باسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن... 

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن

28.

«ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىننىڭ» تۇپنۇسقالىلىعىن دالەلدەۋ رەتىمەن ت. وماربەكوۆ بايانداماسىندا: «ۇشىنشىدەن، قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ەڭبەگىندە بۇرىنعى قازاق دالاسىنىڭ كوپتەگەن كونە جەر، ەلدى مەكەن اتاۋلارى ۇشىراسادى. بۇگىنگى زامانداستارىمىزدىڭ مۇنشاما كوپ اتاۋلاردى ءوز جانىنان شىعارىپ اينالىمعا قوسا الماسى كۇمانسىز. بۇل اتاۋلار، ارينە، كەزىندە تۇپنۇسقادا جازىلعان»، – دەيدى[1]. كونفەرەنتسيادا تاۋاسارۇلى كىتابىنان كەيبىر جەر اتاۋدارىنىڭ بۇرىن قالاي اتالعاندىعى جايىندا دەرەكتەر الۋعا بولاتىنىن ك. نارىباەۆ تا اتاپ وتكەن. «ماسەلەن، ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن اڭىراقاي تاۋىندا قازاق-جوڭعار شايقاسى بولعاندىعىن بىلەتىنبىز، – دەيدى ول. – بىراق تا ونىڭ نەگە «اڭىراقاي» شايقاسى دەپ اتالعانى ءجايلى ونشا بىلە بەرمەيتىنبىز. ءبىر دەرەكتەردە بۇل تاۋدىڭ جازىعىنداعى شايقاستا جوڭعارلار جەڭىلىپ قىرىلىپ، دالادا اڭىراپ، بوزداپ قالىپتى، سودان جوڭعارلار اڭىراپ قالعان جەر «اڭىراقاي» دەپ اتالىپ كەتىپتى. ال ەكىنشى ءبىر دەرەكتە بۇل جەردىڭ اڭىراپ سوعاتىن ءبىر جەلى بار ەكەن، سوعان بايلانىستى اتالعان ەكەن دەپ ءارتۇرلى پىكىر ايتىلىپ جۇرگەن. ال قازىبەك بەكتىڭ ەڭبەگىندە بۇل تاۋدى حالقىمىز دالاتاۋ دەپ اتاعان. شىندىعىندا ونشا ۇلكەن ەمەس، كىشىلەۋ تاۋدىڭ تۇرعان جەرى ۇشى-قيىرى جوق كەڭ بايتاق دالا. شاماسى حالقىمىز تاۋدىڭ سونداي بىتكەنىنە قاراپ دالاتاۋ دەپ اتاعان ءتارىزدى. ال، اڭىراقاي اتاۋى جوڭعارلاردىڭ ءبىر مىڭباسىنىڭ اتى ەكەن. وسى مىڭباسى قازاقتىڭ بولەك دەگەن باتىرىمەن جەكپە-جەك شايقاستا قازا بولۋىنا بايلانىستى اڭىراقاي[2] اتالعانى انىقتالىپ وتىر»[3].

ال فولكلورلىق دەرەككوزدەردى قاراستىرا وتىرىپ ءبىزدىڭ زامانىمىزدا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، 1723–1730 جىلدارعى قازاق-ويرات سوعىسىنىڭ سوڭعى شايقاسى اڭىراقاي قىراتى مەن الاكول جازىعى اراسىندا بولعان. اڭىراقاي شايقاسى وتكەن ورىننىڭ تابيعي شەكارالارى وڭتۇستىك-باتىستا – اڭىراقاي تاۋىنىڭ سۋايىرىق جوتاسى مەن سولتۇستىك-شىعىس بەتكەيى، باتىسىندا – قوپالى وزەنىنىڭ الابى مەن قاراكەمەردىڭ تارماقتارى، سولتۇستىك-شىعىستا – بەسكول اڭعارى، ال شىعىستا – سارىبۇلاق وزەنىنىڭ الابى. كولەمى 210 شارشى كيلومەتر بولاتىن، ءۇشبۇرىش جوباسىنداعى وسى اۋدان باسقىنشى-جوڭعارلارعا قازاقتاردىڭ ءحVىىى عاسىردىڭ ءۇشىنشى ونجىلدىعىنىڭ سوڭىنا قاراي كورسەتكەن جالپىحالىقتىق قارسىلىعىنىڭ قورىتىندىلاۋشى كەزەڭىندەگى سوعىس ءىس-قيمىلدارى جۇرگەن باستى  مايدان دالاسى بولعان ەدى.

اڭىراقاي تاۋى ەكى قاباتتى قۇرىلىمنان تۇرادى. ورتالىق سۋايىرىق بولىگىنە سارىبۇلاق وزەنىنەن تاسباستاۋ بۇلاعىنا دەيىن كەي توبەلەرىنىڭ بيىكتىگى 1025–1030 مەترگە جەتەتىن ۇساق شوقىلى بەدەر ءتان بولسا، وڭتۇستىك-شىعىسىندا اششىسۋ وزەنىنەن سارىبۇلاققا دەيىن، وڭتۇستىك-باتىسىندا بۇلاقتان قوپالى وزەنىنە دەيىن الاسا ۇساق شوقىلار اراسىندا جۇيەكتەلىپ جاتقان  ەتەگى قۇلاما جوتالار كەزدەسەدى. تاسباستاۋ بۇلاعىنان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي  ەكى شاقىرىم جەردەن، قوپالى وزەنى الابىنان 7–8 شاقىرىم قاشىقتىقتا تاۋدىڭ ەكىنشى الاسا قاباتى  باستالادى. وندا شوقىلاردىڭ بەتكەيى جارلانىپ كەلەتىن تۇرلەرى كوپ ەكەنى كورىنەدى.

سونىمەن، اڭىراقاي شايقاسى وتكەن جەر ءۇشبۇرىش تۇرىندەگى دالا – تابانىندا اڭىراقاي تاۋىنىڭ جارلاۋىتتى سولتۇستىك-شىعىس بەتكەيى، ال ەكى قاناتىندا قوپالى جانە سارىبۇلاق وزەندەرىنىڭ تەرەڭ ارنالارى جاتىر. وسى  تابيعي قورشاۋلار «اڭىراقاي ءۇشبۇرىشىنىڭ» تۇرعىندارىن كەزىندە قارسىلاستارىنان قورعاپ تۇرعان. حVII عاسىردان XVIII عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنا دەيىن وسى ورىننىڭ جازىق جاعىنان جانە ودان شامالى شىعىسقا قاراي – جۋساندالاعا تاقاۋ جەردە ۇلكەن قالماق جولى جاتقان-دى. ول شۋ-ىلە ايماعىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن سولتۇستىك-باتىستاعى سارىارقاعا جانە قازاق دالاسىنىڭ باتىس ايماعىنا وتەتىن.

شۋ-ىلە تاۋلارى مەن شۋ جانە تالاس وزەندەرى ارالىعى حVII عاسىردان XVIII عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنا دەيىن جوڭعار حاندىعىنىڭ قازاق حاندىعىمەن شەكتەسەتىن كەڭ كولەمدەگى شەكارالىق ايماعى بولعانى زەرتتەۋلەر بارىسىندا انىقتالعان. «اڭىراقاي ءۇشبۇرىشى» بەكىنىستى اۋدانى جوڭعارداردىڭ سولتۇستىك-باتىس جەتىسۋداعى اسكەري-ساياسي باقىلاۋىن جۇزەگە اسىرىپ تۇرعان ەڭ وڭتۇستىكتەگى فورپوستى بولاتىن. بۇل تەلىمنىڭ ەرەكشە ماڭىزدىلىعى  – سول جەردەن شىعىسقا قاراي تۋرا جوڭعار حانى قالدان سەرەن ورداسىنا جول باستالاتىن، ال ال قازاق ورداسىنا باراتىن جولدى وسىنداعى (بۇگىندە توپوگرافيادا «قالماقتوبە قورعانى» دەگەن اتپەن بەلگىلەنگەن) ەداۋىر ءىرى جوڭعار بەكىنىسى بوگەپ جاتقان.

قالماقتوبە كەشەنىنە جۇرگىزىلگەن قازۋ جۇمىستارى ناتيجەسىندە ىرگەسى ەلۋ دە ەلۋ مەتر شارشى تۇرىندە سالىنعان، قامالدىڭ قابىرعاسىنىڭ بيىكتىگى 1,5–1,8 مەتردەي بولاتىن قورعانىس قۇرىلىسىنىڭ، وزگە دە كومەكشى قۇرىلىستاردىڭ، سۋلاندىرۋ جۇيەسىنىڭ قالدىقتارى تابىلعان. قامالعا سانى 200-دەن 2500-گە دەيىن جەتەتىن ويرات جاۋىنگەرلەرى بەكىنىپ، شاقپاق جانە بىلتەلى مىلتىقپەن قارۋلانعان قازاقتارعا قارسى شايقاسا الاتىنداي بولعان[4].

شۋ-تالاس وزەنارالىعى مەن شۋ-ىلە ايماعىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن  جوڭعار جاساقتارىن ىعىستىرىپ شىعارعان بىرىككەن قازاق قولى  الدىندا دۇشپاننىڭ اسكەري-ساياسي جۇيەسىنىڭ سوڭعى ءىرى فورپوستى رەتىندە تەك «اڭىراقاي ءۇشبۇرىشى» اۋدانى قالعان-دى. كەيىنگى زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، سوندا وتكەن اڭىراقاي شايقاسى 1730 جىلعى ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا بولعان. جازبا دەرەككوزدەرىنەن مالىمەتتەرگە بويىنشا، ءساۋىردىڭ سوڭى – مامىردىڭ باسىندا باس قولباسشى ابىلقايىر حان قالدان سەرەنمەن بەيبىت كەلىسىم جاساعان دا، سول جىلدىڭ شىلدەسىندە ءوزىنىڭ ەلشىلەرى سەيتقۇل مەن قۇتلىمبەتتى يمپەراتريتسا اننا يواننوۆنا سارايىنا اتتاندىرعان.

قازاق حالقىنىڭ كوپ جىلعى ازاتتىق كۇرەسىنىڭ شىرقاۋ ءساتى بولعان تاريحي اڭىراقاي شايقاسى ەكى-ءۇش كۇنگە عانا سوزىلىپ، جوڭعارلاردى باسىپ العان اۋماقتارىنان قۋىپ شىعۋمەن اياقتالعان. قازاقتاردىڭ جەر-سۋعا يەلىگى ويرات كوشتەرىنىڭ شەكارالارىنا دەيىن كەڭەيگەن. باس قولباسشى ءارى اعا حان ابىلقايىردىڭ جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستەگى جاقىن ۇزەڭگىلەستەرى ۇلى ءجۇز حانى جولبارىس، ورتا ءجۇز سۇلتاندارى ابىلمامبەت پەن باراق، سونداي-اق قازاقتاردىڭ بولاشاق اعا حانى، جاس سۇلتان ابىلاي، ءۇش ءجۇزدىڭ دە اتتارى اڭىزعا اينالعان كوپتەگەن باتىرلارى بولعان.

XVIII عاسىردىڭ 30-شى جىلى قازاق حالقىنىڭ بىرىككەن جاساعىنان ويسىراي جەڭىلگەن «باسقىنشى قالماقتار ەڭىرەپ-جىلاعان ورىن» دەپ اتالعان اڭىراقاي تاۋىنىڭ ودان بۇرىن ءوز اتاۋى بولعانى تۇسىنىكتى. قازىبەك بەكتىڭ ەڭبەگىندە ول، جوعارىدا ايتىلعانداي،  دالاتاۋ دەپ اتالعان. ال XVIII عاسىردا پەتەربۋرگ عىلىم اكادەمياسى گەوگرافيا دەپارتامەنتىنىڭ بەلگىلى كارتوگرافى ي.ي. يسلەنەۆ جاساعان «...بۇرىنعى جوڭعارلىق قالماق يەلىگىندەگى جەرلەر» كارتاسىندا، سونداي-اق 1816 جىلى شىققان ن. پانسنەردىڭ «...قازاق جەرلەرى بار ورتا ازيا بولىگىنىڭ» كارتاسىندا شۋ-ىلە تاۋلارىنىڭ اڭىراقاي بولىگى كۇمىستى (كيۋميشلى، كيۋميشتى) دەگەن اتاۋمەن بەلگىلەنگەن.  XIح عاسىردىڭ باسىنداعى «دايتسين-ي-تۋن-چجي» اتتى قىتاي شىعارماسىندا اڭىراقاي كيۋمۋش-ولا  دەپ، كۇمىستىنىڭ مونعولشا اتالۋىمەن سيپاتتالعان. مۇنداعى قوسارلانعان ءسوز ماعىناسى كۇمىستى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ياعني، شاپىراشتى قازىبەك بەك قولجازباسىمەن حح عاسىردا جەتكەن دالاتاۋ دەگەن اتاۋ سول زامانداردا (XVIII عاسىردا) جاسالعان كارتالار مەن شەتەلدىك جازبالاردا كۇمىستى تاۋ دەگەن اتاۋمەن بەلگىلەنگەن.

ال جوڭعار حانى قالدان سەرەننىڭ 1716–1733 جىلدارى ءوز ورداسىندا ۇستاعان شۆەد سوعىس تۇتقىنى يوگان گۋستاۆ رەناتقا سىيلاعان كارتاسىندا اڭىراقاي تاۋى احين-كادو دەپ بەلگىلەنگەن. ويرات تىلىنەن اۋدارعاندا، بۇل «اق يزەندى جازىق نەمەسە جايىلىم» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى[5].

اڭىراقاي تاۋىنىڭ اتاۋى بايلانىستى كونفەرەنتسيادا قازىبەك بەكتىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ: اڭىراقاي – بولەك باتىرمەن جەكپە-جەك شايقاستا قازا تاپقان جوڭعارلاردىڭ ءبىر مىڭباسىنىڭ اتى، تاۋ سول جەڭىلگەن مىڭباسىنىڭ اتىمەن اڭىراقاي اتالعان دەلىندى[6].

دەگەنمەن بۇل اتاۋعا بايلانىستى مىنانداي زەرتتەۋ ناتيجەلەرى بار ەكەنىن دە ايتا كەتكەن ءجون: عالىمداردىڭ تاريحي-توپونيميكالىق زەرتتەۋلەرىنە (مۋرزاەۆ ە.م. «حالىقتىق گەوگرافيالىق تەرميندەر سوزدىگى»، «تۇركى گەوگرافيالىق اتاۋلارى»; قونكاشپاەۆ ت.ك. «گەوگرافيالىق اتاۋلار سوزدىگى»، كويچۋباەۆ ە. «قازاقستان توپونيمدەرىنىڭ قىسقاشا تۇسىندىرمە سوزدىگى»; سيۋلبە ب. «ياكۋتيا توپونيميكاسى»; جانۇزاق ت. «قازاق ونوماستيكاسى») قاراعاندا، اڭىراقاي ءسوزىنىڭ تۇبىرلىك نەگىزى اڭع، اڭعا، اڭعار نەمەسە اڭعارقاي دەگەن تۇركى-موڭعول مورفەمىندە جاتىر. بۇلاردى ءتۇرلى موڭعول (موڭعول، ويرات، بۋريات جانە باسقا) تىلدەرىنەن اۋدارعاندا – قۋىس، شاتقال، ساڭىلاۋ، شۇقاناق، جارىق جانە ت.س.س. ماعىنا بەرەدى. اڭعار (اڭراق، اڭراع) گەوگرافيالىق تەرمينى دە كوپتەگەن قازىرگى زامانعى تۇركى تىلدەرىندە، سونىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە تاۋداعى كانون سەكىلدى القاپتى بەلگىلەيتىن وسىنداي سەمانتيكالىق مازمۇندى بىلدىرەدى. سولتۇستىك-باتىس جەتىسۋ تۇرعىندارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جەرگىلىكتى قازاقتار اتاۋدىڭ شىعۋىنىڭ كليماتولوگيالىق نۇسقاسىن قۋاتتايدى: اڭىراقاي تاۋىنىڭ ىشىندە «اڭىراپ سوققان جەل» ءجيى تۇرادى ەكەن[7].

وسى دالاتاۋ ياكي كۇمىستى تاۋى ەتەگىندەگى ۇلى شايقاستاعى، جالپى قازاق اسكەرلەرىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جۇرگىزگەن ازاتتىق سوعىسىنداعى قازىبەك بەكتىڭ شىعارماسى بويىنشا سۋرەتتەلگەن ۇرىس تاكتيكاسىن كونفەرەنتسيادا اسكەري جانە ساياسي عىلىمدار دوكتورى اسكەر باكاەۆ قاراستىرادى.  «1729 جىلى اتاقتى اڭىراقاي شايقاسىندا (جوعارىدا ايتىلعانداي، كەيىنگى زەرتتەۋلەر تاريحي شايقاستىڭ 1730 جىلى بولعانىن انىقتاعان – ب.ق.) بوگەنباي باستاعان قازاق اسكەرى قايتا توپتاسۋ جولىمەن «ءۇش توعىس» تاكتيكاسىن قولداندى، – دەيدى عالىم، – ياعني بۇل تاكتيكا بويىنشا  ۇرىسقا جاساق مىڭ-مىڭداپ كىرەدى، ودان كەيىن، بەلگىلى-ءبىر جەكپە-جەك سوعىستان كەيىن، شايقاسقا ەكىنشى مىڭدىق كىرەدى دە، العاشقى مىڭدىق كەرى شەگىنەدى. وسىناۋ ۇدايى الماسىپ تۇرۋ، ءسويتىپ، ءبىر جاۋىنگەردى ەكىنشىسىمە اۋىستىرىپ وتىرۋ  تاكتيكاسى قازاق اسكەرىنىڭ سارقىلماس كۇشى بارىن كورسەتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە جوڭعارلار 10 مىڭ ادامىن جوعالتتى. اڭىراقاي سوعىسىندا، سونداي-اق «قاشا سوعىسۋ» تاكتيكاسى قولدانىلدى. بۇنىڭ ءمانى شەگىنە وتىرىپ سوققى بەرۋگە ساياتىن...»[8]

عالىم شاپىراشتى قازىبەك بەك كىتابىندا كەلتىرىلگەن وزگە دە سوعىسۋ تاكتيكالارىنا توقتالادى، تەك، قالماقتاردىڭ اڭىراقاي تاۋىنىڭ سولتۇستىككە قاراي سوزىلعان ەتەگىندە، سارىبۇلاق پەن قوپالى  وزەندەرى اراسىندا، ەكى وزەننىڭ ارنالارىنان 18  شاقىرىمداي تەڭ قاشىقتىققا، سارىبۇلاق وزەنىنىڭ سول جاق بيىگىنە سالىنعان، كەيىن قالماقتوبە اتانىپ كەتكەن بەكىنىسىن[9] قانداي اسكەري ادىسپەن العانىن ايتپايدى. مۇنى تۇسىنۋگە بولادى،  ويتكەنى بۇل بەكىنىس تۋرالى سول زامان كۋاگەرىنىڭ ەڭبەگىندە دە ەشتەڭە ايتىلمايدى.

قازىبەك بەك شىعارماسىنىڭ شىنايىلىعىن دالەلدەۋ بارىسىندا ت. وماربەكوۆ «ەڭبەكتەگى تاريحي تۇلعالار ەسىمدەرى، جانكەشتى ۇرىستار بولعان مەرزىمدەر مەن قالماق جاعىڭداعى قايراتكەرلەر، باتىرلار ەسىمدەرى، سونداي-اق ولاردى جۇيەلى تۇردە بايانداۋ ۇلكەن ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمدى قاجەت ەتەدى»، – دەي كەلىپ، قولجازباعا وزدەرى بىلمەيتىندىكتەن، سول كەزدىڭ دەرەكتەرىن كوشىرۋشىلەردىڭ ءوز جاندارىنان قوسۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن وي ايتادى: «ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز، مۇنداي ءبىلىم قازىبەك بەكتى بىزگە كوشىرىپ جەتكىزگەندەردىڭ ەشقايسىسىندا جوق»[10]. وسىلاي دەگەنمەن، ول كوشىرۋشىلەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن كورسەتەرلىكتەي ەشقانداي مالىمەت كەلتىرمەيدى. بىراق، تۇجىرىمىن تياناقتاۋ ءۇشىن، بىلاي دەيدى: «سوندىقتان دا كەزىندە: «قولىمنان كەلگەنىنشە ايتتىم شىندى، قوسپادىم وتىرىكتى... دەدىم دە ءبىر ءسوز بولسا قازاق قالسىن، تاۋاريحىن ءوز جۇرتىمنىڭ ارقالادىم. جىلىگىن تۇرىك بىتكەن شاقپاعانمەن، ارىستىڭ التى ۇلىن بارقالادىم»، – دەپ جازعان قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ تۇپنۇسقا قولجازباسى بۇگىنگى ءبىزدىڭ قولىمىزداعى «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» كىتابىنا نەگىز بولعانىن مويىنداعانىمىز ءجون بولار ەدى».

29.

وسىلاي دەي تۇرا، ت. وماربەكوۆ تالقىعا ءتۇسىپ وتىرعان كىتاپتىڭ تۇپنۇسقادان كوپ ايىرماسى بولۋى ىقتيمال ەكەنىن جوققا شىعارمايدى. «ارينە، – دەيدى ول، – تاريحىمىز تالاي رەت دالەلدەگەندەي، قولجازبا كوشىرمەسى تۇپنۇسقاسىنىڭ ءوزى ەمەس. قولجازبا ۋاقىت سالىپ قايتا-قايتا كوشىرىلگەن سايىن تاريحي شىنايىلىق جاعىنان دا، تىلدىك ەرەكشەلىك جاعىنان دا بۇرىنعى تۇپنۇسقادان الىستاي تۇسەدى. تىپتەن ونى كەيدە بۇرمالاپ بايانداۋى دا مۇمكىن. 1776 جىلى جازىلىپ، 1852 جىلى، ونان سوڭ 1934 جىلى جانە 1944 جىلى، ەڭ سوڭىندا 1971 جىلى، ياعني بارلىعى ءارتۇرلى تاريحي كەزەڭدە ءتورت قايتارا كوشىرىلگەن جونە بۇگىندە قولىمىزعا «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن اتپەن جەتكەن ەڭبەكتىڭ دە وسى تۇرعىدان العاندا، كەيبىر وزگەرىستەرگە جانە تولىقتىرۋلارعا ۇشىراۋى ابدەن مۇمكىن نارسە»[11].

بۇل ورايدا قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى شىعارماسىنىڭ 2-باسىلىمىندا «قولجازبا جايىندا» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان ماقسۇت شافيعيدىڭ تۇسىندىرمەسى كوڭىل اۋدارادى: «مەن «جالىن باسپاسىنىڭ» تاپسىرۋىمەن قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى قولجازباسىنىڭ قادىم جازۋىمەن جازىلعان تۇپنۇسقاسىن سول قالپىندا اينىتپاي كيريلليتساعا ءتۇسىردىم»، – دەپ جازادى ول. (ەكىنشى باسىلىمدا ونىڭ قازىرگى الىپبيگە قوتارعان نۇسقاسى ورىن العان). سودان كەيىن بىردەن: «كەز كەلگەن كونە قولجازبالاردى جازۋىنا، تىلىنە، قاعازىنا، تاعى دا باسقا بەلگىلەرىنە قاراپ ايىرۋعا بولادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، بۇل قولجازبانىڭ ارعى تەگىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، ول 18-عاسىردىڭ جازبا مۇراسى ەكەنىنە كۇماندانۋعا بولمايدى»، – دەگەن بايلامىن جاريا ەتەدى.

سودان سوڭ م. شافيعي دە قولجازبانىڭ بىرنەشە رەت كوشىرىلگەنىنە نازار اۋدارىپ، كوشىرمە جاسالعان ۋاقىتتاردى اتايدى: «قولجازبا 18-عاسىردىڭ سوڭىندا (1776 ج.) جازىلعانىمەن، 19-عاسىردىڭ ورتاسىندا (1852 ج.) ءبىر رەت، 20-عاسىردىڭ باسىندا (1934, 1944) ەكى رەت، بارلىعى ءۇش رەت كوشىرىلگەن. (ت. وماربەكوۆ، جوعارىدا ايتىلعانداي، ءتورت كوشىرمە بولعانىن، اقىرعىسى 1971 جىلى جاسالعانىن بايان ەتكەن – ب.ق.). ءبىزدىڭ قولىمىزعا سوڭعى كوشىرمەسى (1944) جەتكەن».

قولىندا ءوزى سوڭعى دەپ اتاعان 1944 جىلعى كوشىرمە عانا بولسا دا، ياعني سالىستىرىپ قارارلىقتاي بۇرىنعى ۇلگىلەردىڭ جوقتىعىنا قاراماستان، ول سوعان دەيىنگى سونى كوشىرۋشىلەردىڭ ءبارى قولجازبانى «بۇرىنعى تۇپنۇسقاداعى ۇلگى بويىنشا كوشىرگەن» دەپ تۇجىرىمدايدى. سولاي دەي تۇرا، كوشىرۋ بارىسىندا الدەقانداي وزگەرىسكە ۇشىراۋى ىقتيمالدىعىن دا ايتا كەتەدى: «ارينە، ءار كەزدە ءارتۇرلى ادامدار قولىنان كوشىرىلگەندىكتەن، كوشىرۋ بارىسىندا تۇپنۇسقاداعى كەيبىر سوزدەردىڭ ءتۇسىپ قالۋى نەمەسە جاڭا سوزدەردىڭ قوسىلۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل سوڭعى حالمەتوۆ كوشىرمەسىنەن دە ءبىلىنىپ تۇر».

سوسىن الدەبىر وزگەرىس «قوسىلۋى ابدەن مۇمكىن» «سوڭعى حالمەتوۆ كوشىرمەسىن» سيپاتتايدى. جالپى، كونە جازبالاردا ەملە ءتارتىبى بولمايتىنىن، ءۇتىر، نۇكتە، تىرناقشا دەگەڭدەر قويىلمايتىنىن ايتادى. جازبالار ادەتتە «القيسسا» دەپ باستالادى دا، «ءتامات-ءتامام» دەپ اياقتالادى». ال حالمەتوۆ كوشىرمەسىندە جازۋ ەملەسىنىڭ ءبىرشاما ساقتالعانىن، ديالوگ سوزدەردىڭ تىرناقشامەن بەرىلگەنىن اتاي كەتەدى.

«وسى نۇسقانى ترانسكريپتسيالاعان كەزدە، 1993-جىلى «جالىن» باسپاسىنان شىققان كىتاپ نۇسقاسىمەن دە بىردەي سالىستىرىپ وتىردىم. كىتاپ وسى كۇنگى وقىرمان قاۋىمعا ارنالعاندىقتان، قولجازباداعى سوزدەر تولىعىمەن قازىرگى قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ قالپىنا تۇسىرىلگەن. قولجازبادا ءتۇسىپ قالعان سوزدەردىڭ ورنىنا كىتاپتا ءسوز قوسىلعان، ءىشىنارا كەيبىر ءسوز تىركەستەرى مەن سويلەمدەردى دە قوسىپ تۇزەتىپ جازعان. بىراق، شىنىن ايتۋ كەرەك، مۇنداي تۇزەتۋلەر قولجازبانىڭ نەگىزگى مازمۇنىن وزگەرتپەگەن، بۇرمالاماعان، قايتا كەرىسىنشە كەم-كەتىگىن تولىقتىرىپ جىبەرگەن. كىتاپ قازىرگى وقىرمان قاۋىمعا لايىقتالىپ ءدال، دۇرىس اۋدارىلعان، قايتا اۋدارۋدىڭ قاجەتى جوق».

شىنىندا، ەكىنشى باسىلىمدا فاكسيميلەسى قوسا باسىلعان قولجازبانىڭ بۇگىنگى الىپبيگە تۇسىرىلگەن نۇسقاسى مەن قازاق گرامماتيكاسىن ساقتاي وتىرىپ جاسالعان بۇرىنعى نۇسقاسىندا «ي»-ءدى «ءى» دەپ، «نگ» دەگەن قوسارلانعان ارىپتەردى «ڭ» دەپ تاڭبالاعاننان وزگە ايىرماشىلىق، پالەندەي ماعىنالىق ايىرىم جوق...

كوشىرمەنى سالىستىرىپ تەكسەرۋشىنىڭ تاعى ءبىر بايقاعانى: قولجازبانىڭ سىرتىندا «شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇعلى. ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەپ قولجازبانىڭ اتى جازىلىپتى. كىتاپ تا وسى اتپەن شىققان. ال مۇقابانىڭ ەكىنشى بەتىندە «شەجىرە ۋا زينداعي نامە. قازيبەك بەگ پەسار تاۋاسار با... زابان قازاقي» دەپ جازىلىپتى. بۇل ءسوز كىتاپقا تۇسپەگەن ەكەن. م. شافيعي قولجازبانىڭ شىن اتى وسى ءسوز بە ەكەن دەپ قالادى. سەبەبى بۇل ءسوزدىڭ تولىق ماعىناسى، ونىڭ بىلۋىنشە، مىنانداي بولىپ شىعادى: «شەجىرە جانە ەستەلىكتەر. قازيبەك بەك پەسار (حاتشى) تاۋاسار بالاسى. قازاق تىلىندە».

سونداي-اق، م. شافيعيدىڭ بايقاۋىنشا، «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» – قولجازبانىڭ «اتا ءشاجارا» دەگەن ءبىرىنشى تاراۋىنىڭ تاقىرىبى سياقتى. ويتكەنى قولجازبا تەك قانا شەجىرە ەمەس، كوپ بولىگى ەستەلىكتەردەن دە تۇرادى، سول سەبەپتى ءسويتىپ اتاۋى ابدەن ىقتيمال. بىراق جوعارىداعى اتاۋدى قازىبەك بەكتىڭ ءوزى قويدى ما، الدە ونى كەيىنگى كوشىرمە جاساۋشىلار قويدى ما، ول جاعىنان كەسىمدى وي ايتۋ قيىن[12].

قازىبەك بەكتىڭ شىعارماسىنا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنتسيادا دا بۇل ماسەلە ءسوز بولدى. بۇگىندە وقىرمان قولىندا كونە قادىم جازۋ ۇلگىسىمەن  جازىلعان حالمەتوۆ كوشىرمەسى (م. شافيعي ايتاتىن سوڭعى 1944 جىلعى نۇسقا) مەن كيريليتساعا تۇسىرىلگەن «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» كىتابى تۇرىندەگى «جۇماتاي ءتۇبىسوۆ دەگەن كىسىگە وقىتىپ وتىرىپ جازىپ العان بالعابەك قىدىربەكۇلىنىڭ كوشىرمەلەرىنىڭ عانا بولۋى»، ياعني، جوعارىدا مويىندالعانداي، «تۇپنۇسقانىڭ جوقتىعى، بۇرىنعى، باسقا كوشىرمەلەردىڭ ساقتالماۋى» قازىرگى زەرتتەۋشىلەرگە ءبىراز مىندەت جۇكتەيدى. اتاپ ايتقاندا، «زەرتتەۋشىلەرىمىزدى تاريحي دەرەكتەرگە مول قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى ەڭبەگىندەگى ايتىلعان ماسەلەلەردى تاريحي-سالىستىرمالى ادىسپەن باسقا دەرەكتەرمەن سالىستىرا وتىرىپ زەرتتەۋگە باعىتتايدى». سەبەبى، كونفەرەنتسياداعى نەگىزگى بايانداماشىنىڭ پىكىرىنشە، «قازىبەك بەكتىڭ ەڭبەگىنىڭ بۇگىنگى قولىمىزداعى نۇسقاسىنىڭ بۇرىنعى تۇپنۇسقادان قانشالىقگى وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىن بۇگىندە انىقتاۋ، ارينە، اسا قيىن شارۋا».

«سوڭعى كوشىرمەشى مارقۇم بالعابەك قىدىربەكۇلى اعامىز (بۇل م. شافيعي اتامايتىن 1971 جىلعى ءتورتىنشى كوشىرمە بولۋ كەرەك – ب.ق.) بابا ەڭبەگىنە ارناپ جازعان العى ءسوزىن مىنانداي سوزدەرمەن اياقتاعان ەكەن»، – دەپ، ودان ءارى ت. وماربەكوۆ كونفەرەنتسيادا جاساعان بايانداماسىندا كىتاپقا العىسوز جازعان اۆتوردان ءۇزىندى كەلتىرەدى: «... مەن ءوزىم بۇل كىتاپ وسىنداي كولەمدى دەپ ويلامايتىنمىن، سويتسەم كاديممەن جازىلعان ەسكى جازۋ (ارابشا) كازىرگىمەن كوپ شىعادى ەكەن... بۇل كىتاپقا مەن قول تيگىزگەن جوقپىن، وڭدەمەدىم دە، وقۋشىعا قالپىمەن جەتسىن دەپ ويلادىم...»[13]

وسى جەردە مىنا ءجايتتى ايتا كەتكەن دۇرىس: كىتاپتىڭ 2008 جىلى شىققان ەكىنشى باسىلىمىنا شىعارۋشىلار قولجازبانىڭ فاكسيميلەلىك كوشىرمەسىن، سول تۇپنۇسقانىڭ بۇگىنگى الىپبيمەن جازىلعان ءتۇرىن، سونداي-اق قازىرگى قازاق تىلىنە تۇسىرىلگەن نۇسقاسىن بەرگەن. اتالعان فاكسيميلە باسىلىمنىڭ 327-ءشى بەتىنەن 763-ءشى بەتىنە دەيىن ورىن الىپ جاتىر. ياعني كىتاپ باستاۋ العان قولجازبانىڭ كولەمى 436 بەت ەكەن. سول قولجازبانى ءوز قالپىندا قازىرگى قازاق ارپىنە تۇسىرگەن نۇسقا كىتاپتىڭ 28-ءشى بەتىنەن 326-شى بەتىنە دەيىن ورنالاسقان، ياعني قولجازبا قازىرگى ارىپپەن 298 بەت بولىپ تۇر. ال ونىڭ قازىرگى قازاق تىلىنە تۇسىرىلگەن نۇسقاسى كىتاپتىڭ 764-ءشى بەتىنەن 1060-شى بەتىنە دەيىنگى ورىندى العان، ياعني بۇل نۇسقانىڭ دا كولەمى 296 بەت – العاشقى تىكەلەي كوشىرىلگەن نۇسقا كولەمىمەن شامالاس[14].

اڭعارىلىپ تۇرعانداي، اراب ارىپتەرىمەن 436 بەتكە جازىلعان قولجازبانى وسى كۇنگى قولدانىستاعى الىپبيگە تۇسىرگەندە، تۇپنۇسقادان 140 بەتتەي ازايىپ كەتكەن. دەمەك، 1993 جىلعى باسىلىمدى دايىنداۋشىنىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن سوزدەرىنە – «كاديممەن جازىلعان ەسكى جازۋ (اراپشا) كازىرگىمەن كوپ شىعادى ەكەن» دەگەنىنە بايىپتاپ وي جۇگىرسەك، بىزگە فاكسيميلەسى ۇسىنىلىپ وتىرعان قولجازبا ونىڭ جۇمىس ىستەگەن نۇسقاسى بولماۋى ىقتيمال، ياعني كونە قادىم جازۋىمەن ورىندالعان باسقا كوشىرمەنىڭ دە بولۋى مۇمكىن  دەگەن جورامال ءوز-وزىنەن سۇرانادى. شاماسى، بۇل ءجايت ءالى دە ناقتىلاۋدى، قوسىمشا زەرتتەۋدى توسىپ تۇرسا كەرەك.

ت. وماربەكوۆ كونفەرەنتسيادا اتالعان «قولجازبانىڭ بالعابەك قىدىر- بەكۇلىنان بۇرىن دا بىرنەشە رەت كوشىرىلگەنىن»،  جوعارىدا كورسەتكەنىندەي، تاعى ءبىر ەسكە سالا وتىرىپ، «مۇنىڭ ءبارى تاريحي شىندىقتى انىقتاۋ جولىندا اسىرەسە تاريحشىلار ەڭبەگىن اۋىرلاتا تۇسەرى دە ءسوزسىز» ەكەنىن ايتادى.

باسقانى بىلاي قويعاڭدا، دەيدى ول، عىلىمي سالماعى اۋىر، تاريحىمىز ءۇشىن اسا قۇندى جانە «كوشىرۋشىلەرى ايتارلىقتاي ساۋاتتى بولعان مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي ءراشيديىنىڭ» سانكت-پەتەربۋرگتە جانە تاشكەنتتە ساقگالعان قولجازبالارىن ءوزارا سالىستىرعان وزبەك عالىمدارى ولاردىڭ كوشىرىلۋى بارىسىڭدا ءتۇسىپ قالعان نەمەسە تولىقتىرىلعان كوپتەگەن ءسوز تىركەستەرىن تاپتى» ەمەس پە، سوندىقتان دا، عالىمنىڭ پىكىرىنشە، كەز كەلگەن تاريحي قولجازبانىڭ كوشىرمەسى زەرتتەۋشىلەردىڭ ونى مۇقيات قاراپ، ىجداھاتپەن، جان-جاقگى تالداۋلارىن قاجەت ەتەدى. بۇل ورايدا زەرتتەۋشى «ارۋاقتى سىيلاۋ، وعان قۇرمەت كورسەتۋ – ەجەلدەن حالقىمىز كالىپتاستىرعان رۋحاني ءداستۇر» ەكەنىن ەستە ۇستاپ، وسى ءداستۇردى قازىبەك بەك شىعارماسىن قاراستىرعاندا دا ساقتاعان ءجون بولماعىن، ونىڭ «وزىنەن بۇرىنعى بابالارى مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدى، ءابۋناسىر ءال-ءفارابيدى، ءجۇسىپ بالاساعۇنيدى، قوجا احمەت ءياسساۋيدى، قادىرعالي جالايردى اۋىزعا العاڭدا، ولاردىڭ ەڭبەگى تۋرالى پىكىر بىلدىرگەندە، ونىڭ ۇلكەن يماندىلىق تانىتقانىن» ايتا كەتۋدى ورىندى سانايدى. ەندى، بىزدەن جۇزدەگەن جىل ىلگەرىدە قالام تەربەگەن  قازىبەك بەك تۋىندىسىن زەرتتەگەندە، «ءبىزدىڭ دە وسىنداي ۇستانىمدى باسشىلىققا العانىمىز ءجون» دەپ تۇيەدى.

30.

عىلىمي كونفەرەنتسيا نەگىزىنەن تاۋاسارۇلى كىتابىنىڭ تاريحي شىندىققا ساي الدە ساي ەمەستىگىن انىقتاۋ ءۇشىن دە ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعاندىعىن ەستە ۇستاعاندىقتان: «كەزىندە تۇپنۇسقانى كوشىرۋشىلەر تاراپىنان كەمشىلىكتەر ورىن العان بولسا، وعان، ارينە، قازىبەك بەكتىڭ قاسيەتتى ارۋاعى جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس ەمەس. وسىنى ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون ءتارىزدى، اعايىن، قۇرمەتتى زيالى قاۋىم!» دەگەن سوزدەرمەن، بايانداماشى كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلارعا نەگىزگى كوزقاراس تۇعىرىن اڭعارتادى. ودان ءارى: «وسى قاعيدانى بەرىك ۇستانار بولساق، ءبىزدىڭ قولىمىزداعى كازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ەڭبەگى ساليقالى دا بايسالدى تالداۋدى قاجەت ەتەتىنىن دە مويىندار ەدىك»، – دەيدى.

جالقىدان – جالپىعا، شاپىراشتىدان – قازاق تاريحىنا بارۋدى نيەت ەتكەن ءبىز دە بۇل ويلارعا قوسىلامىز. قولدا بار ەڭبەكتى مۇمكىندىگىنشە جان-جاقتى تالداي وتىرىپ، ونى شاپىراشتى جانە شاپىراشتى ارقىلى قازاق تاريحىن جاڭعىرتۋ ىسىنە پايدالانۋ قاجەتتىگى انىق. ويتكەنى، وسى العا قويعان ماقساتقا وراي قاراستىرعان، قولدا بار كىتاپتار[15] ىشىندە ونىڭ مازمۇنى مەن ماڭىزى ءوز الدىنا ءبىر توبە.

شىنىن ايتۋ كەرەك، ءسارىۇيسىن جانە شاپىراشتى رۋلارىنا ارنالعان كولەمى 1212 بەتتىك، 2000 جىلى «ونەر» باسپاسىنان شىققان  «بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك. ۇرپاقتار شەجىرەسى» جانە ونىڭ تۇزەتىلىپ، تولىقتىرىلعان، تەك شاپىراشتىنى قاراستىرعان،  ءسويتىپ 2006 جىلى جارىق كورگەن ەكىنشى باسىلىمى دا شەجىرەلىك تۇرعىدان كوپ  ءارى مەيلىنشە تولىق دەرەك بەرگەنىمەن، تاريحيلىق جاعىنان قاراعاندا زەرتتەۋشىنى قاناعاتتاندىرمايدى. شاپىراشتى رۋلىق بىرلەستىگى مەن ونىڭ بەلگىلى تۇلعالارىنىڭ قازاق ومىرىندەگى ءتۇرلى كەزەڭدەردە ورىن العان ماڭىزدى وقيعالارعا ارالاسۋىن قازىبەك بەك شىعارماسىنان تابۋعا بولادى. تەك ونى، زەرتتەۋشى-عالىم ت. وماربەكوۆتىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن، قولجازبانىڭ ءتۇرلى وزگەرىستەرگە كوشىرۋشىلەر تاراپىنان ۇشىراۋى مۇمكىن دەگەن پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ، سىني تۇرعىدا پايدالانعان دۇرىس بولماعى تۇسىنىكتى.

كونفەرەنتسيادا ءدال اتاپ وتىلگەندەي، قازىبەك بەكتىڭ ەڭبەگىنە تاريحي-حرونولوگيالىق ادىسپەن تالداۋ جاسار بولساق، ونىڭ نەگىزىنەن ءۇش بولىكتەن تۇراتىنىن اڭعارامىز. «ءبىرىنشى بولىگى – ەجەلگى جانە ەرتە ورتا عاسىرلارداعى قازاق تاريحىن شەجىرەلىك ۇلگىدە بايانداۋ; ەكىنشى بولىگى – قازىبەك بەكتىڭ ءوزىنىڭ اتاسى ماتاي ومىرگە كەلگەن 978 (بىزدىڭشە 1500-جىلدار) (ال دۇرىسى: حيجراشا 978 جىل قازىرگى جىلساناقپەن 1475 جىلدارعا سايكەس كەلەدى – ب.ق.) جىلدان باستالادى دا، قازىبەك بەكتىڭ ءوزى تۋعان 1070-مەشىن جىلىنا (بىزدىڭشە 1692-جىلعا) (ال دۇرىسى: حيجراشا 1070 جىل – حريستيانشا كۇنتىزبەكپەن 1661 جىلدارعا سايكەس بولادى – ب.ق.) دەيىن سوزىلادى. بۇل كەزەڭدەگى تاريحي وقيعالاردى بايانداۋعا قازىبەك بەك اتاسى ماتايدىڭ جازبالارىن پايدالانعان»، – دەي كەلىپ، بايانداماشى ودان ءارى بىلاي دەيدى: «قولىمىزداعى كوشىرمەدەن كازىبەك بەكتىڭ مىناداي سوزدەرىن وقيمىز: «مەن كىتابىما سول اتامنىڭ جازبالارىن قولداڭدىم. ال اتام ماتاي كۇندەلىكتى وقيعانى بولعان-بولعانىڭداي ەتىپ قانا تىركەپ وتىرعان. ول – قورىتىپ جازباعان كىسى...»  وسى ءتۇيىننىڭ ءوزى، عالىمنىڭ ويىنشا، ەكىنشى كەزەڭنىڭ دەرەكتىك تۇرعىدان سەنىمدىلىگىن نىعايتا تۇسەدى.

ال شىعارمانىڭ ءۇشىنشى بولىگى – «قازىبەك بەكتىڭ ءوزى ومىرگە كەلگەن 1070-مەشىن جىلىنان (ياعني وسى حيجرالىق ۋاقىتتى وعان 622 دەگەن ساندى قوسۋ جولىمەن زامانالىق كۇنتىزبەككە اينالدىرىپ، ءبىزدىڭ ءتۇرلى ادەبيەتتە ونى 1692 جىلى تۋعان دەلىنەتىن شاتاستىرۋلى داتادان، ال دۇرىسىن ايتقاندا،  مۇسىلمانشا 1070 جىلعا ساي كەلەتىن حريستيانشا 1661 جىلدان – ب.ق.)  باستالىپ، ابىلايدىڭ حان رەتىندە تاققا وتىرۋىنا (بۇل تاريحي وقيعانى قازىبەك بەك «1149-جىلى» بولدى دەپ كورسەتەدى[16])  دەيىن كەلەدى».

بۇل كەزەڭدە دە تۇسىنىكسىزدىك ورىن الىپ تۇرعانىن مويىنداۋعا ءماجبۇرمىز، ويتكەنى  ابىلاي سۇلتان حان بولىپ سايلاندى دەپ قازىبەك بەك كورسەتكەن مۇسىلمانشا 1149 جىل – ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 1736 جىلىنا سايكەس. الايدا ابىلاي تاققا يۋلي كالەندارى بويىنشا 1771 جىلى، حيجراشا – 1184 جىلى وتىردى عوي. وسىلاي قاراعاندا،   قازىبەك بەك شىعارماسىنىڭ ءۇشىنشى بولىگى – حيجرا  بويىنشا 1070 جىلدان 1184 جىلعا دەيىن نەمەسە حريستيان كۇنتىزبەسىمەن 1661 جىلدان 1771 جىلعا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى دەۋگە بولار ەدى. بىراق...

وسى جەردە مىنا جايتكە تاعى ءبىر نازار سالا كەتكەن دۇرىس: ابىلاي سۇلتان حان تاعىنا وتىرعان حريستيانشا 1771 جىلدان 622-ءنى الىپ تاستاساق – مۇسىلمانشا 1149 جىل شىعادى! تاعى دا ەرىكسىزدەن ەرىكسىز بىلاي ويلايسىڭ: الدەبىر كوشىرمەشى  تاريحتا بەلگىلى داتالاردان، ەكى كۇنتىزبەلىك جۇيەنىڭ  باستى ايىرماشىلىعىن ويعا الماي، قارابايىر جولمەن 622-ءنى شەگەرە سالۋ ارقىلى، مۇسىلماندىق جىل ەسەبىن شىعارا سالعان-اۋ! قازىبەك بەك سىندى زامانىنىڭ مۇسىلمانشا وقۋىن ءار ەلدەن تۇبىنە جەتە وقىعان كوزى اشىق كىسى ءوز ۋاقىتىنداعى حيجرا جىلىن ءدال بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس قوي!

ەگەر كالەندارلاردى اۋىستىرعاندا كوزگە ۇراتىن  بۇل كەلەڭسىز تۋرا كەلمەۋشىلىكتەردى ەسەپكە الماساق، وندا قازىبەك بەكتىڭ ءوزىنىڭ ءومىر سۇرگەن، بەلسەندى قىزمەت اتقارعان ۋاقىتىنداعى وقيعالار تۋرالى ايتقاندارىن كوڭىلگە توقۋمەن شەكتەلەمىز. ال ولار بەلگىلى تاريحي دەرەكتەر جايىن تەرەڭىرەك تانۋعا ۇمتىلاتىن ءبىزدىڭ تىلەگىمىزگە  ءدوپ كەلەتىندىكتەن،  بەلگىلى ءبىر ولشەممەن قاراۋعا تۋرا كەلەدى. مۇندايدا ونىڭ شىعارماسىندا ايتىلاتىن تاريحي وقيعالاردى تۋرا اتاۋدا جانە ولاردىڭ بولعان مەرزىمىن ناقتى كورسەتۋدە بۇلتارتپاس شىندىق، تاريحي شىنايىلىق، ارينە، ۇستەم بولۋعا ءتيىس.

بىراق ۇنەمى ولاي بولا بەرمەيدى. ت. وماربەكوۆ تە: «الايدا كەز كەلگەن تاريحي ءومىربايان (مەمۋار) ءبۇلتارتپاس شىندىقگى دالمە-ءدال كورسەتەدى دەسەك، قاتتى قاتەلەسەر ەدىك»، – دەيدى. جانە ونداي جاعدايدىڭ ورىن الۋى ىقتيمال سەبەپتەردى دە اتايدى. «ويتكەنى ءوزىنىڭ تاريحي ءومىربايانىن بايانداپ وتىراتىپ كەز كەلگەن تاريحي تۇلعا – كەيدە تاريحي مەرزىمدەردى قاتەلەسىپ نەمەسە ادەيى ءوزىنىڭ ىڭعايىنا قاراي بۇرمالاپ بايانداۋى، سونداي-اق كورگەندەرىنە عانا ەمەس، ەستىگەندەرىنە دە سۇيەنۋى – كوپتەگەن تاريحي ومىربايانعا ءتان نارسەلەر. مۇندايدا تاريحي ءومىربايان اۆتورىنىڭ جازعاندارى سۋبەكت رەتىندە باسقا دەرەكتەرمەن سالىستىرا قاراۋدى قاجەت ەتەدى»[17].

وسى ورايدا، عالىمنىڭ ودان ارعى پايىمدارىنا – قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى تۋىندىسىنىڭ ءار بولىمىنە تولىعىراق تالداۋ جاساۋىنا – نازار اۋداراردان بۇرىن، جوعارىدا كەلتىرىلگەن ازداعان، بىراق كىتاپتىڭ كۇللى بويىنا توقىلعان دەرەكتەرگە – تاريحي داتالارعا بايلانىستى كەيبىر ويعا ورالعان ءجايتتى ايتا كەتۋ ورىندى سياقتى. ماسەلەن، ونىڭ مىنا: «ماتاي ومىرگە كەلگەن 978 (بىزدىڭشە 1500-جىلدار) جىل...» جانە «قازىبەك بەكتىڭ ءوزى تۋعان 1070-مەشىن جىلى (بىزدىڭشە 1692 جىل)»...  دەگەن سوزدەرى ىشتەرىندە ايتىلعان داتالارعا كوز جۇگىرتەلىك. مۇنداعى 978-ءشى جانە 1070-ءشى جىلدار بۇگىنگى ارىپكە ءتۇسىرىلىپ جاريالانعان قولجازبادا حيجرا (مۇسىلمان) جىل ساناعى بويىنشا بەرىلگەنى داۋ تۋعىزبايدى. كىتاپتىڭ 1993 جىلى شىققان نۇسقاسىندا ولار سول قالپى باسىلعان.  كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتاتىنى – سولاردىڭ جوعارىداعى قازىرگى جىلساناق بويىنشا، قوسارلانا بەرىلگەن نۇسقاسى.

اڭعارىپ قارار بولساق، ەكى رەتتە دە ولاردىڭ اراسىندا 622 جىل ايىرماشىلىق بار: 1500 – 978 = 622; 1692 – 1070 = 622.

ال حيجرا جۇيەسى، بارشامىزعا بەلگىلى، اي كۇنتىزبەگىمەن ەسەپ جۇرگىزەدى. ءبىز پايدالاناتىن گريگوري  جانە پاتشا وكىمەتى تۇسىندا پايدالانىلعان يۋلي كۇنتىزبەكتەرى  كۇن كالەندارىنا نەگىزدەلگەن. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى حيجرا العاش قولدانىلعان (مۇسىلمان جىلساناعى مۇحاممەد پايعامبار مەدينەگە قونىس اۋدارعان 622-ءشى جىلدان باستاپ ەنگىزىلدى) كەزدەگى 622 جىلدىق ايىرما ۋاقىت وتكەن سايىن قىسقارا بەرەدى، ويتكەنى ەكى كالەندار بويىنشا – جىل ۇزاقتىعى ەكى ءتۇرلى. كۇن كالەندارىندا ءبىر جىل 365–366 كۇننەن تۇرسا،  اي كۇنتىزبەگىنىڭ ءبىر جىلى ودان ون شاقتى كۇن از. سوندىقتان دا حيجرا بويىنشا ەسەپتەلەتىن جىل گريگوريلىك (جانە يۋليلىك) كۇنتىزبەمەن سانالاتىن جىلدان 10 كۇندەي ۋاقىتقا  جىلدامىراق اينالادى.

دەمەك، گريگوريلىك كالەنداردىڭ ءبىر جىلىندا حيجرا ءبىر جىلىن ءبىتىرىپ، كەلەسى جىلىنىڭ ون كۇنىن ءوتىپ قويادى، ياعني گريگوريلىك كۇنتىزبەنىڭ ون جىلى  حيجرانىڭ ون جىل جانە ءجۇز كۇنىنە ء(ۇش اي ون كۇنىنە) تەڭ، نەمەسە، تۇسىنىكتىرەك ەتىپ ايتقاندا، – گريگوريلىك كۇنتىزبەنىڭ 120 ايى ۇزاقتىعى جاعىنان حيجرا كۇنتىزبەسىنىڭ 123 اي 10 كۇنىنە تەڭ. ياعني، حيجرانى (مۇسىلمان كالەندارىن) حريستيان كالەندارىنا نەگىزدەلگەن ءبىزدىڭ جىلساناققا اۋدارعاندا، وسى ەرەكشەلىكتى ەسكەرىپ وتىرۋىمىز كەرەك.

بۇدان تۋاتىن قورىتىندى سول، قازىبەك بەكتىڭ اتاسى ماتاي دۇنيەگە كەلدى دەلىنەتىن حيجراشا 978 جىل – بىزدىڭشە، قازىرگى جىلساناق بويىنشا، ت. وماربەكوۆ وعان اۆتوماتتى تۇردە حيجرا باستاۋ العانعا دەيىنگى جىل سانىن قوسىپ كورسەتكەندەي – 1500 جىل ەمەس، حيجرانىڭ 978-ءشى جىلى سايكەس كەلەتىن  1471 جىل بولىپ شىعادى. تاپ سول سياقتى، قازىبەك بەكتىڭ ءوزىنىڭ تۋعان ۋاقىتى دا انىقتامالىقتاردا جازىلىپ جۇرگەننەن باسقا –  ەگەر قولجازبادا  حيجرانىڭ 1070 جىلى تۋىلعان دەپ قاتەسىز كورسەتىلگەن بولسا، بۇل داتا بىزدىڭشە، وعان زەرتتەۋشى-عالىم ت. وماربەكوۆ حيجرا جىل ساناعى باستالعان 622 جىلدى قوسىپ ەسەپتەپ شىعارعانداي – 1692 جىل ەمەس، اي مەن كۇن كالەندار-كۇنتىزبەكتەرىنىڭ ايىرىمدارىن ەسەپكە الىپ قاراعاندا، شامامەن – 1659 جىل بولىپ شىعادى.  سوندا، قازىبەك بەكتىڭ 1692 جىلى ەمەس، 1659 جىلى تۋعانىنا كوزىمىز جەتەدى...

ال قازىبەك بەكتىڭ كىتابىنداعى حيجرا جىلساناعى داتالارىنىڭ كەلتىرىلۋى – ونىڭ تۇپنۇسقالىلىعىنىڭ بىردەن-ءبىر بەلگىسى رەتىندە قابىلداناتىنى ءمالىم. بۇل ورايدا كىتاپتىڭ ەكىنشى باسىلىمىندا: «قولجازبادا باياندالاتىن تاريحي وقيعالاردىڭ ۋاقىتىن حىجرە جىل ساناۋ ەسەبىمەن بەرگەن، – دەپ اتاپ وتىلەدى. – جىل ەسەپتەرى انىق بولۋ ءۇشىن، وعان قازاقتىڭ جىل اتتارىن قوسىپ وتىرعان. 1013 – ۇلۋ ج.، 1021 – قوي ج.، 1030 – جىلقى ج.، 1076 – بارىس ج.، 1095 – تاۋىق ج.، ت.ب. بۇل دا قولجازبانىڭ كونەلىگىن جانە تاريحي وقيعالاردىڭ دالدىگىن بىلدىرسە كەرەك»[18].

سونداي-اق كىتاپ ماتىنىندە وسىلارعا بايلانىستى اۆتور اتىمەن ايتىلعان سوزدەر بار، قازىبەك بەك بولاشاق ۇرپاقتى شاتىستىرماس ءۇشىن وقيعالاردىڭ ءبارىن حيجرامەن بەرگەنىن، ەگەر جازىلعان داتالارعا 622-ءنى قوسا سالسا، بۇگىنگى جىلساناقتاعى داتالار شىعاتىنىن ايتقان.

ال بۇل بىزگە ءشۇبالى كورىنەدى، ويتكەنى مۇسىلمانشا تەرەڭ وقىعان عالىم كىسى ءوزى كۋا بولعان زامان وقيعالارىن سول كەزگى مۇسىلمان جىلساناعىمەن جازۋى كەرەك ەدى، ءارى ءوزى ارالاس-قۇرالاس بولعان، نەمەسە بىلگەن تاريحي تۇلعالار ارتىندا حيجرامەن بەلگىلەنگەن ەپيستوليارلىق مۇرا شەتەل مۇراعاتتارىندا ساقتالىپ قالدى عوي، ولاردا داتالار حيجرامەن بەرىلگەن جانە ءبىر-دە-ءبىرى اتالمىش كىتاپتاعىداي 622 جىلدىق ايىرىممەن انىقتاۋعا كەلمەيدى، ولار ناعىز اي كالەندارىنا ساي تۇسىرىلگەن...

[1] قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونف. ماتەر. – ا.،  2001. – 10-ب.

[2] تاۋاسارۇلى قازىبەك بەك. ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن. – ا.، 1993. – 254–262-بب.

[3] قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونف. ماتەر. – ا.،  2001. – 6-ب.

[4] انىراكايسكي ترەۋگولنيك: يستوريكو-گەوگرافيچەسكي ارەال ي حرونيكا ۆەليكوگو سراجەنيا. – ا.، 2008. – 70–75-بب.

[5] انىراكايسكي ترەۋگولنيك ... – 60–82-بب.

[6] تاۋاسارۇلى ق. ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن. – ا.، 1993. – 254–262-بب.;  قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونف. ماتەريالدارى. – ا.،  2001. – 6-ب.

[7] انىراكايسكي ترەۋگولنيك ... – 58–59-بب.

[8] باكاەۆ ا. ۆوەننىە دەيستۆيا ۆ كنيگە كازىبەكا بەكا «وت يستوكوۆ دو مەنيا»// قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونف. ماتەريالدارى. – ا.،  2001. – 18–26-بب.

[9] انىراكايسكي ترەۋگولنيك ... – 119–122-بب.

[10] وماربەكوۆ ت. قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ەڭبەگى – تاريحي ومىرباياندىق شىعارما// قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن... – 10-ب.

[11] قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن... – 10–11-بب.

[12] م.شافيعي. قولجازبا جايىندا// تاۋاسارۇلى ش.ق. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – ا.، 2008. – 18–19-بب.

 [13] قازىبەك بەك  تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونف. ماتەر. – ا.، 2001. – 11-ب.; تاۋاسارۇلى ق. ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن. – الماتى، 1993. –  22-6.

[14] شاپىراشتى تاۋاسارۇلى قازىبەك بەك. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – ا.، 2008.

[15] بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك. ۇرپاقتار شەجىرەسى. – ا.، 2000. – 1212 ب.; بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك. ۇرپاقتار شەجىرەسى. تۇزەتىلىپ، تولىقتىرىلعان ەكىنشى باسىلىمى. – ا.، 2006. – 536 ب.;

[16] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – ا.، 2008. – 981-6.

[17] قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونف. ماتەر.. –ا.،  2001. – 13-ب.

[18] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن. – ا.، 2008. – 19-6.

بەيبىت قويشىباەۆ

(«رۋح-ساراي»، 5-توم، «قازاقپارات» باسپاسى، 2012 ج.)

جالعاسى بار...

Abai.kz