سوڭعى ۋاقىتتاردا قوعامدا جانە ەلىمىزدىڭ ساياسي ورىسىندە وتە قىزىقتى جاعدايلار ورىن الۋدا: دەمالىستان سوڭ جۇمىسىن  جانداندىرعان ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتا باستادى. دەپۋتات قازىبەك يسا «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدايتىن ۋاقىت جەتتى دەپ مالىمدەمە جاسادى. كەلەسى رەتتە دەپۋتات رينات زايتوۆ «85 مىڭ تەڭگە جالاقى» بويىنشا ءاربىر قازاقستاندىق وتباسىنىڭ داستارحان ءمازىرى مەن الەۋمەتتىك جاعدايىن تالداپ بەردى. ونىڭ الاياقتار تۋرالى ايتقان ءسوزى ۇلكەن شۋ تۋدىرى، ءماجىلىس ريناتتىڭ ءتارتىبىن مايشاممەن قاراۋعا ءماجبۇر بولدى... ودان سوڭ دەپۋتاتتار ەرمۇرات باپي،  امانجول ءالتاي، قازىبەك يسا ەلىمىزدەگى جات ءدىني اعىم وكىلدەرىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ءداستۇر‑سالتتارىنا شابۋىلى تۋرالى، ەل تۇتاستىعى مەن زايىرلى مەملەكەت قۇرۋدىڭ ىرگەتاسىنا قاۋىپ توندىرە باستاعانى تۋرالى مالىمدەمەلەر جاسادى...

قوعامدى تولعاندىراتىن مۇنداي ماسەلەلەر بويىنشا دەپۋتاتتاردىڭ جانە پارتيالىق فراكتسيانىڭ اشىق مالىمدەمەلەر جاساۋى بىزدەگى پارلامەنتاريزم تاريحىندا  سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا دەسە بولادى.  قوعام ونى ريزا كوڭىلمەن قابىلداۋدا. سەبەبى، قوعام تاۋسىلمايتىن ىردۋ‑دىردۋدان، قۇرعاق  ۋادەدەن، ونبەيتىن تىرلىكتەن، بەرەكەتسىز جۇرىستەن، جالعان دىننەن ابدەن شارشاعان سىڭايلى...

سونىمەن بىرگە، قازىرگى قوعامدىق پىكىردىڭ سيپاتى دا وزگەشە بولا باستاعانداي ‑ «بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك، بۇعان ۇيقاستى ولەڭ، ءسوز كەرەك» دەمەكشى (شاكارىم), ەندى قوعام پىكىرى تۇرمىستىق دەڭگەيدەن اسىپ،  مەملەكەتتىلىك ماسەلەگە كوبىرەك ويىسا باستاعانى انىق بايقالادى. بۇل  ‑ حالىقتىڭ ويانا باستاعانىن، ياعني، ءوز تاعدىرى مەن مەملەكەتىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداي باستاعانىن بىلدىرەتىن جاعىمدى قۇبىلىس. ەندى، وسى جاعدايدا ءبىز دە قازاقستاندىق پاتريوتيزمنىڭ قازىرگى جايى تۋرالى ماسەلەنى دەر كەزىندە كوتەرىپ، جۇرت نازارىنا ويىمىزدى ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

الدىمەن، «پاتريوتيزم» تەرمينى تۇسىنىگىنىڭ باسىن اشىپ الايىق. ءبىز  تەرميندى وزگەرتپەدىك، قازاقشا بالاماسىن ىزدەمەدىك. سەبەبى، «پاتريوت+يزم» الدەقاشان حالىقارالىق تەرمين رەتىندە تىلىمىزدە قولدانىسقا ەنگەن.

پاتريوتيزم ءسوزى ەجەلگى گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا «وتانداستار» ۇعىمىن بەرەدى. وندا «پاتريوت» ءوز ەلىنىڭ جەتىستىگىنە ماقتاناتىن، كەمشىلىگىنە كۇيزەلەتىن، ءوزىنىڭ مادەنيەتىن ساقتاۋدى، ءوزىن وسى مادەنيەت اياسىندا سەزىنۋدى قالايتىن تۇلعا ماعىناسىندا ايتىلادى. ماسەلەنىڭ ءبارى وسى تۇسىنىك شەڭبەرىندە تۇيىقتالادى: «پاتريوتيزم» ‑  ەڭ الدىمەن، قوعامدىق سيپاتتاعى ۇعىم. سەبەبى، كەز كەلگەن ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ اياسى – ونىڭ ومىرگە كەلگەن ورتاسى بولىپ تابىلادى. ول وسى ورتادا (قوعامدا) ادام رەتىندە قالىپتاسادى، ورتا مادەنيەتىن بويىنا سىڭىرەدى، وسى ورتاعا تۇپ‑تامىرىمەن بايلانادى.

ولاي بولسا، ءار ادام ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ورتاسىنان، بويىنا سىڭىرگەن قاسيەتتەرىنەن ءبىر ساتتە ۇزىلدى‑كەسىلدى باس تارتا المايدى. سەبەبى، ول ءوز ورتاسىنان تىس ايماقتا ارۋاقىتتا ءوزىن ۇنەمى بوتەن سەزىنەتىن بولادى. ءيا، بۇعان قارسى پىكىر ايتۋشىلار دا تابىلادى، ويتكەنى، ادامزات تاريحىندا ءوز وتانىنان تىس جەردە ءوزىنىڭ بار قابىلەتىن اشا العان تۇلعالار جەتكىلىكتى. بىراق، ول «پاتريوتيزم» تۇسىنىگىنىڭ جوعارىداعى ءبىز ايتقان مازمۇنىن وزگەرتە المايدى. نەگە دەسەڭىز، ءبىز «پاتريوت» ۇعىمىن قالىپتاسقان تۇلعاعا قاتىستى ايتامىز. ونداي ادام، اباي سوزىمەن ايتقانداعى «تولىق ادام» ‑ ءوز وتانىن قايدا جۇرسە دە ۇمىتپايدى. ول ءوزىن ۇنەمى وتانىنىڭ ءبىر بولشەگىمىن دەپ ساناۋمەن بولادى. تىپتەن، ول شەتتە ۇزاق ءومىر ءسۇرىپ، ءوزىنىڭ تىلىنەن، داستۇرىنەن، مادەنيەتىنەن جاتتانسا دا، ول، ءبارىبىر، ءوز ساناسى تۇكپىرىندە وتانعا دەگەن ىقىلاسىن جوعالتا المايدى. ادام تاۋار ەمەس، زات ەمەس، نە، «تويعان جەرىنە» دەيتىن جانۋار ەمەس. ادامدا «ءتۇپسانا» دەگەن قۇدىرەتتى نارسە بار. مىنە، سول ءتۇپسانا ادامدا وتان تۋرالى ەلەستى ۇزدىكسىز جاڭعىرتىپ وتىرادى. مىسالى، كەزىندە شەت ەلدەرگە «اسىراندى»  بوپ كەتكەن بالالار ەسەيگەن شاعىندا نە سەبەپتەن ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن، ءتۇپ وتانىن كورگىسى كەلىپ اڭسايدى؟ سەبەبى، ونىڭ ءتۇپساناسىندا ساقتالعان «تەك» اتتى قاسيەتى ونى وسىعان جەتەلەيدى...

وسى ايتىلعان ويلاردان، ءاربىر ادام، ءاربىر ازامات، قوعام مەن مەملەكەت ءۇشىن «پاتريوت» ۇعىمىنىڭ وتە ماڭىزدى ەكەنىن كورەمىز: ونسىز ‑ جەكە ادام ومىرىندە مان‑ماعىنا جوق، ونسىز ‑ ازامات ومىرىندە «تۇياق تىرەر تىرەۋ» جوق، ونسىز ‑ قوعام ءومىرى كەزدەيسوق ادامداردىڭ حاوستى، بەي‑بەرەكەتسىز جيىنتىعى، ونسىز – مەملەكەت بويىندا ەشبىر كۇش‑قۋات جوق! سول سەبەپتەن، ءاربىر مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى مىندەتى ‑  ازاماتتاردىڭ بويىنداعى جوعارى پاتريوتتىق رۋحتىڭ بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى. ول تەك قانا تاربيەمەن كەلمەيدى. ول ءۇشىن ءار مەملەكەت ءوز ازاماتتارىنىڭ بويىندا «وتانىن سەزىنۋ» قاسيەتىن قالىپتاستىرا الۋى كەرەك.

وتانىن سەزىنۋ... بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە. ادام تۋىلعاننان وسكەنگە دەيىن اتا‑انا قامقورىندا بولادى. سول سەبەپتى، ونىڭ بويىندا اتا‑اناسىنا دەگەن ەرەكشە سەزىم قالىپتاساتىنى زاڭدى. ول تۇراقتى سەزىم بولعاندىقتان ‑  ادام عۇمىرىندا ەش وزگەرمەيدى. تىپتەن، اتا‑انا ومىردەن ءوتىپ كەتسە دە، ولارعا دەگەن  قيماس سەزىم ساقتالا بەرەدى...

ال، وتانعا دەگەن سەزىم شە؟  بۇل سەزىمنىڭ تۇراقتىلىعى ونداي ەمەس. ول كوپتەگەن وزگە فاكتورلاردىڭ ىقپالىندا بولاتىندىقتان، ونىڭ بولۋى سول فاكتورلارعا تاۋەلدى. ەگەر، مەملەكەتتە ادام ءومىرى باستى قۇندىلىق سانالىپ، مەملەكەتتىڭ ارەكەتى وسىعان باعىتتالاتىن بولسا ‑ وندا ونىڭ ازاماتتارى دا وتانعا وسىنداي سەزىممەن جاۋاپ بەرەتىن بولادى. ال، ەگەر، مەملەكەت ءوزىنىڭ باستى ماقساتى رەتىندە جەكەلەگەن ديكتاتوردىڭ، نە وليگارحتار مەن ونىڭ ماڭايىنداعىلاردىڭ «جاقسى ءومىرىن» قامتاماسىز ەتۋمەن شەكتەلسە ‑ وندا ونىڭ ازاماتتارى دا وتانىن سەزىنۋدەن الىستاي بەرەدى. ونداي وتان – «وگەي وتان» دەپ اتالادى!

ەندى، وسىنداي ءبىرشاما فيلوسوفيالىق تولعانىستاردان كەيىن، ءوز ەلىمىزدەگى پاتريوتيزمگە ناقتى توقتالايىق: قازاقستاندىق پاتريوتيزم قانداي، ول قاي دەڭگەيدە، كورىنىستەرى نەدە، شىنايى ما، الدە، دەكوراتسيا ما، مەملەكەت پەن قوعام دامۋىنا ول قالاي ىقپال ەتە الادى جانە ت.ت.

ءبىز وعان بىرنەشە قىرىنان، عىلىمي تۇردە ايتساق ‑ راكۋرستان قاراعانىمىز ءجون.

قازاقستاندىق پاتريوتيزم.

قازاقستان تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ۇلتارالىق قاتىناستا سوۆەتتىك مودەلدى تاڭداپ الدى دا، قازاقستاندى «كوپۇلتتى مەملەكەت» دەپ جاريالاپ جىبەردى. مەملەكەت اتاۋى بوىنشا پىكىرتالاس بولدى. وندا قازاق ەلى جانە قازاقستان اتتارى قاتار اتالىپ، اقىرىندا امبەباپ ماعىناداعى قازاقستن اتاۋى تاڭدالدى. مۇنداي اتاۋ مەن مەملەكەتتىڭ كوپۇلتتىلىق سيپاتقا يە بولۋى ‑ قازاق ۇلتى ءۇمىت ەتكەن تاريحي ادىلەتتىلىككە ساي بولمادى. سەبەبى، كونستيتۋتسيادا «ۋنيتارلى مەملەكەتپىز» دەلىنسە دە، ساياسي پراكتيكادا مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتتىڭ ستاتۋسى ناقتىلانبادى. ءسويتىپ، ءوزىن وسى مەملەكەتتىڭ ەگەسىمىز دەپ ساناعان قازاق ۇلتى ءوز مەملەكەتىندە «كوپ ۇلتتىڭ ءبىرى عانا» بولىپ قالدى...

مۇنداي جاعدايدا، ارينە، «وسى مەملەكەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى كىمنىڭ موينىندا؟» دەگەن سۇراق تۋاتىنى زاڭدى. ۇلتتىق ساياسات وعان جاۋاپ بەرە  المادى. قازاقستان ءفورمالدى تۇردە «ەجەلگى قازاق دالاسىندا قۇرىلعان مەملەكەت» دەلىنىپ، «ۋنيتارلى» دەگەن اتقا يە بولعانىمەن،  ناقتىسىندا قازاق ۇلتىنىڭ «مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت» رەتىندەگى جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنە جۇكتەيتىن تەتىككە، ياعني، ستاتۋسقا قول جەتكىزە المادى. قازاقتار مەملەكەتتەگى «130 نە 120 ۇلت» دەپ سانالعان كوپ ۇلتتىڭ  بىرىنە اينالدى... مىنە، ەلىمىزدە «قازاقستاندىق پاتريوتيزمگە» العاشقى سوققى وسىلاي جاسالعان بولاتىن! مۇنىڭ بولاشاقتاعى زاردابى وتە ۇلكەن بولارىن، وكىنىشكە وراي، سول كەزدەگى ساياسي تۇلعالار مەن زيالى قاۋىم جەتكىلىكتى دارەجەدە باعدارلاي المادى...

دەگەنمەن، سول كەزدىڭ وزىندە‑اق، وزگە ۇلتتار «تاريحي ادىلەتتىلىك وسىلاي» دەپ مويىنداپ،  ، «بۇل قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتى» دەگەنگە جۇگىنىپ ءوز تاريحي وتاندارىنا كوشە باستادى. ازداعان ۋاقىتتاردا بۇرىندارى ازشىلىقتا بولعان قازاق ۇلتى سانى جاعىنان باسىمدىققا يە بولدى. ەلدىڭ پاتريوتتىق سانا‑سەزىمىنىڭ باستى تىرەگى وسى بولدى. بىراق، ول كوش توقتادى دا، «كوپۇلتتى قازاقستان» ۇستانىمى بارلىق ۇلتتاردىڭ قۇقىن «مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت» دەڭگەيىنە كوتەردى. ەندى اركىم دە «مەملەكەت مەنىكى!» دەپ ايتا الاتىنداي دارەجەگە يە بولدى. وسىعان بايلانىستى وتان ۇعىمى ءوز تۇتاستىعىنان اجىراي باستادى – وزگە ۇلتتاردىڭ ءوز تاريحي وتاندارى بار بولسا، قازاق ۇلتى ءوز مەملەكەتىن «مەنىڭ وتانىم» دەپ تولىققاندى تانۋ مۇمكىندىگىنە ساياسي تۇرعىدا جەتە المادى.

سول سەبەپتى دە، جانە، قاتتى داعدارىسقا تۇسكەن وتانىن قۇتقارۋعا مۇمكىندىگى از بولۋى سەبەپتى – قازاقتاردا «وتانىن سەزىنۋ» تولىق بولمادى. ءارى، ونى «سەزدىرەتىن» ورتا – اۋىلداردى بيلىگى قيراتىپ تاستاعاندىقتان، وسىعان دەيىن لوكالدى، ياعني، وقشاۋلانا ورنالاسقان ۇلت «وتانىن سەزىنۋدى» گەنەراتسيالاي، باسقاشا ايتساق، جاڭعىرتىپ‑جان بەرىپ  وتىرۋعا قاۋقارى جەتپەي، ۇلت تۇتاستىعىنىڭ ىرگەسى سوگىلدى.  بارلىق جەردە دەپرەسسيالىق ميگراتسيا ءورىس الىپ، ۇلت بولمىسى شاشىراڭقى كۇيگە ءتۇستى. ءسويتىپ، سول كەزدە ءاربىر ادامعا «وتانىن سەزىنۋدەن» گورى، «جانباعىس» الدەقايدا ماڭىزدى بوپ شىقتى...

ءبىز ۇنەمى دە مەملەكەت تۋرالى ايتقاندا، لدىمەن ونىڭ حالقىن ەسكە الامىز. بارلىق وبەكتيۆتى دامۋ زاڭدارى بويىنشا وسىلاي بولۋى ءتيىس. مۇندا حالىق – سۋبستانتسيا، ال مەملەكەت – ونىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن اشاتىن قۇرال نە تەتىك. حالىق – سەبەپ، ال، مەملەكەت  ‑ سالدار. ماسەلەگە وسىلاي قاراساق، ءپاتريوتيزمنىڭ قاينار كوزى حالىقتىڭ قويناۋىنان شىعادى ەكەن. بىراق، ناقتى ومىردە ول باسقا پريزما ارقىلى جۇزەگە اسادى. سەبەبى، مەملەكەتتى قۋاتتى ەتەتىن دە، حالىقتىڭ ءومىرىن تۇراقتى ەتۋشى دە – ونىڭ بيلىگى! ال، حالىقتىڭ ءوز وتانىن جاپپاي «سەزىنۋى»، ياعني، پاتريوتتىق سەزىمنىڭ ويانۋى وسىدان تۋىندايدى. ادامزات تاريحىندا وسى فورمۋلا ۇزبەي جالعاسىپ كەلەدى. ونداي وقيعالار قازاق ەلىنىڭ دە تاريحىندا تالاي كەزدەسكەن. ماسەلەن، قازىرگى ۇرپاق ءوز ەلىنىڭ تاعدىرىندا شەشۋشى رول اتقارعان تۇلعالارىن ءالى كۇنگە ارداقتاۋدى ەش ۋاقىتتا توقتاتقان ەمەس، ارداقتاي بەرەدى دە. ەكىنشى جاعىنان، ەل  بيلىگىنىڭ قانداي بولۋى «لوتەرەيا ويىنىنا» ۇقسايدى: «بيلەۋشى تاڭداۋدا جولىمىز بولا ما، الدە سورىمىز تولا ما؟» دەگەن سۇراق حالىق ساناسىندا ۇنەمى تۇرادى. وسىدان كەلىپ، «ءاربىر حالىق ءوز بيلەۋشىسىنە لايىقتى» دەگەن قاعيدا پايدا بولادى.  بىراق، تەرەڭ ماعىناسىندا ول ونداي ەمەس. ءاربىر حالىق تەك قانا «باقىتتى ءومىر سۇرۋگە لايىقتى» دەگەن قاعيدامەن ءومىر سۇرۋلەرى كەرەك. ال، ونى بىردەن‑بىر قامتاماسىز ەتۋشى رۋحاني كۇش –  پاتريوتيزم  دەسە بولادى.

ۇلتتىق پاتريوتيزم – «ەل بيلىگىنىڭ قىزمەتىن رەتتەۋشى»، سونىمەن قاتار،  ۇلتتىڭ ءوز بولمىسىن ۇدەمەلى تۇردە دامىتىپ وتىرۋىنىڭ باستى دەتوناتورى. مىنە، وسىعان ەلدە ۇزاق جىلدار بيلىكتى باسىپ العان اۆتوريتاريزم قاتتى زيانىن تيگىزدى. تەك قازىرگى قاۋىپتى گەوساياسي جاعدايدا عانا، بيلىك مەملەكەت ىرگەتاسى حالىق ەكەنىن ۇعىپ، ءوزىنىڭ بۇرىنعى قاتەلىكتەرىن تۇزەۋگە بەت بۇرعان سىڭايلى. بۇل وڭايلىقپەن جۇزەگە اسپايدى. بۇل جولدان ءوتۋ ءۇشىن دە «تار جول، تايعاق كەشۋدى» باستان كەشۋ كەرەك. بىراق، قازاق حالقى ءۇشىن بۇل العاش كورىپ وتىرعان قۇقايى ەمەس ەكەنىن ەسكەرتەمىز....

ر.S. پاتريوتيزم تۋرالى العاشقى ماقالانى وسى جەردەن توقتاتامىز. كەلەسى ماقالادا ونىڭ ناقتى ومىردەگى كورىنىستەرىنە، تولقىمالى جاعدايىنا، ناقتى پراكتيكالىق قادامدارعا نازار اۋداراتىن بولامىز. جالعاسىن كۇتىڭىزدەر، قۇرمەتتى وقىرمان!

فوتو: اشىق دەرەككوزدەن

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz