Latynamerikalyq magiyalyq realizmning terenge ketken tamyry osynda jatyr. Soghan qaramastan, Latyn Amerikasynyng kemeldengen әdebiyeti tym kesh payda boldy. Mysaly, HVI ghasyrda olarda tek kankistadorlardyng epistolyarlyq prozasy ghana boldy, HVII ghasyrda poeziya basymdyq aldy, óitkeni ispan korolining jarlyghymen roman jazugha tyiym salyndy.

Keleshekte ómirge kelip, dýniyeni dýr silkindiretin latynamerikalyq әdebiyetting alghashqy qarlyghashtary HIH ghasyrda payda bolghanymen, olardy da kemeldengen әdebiyetting ýlgileri deuge auzymyz barmaydy. Nelikten latynamerikalyq әdebiyet ә degennen býkil súlulyghymen kórinip, oiynyng terendigimen oqyrmandy ózining magnittey órisine tartyp әkete almady? Múnyng biz biletin birneshe sebebi bar. Búl eng aldymen osy el әdebiyetinin, mәdeniyetining jastyghyna baylanysty. HVIII jәne HIH ghasyrdaghy eng alghashqy latynamerikalyq jazushylar ózderining tóltuma mәtinderin tughyza almay, europalyq ýlgilerdi kóshirumen ainalysty. Jәne de búl kóshirmeler Latyn Amerikasy ómir sýrip jatqan shyndyqty suretteuge jaraghan joq. Ózderiniz jaqsy bilesizder, әdebiyet foliklordan ósip shyghady. Yaghni, ýlken әdebiyet bolu ýshin últtyng ózine tәn halyqtyq qaynary boluy tiyis. Al, Latyn Amerikasynyng әdebiyeti foliklordan ósip shygha almaytyn edi, sebebi olardyng tóltuma foliklory bolghan joq. Ispan foliklory Latyn Amerikasy mәdeniyetining sipatyn tanytugha jaramady, óitkeni, ol mýlde basqa ruhany shyndyqty surettedi. Indeesterding de, qara nәsildi qúldardyng foliklory da búl elding mәdeniyetin tanytugha jaramady. Soghan qaramastan HH ghasyrdyng 20-30 jyldarynda prosess iske qosylyp, Latyn Amerikasy әdebiyetining kemeldengen ýlgileri dýniyege kele bastady. Momaqan ghana tirligin keship, tynysh jatqan latynamerikalyq әdebiyetting kenetten búlqynyp, janartauday atyluynyng birneshe sebebi bar. Búl eng aldymen ispandyq-portugaldyq otarlau jýiesining kýirep, bodandyqta bolghan Braziliya, Chili, Paragvay, Meksika jәne taghy da basqa elderding tәuelsizdigin aluyna baylanysty. Búl óz kezeginde osy elderdegi halyqtardyng últtyq sana-sezimning oyanuyna alyp keldi. Halyq ózining tarihyn, kim ekenin, qaydan kelip, qayda bara jatqanyn tanu ýshin mýldem jana kórkem formalardy izdey bastady. Sonymen birge Borhes, Kortasar, Jorjy Amadu, Markes siyaqty kóptegen latynamerikalyq jazushylar eki mәdeniyetti tel emip ósti, bir jaghynan olar últtyq mәdeniyetting besiginde terbelse, ekinshi jaghynan olardyng iri jazushy, ýlken suretker boluyna Europanyng mәdeniyeti ózining zor yqpalyn tiygizdi. Mine osynday jaghday mýlde jana әdebiyetting dýniyege keluine múryndyq boldy.

Mening oiymsha, Jorjy Amadudy Latyn Amerikasynyng eng alghashy úly jazushysy deuge bolatyn synayly. Búl jazushy 1912 jyly dýniyege kelgen. Áli kýnge deyin әlemdegi shygharmalary eng kóp oqylatyn jazushylardyng biri bolyp sanalady. Shygharmalarynyng negizinde kóptegen filimder týsirilgen. Mening zamandastarym, osy jazushynyng shygharmasy negizinde «Qúm jaghaluy elderining generaldary» atty filimning týsirilgenin biletin shyghar dep oilaymyn. Múny aityp otyrghan sebebim, Markes pen Borhes siyaqty kóptegen latynamerikalyq jazushylardyng jana, sapaly prozasynyng dýniyege keluine Jorjy Amadudyng «Qúm jaghaluy elderining generaldary» romanynyng zor yqpaly boldy dep oilaymyn. Jorjy Amadu men onymen bir uaqytta ómir sýrgen jazushylardyng ortaq újymdyq keyipkeri boldy. Kóp jaghdayda latynamerikalyq mәtinderding bas keyipkeri – otbasy men halyq bolyp keledi. Mysaly, Markesting «Jýz jyldyq jalghyzdyq» romanynyng bas keyipkeri – Buendia әuleti, al, «Elbasynyng enkeygen shaghy» shygharmasynyng bas keyipkeri diktator ghana emes, sol diktatordyng istegen tirligin bayandaytyn halyq. Birinshi ret Jorjy Amadudyng tuyndylarynda realistik elementter men realistik bayandaulardyng fantastikalyq elementtermen birigip ketetin sintezi payda boldy. Uaqyt óte kele әngimeleu sheberligining múnday tәsili magiyalyq realizm dep atala bastady. Mine, osynday latynamerikalyq proza men poeziyanyng shenberdi búzyp shyghyp gharyshqa samghauy HH ghasyrdyng 50-60 jyldarynda oryn aldy. Áriyne, onyng altyn bastauynda Borhes, Kortasar, Asturias pen Markester túrdy.

(Jalghasy bar)

Amangeldi Kenshilikúly

Abai.kz