ءححى عاسىردىڭ بايلانىس قۇرالدارى – ينتەرنەت پەن ۇيالى تەلەفون قولدانىسى اقپاراتتى جىلدام الۋ جانە ونى قاجەتتى نىسانعا ساپالى جەتكىزۋدەگى ادامزات ءۇشىن جاسالعان يگى جاڭالىق دەسەك، قاتتى قاتەلەسەدى ەكەنبىز. تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار سەكىلدى، بۇل ارادا دا ولار ەكى ءتۇرلى ماقسات مەن مۇددەگە قۇرىلىپتى. ءبىز سونىڭ جاقسى جاعىن كورىپ، ءىت تەحنولوگيا جەتىستىكتەرىن ءتيىمدى پايدالانۋعا تىرىسامىز. ال  ينتەرنەت پەن ۇيالى بايلانىس پەنتاگوننىڭ تۋىندىسى كورىنەدى. ناقتىراق ايتقاندا، وتكەن عاسىردان باستاپ اقش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك باسشىلىعى عالىم­دارعا دۇشپاننىڭ ءىس-قيمىلىن وعان بىلدىرمەي، مىقتاپ قاداعالاي الاتىن قۇرىلعى ويلاپ تابۋ جونىندە تاپسىرما بەرىپ، مۇنداي جوبالاردى ۇدايى قارجىلان­دى­رىپ وتىرعان. ناتيجەسىندە، ءوزىمىز قالاماساق-تاعى، بۇگىندەرى جەرسەرىگى ارقىلى ءبىزدىڭ بارلىق ءىس-قيمىلىمىزدى ءجىتى باقىلاۋعا مۇمكىندىگى بار ينتەرنەت پەن ءتۇرلى بۋىندا­عى ۇيالى تەلەفوندار دۇنيەگە كەلىپ جاتىر.

ءححى عاسىردىڭ بايلانىس قۇرالدارى – ينتەرنەت پەن ۇيالى تەلەفون قولدانىسى اقپاراتتى جىلدام الۋ جانە ونى قاجەتتى نىسانعا ساپالى جەتكىزۋدەگى ادامزات ءۇشىن جاسالعان يگى جاڭالىق دەسەك، قاتتى قاتەلەسەدى ەكەنبىز. تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار سەكىلدى، بۇل ارادا دا ولار ەكى ءتۇرلى ماقسات مەن مۇددەگە قۇرىلىپتى. ءبىز سونىڭ جاقسى جاعىن كورىپ، ءىت تەحنولوگيا جەتىستىكتەرىن ءتيىمدى پايدالانۋعا تىرىسامىز. ال  ينتەرنەت پەن ۇيالى بايلانىس پەنتاگوننىڭ تۋىندىسى كورىنەدى. ناقتىراق ايتقاندا، وتكەن عاسىردان باستاپ اقش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك باسشىلىعى عالىم­دارعا دۇشپاننىڭ ءىس-قيمىلىن وعان بىلدىرمەي، مىقتاپ قاداعالاي الاتىن قۇرىلعى ويلاپ تابۋ جونىندە تاپسىرما بەرىپ، مۇنداي جوبالاردى ۇدايى قارجىلان­دى­رىپ وتىرعان. ناتيجەسىندە، ءوزىمىز قالاماساق-تاعى، بۇگىندەرى جەرسەرىگى ارقىلى ءبىزدىڭ بارلىق ءىس-قيمىلىمىزدى ءجىتى باقىلاۋعا مۇمكىندىگى بار ينتەرنەت پەن ءتۇرلى بۋىندا­عى ۇيالى تەلەفوندار دۇنيەگە كەلىپ جاتىر.

ابونەنت ارقاشان قوسۋلى

بۇگىندەرى ۇيالى تەلەفون – بۇل تەك باي­لا­نىس قۇرالى نەمەسە فوتواپپارات پەن بەينەكامەرا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار راديوماياك. ۇيالى بايلانىس جايلاعان مۇقىم تەرريتوريا وپەراتورلاردىڭ كەشەندى ستانتسياسى نەمەسە مۇناراسىمەن قامتىلعان. مۇنداي ءار مۇنارانىڭ ناقتى تىركەلگەن ورنى، مەكەنجايى بولادى. تەحنيكالىق اقپاراتتى انىقتاۋدا بەلگىلى ءبىر ۇيالى تەلەفوننىڭ ءنومىرى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ول بايلانىسقا شىعىپ تۇرعان وپەراتور انتەنناسىنىڭ دا مەكەنى انىقتالادى. دەمەك، بايلانىسقا شىققان ادامنىڭ الگى مۇنارانىڭ وڭتۇستىگىندە، سولتۇستىگىندە، باتىسىندا نەمەسە شىعى­سىن­دا تۇرعانى وزدىگىنەن بەلگىلى بولادى. سونداي-اق ۇيالى بايلانىس قىزمەتىن ۇسىنا­تىن كومپانيانىڭ تەحنيكالىق قۇرال-جاب­دىعى ارقىلى راديوماياك بەلگىسىنىڭ قۋاتى دا ولشەنەدى، سوعان بايلانىستى ابونەنتتىڭ سويلەسۋ بارىسىندا قايدا جۇرگەنى: كوشەدە مە، الدە عيماراتتا ما، نە بولماسا اۆتو­كو­لىكتە وتىر ما، ونى دا ناقتىلاۋعا مۇم­كىندىك بار. شالىنعان قوڭىراۋلاردى ۇزدىكسىز باقىلاۋدا ابونەنتتىڭ 300-دەن 500 مەترگە دەيىنگى ءجۇرىس مارشرۋتىن دا تۇزۋگە بولادى ەكەن. وسىلايشا بۇگىنگى زامان­نىڭ ادامى ۇيالى تەلەفون ارقىلى حابارلاسقاندا نەمەسە ينتەرنەتكە كىرگەن­دە مينۋت سايىن ارتىنا ەلەكتروندى ءىز قالدىرىپ جاتقانىن بايقامايدى دا. شىنداپ كىرىسسە، كەز كەلگەن ادامنىڭ قايدا جۇرگەنىن وسى «ءىزى» ارقىلى ءبىر مينۋتتىڭ ىشىندە ءتۇرلى تەحنيكالىق قۇرالمەن وپ-وڭاي تاۋىپ الۋعا بولادى. مىنە، وسىنداي ەلەكت­روندى ىزدەر سوڭعى كەزدەرى الەمدەگى كوپتە­گەن اتىشۋلى قىلمىستىق ىستەردىڭ بەتىن اشۋدا كومەگى كوپ ءتيىپتى.

ەلەكتروندى سەبەت

كاسىبي مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قانداي دا ءبىر ادامدى تابۋ ءۇشىن ونىڭ ۇيالى تەلەفونى ۇنەمى قوسۋلى بولۋى دا شارت ەمەس. تەك ءبىر رەت بايلانىسقا شىقسا بول­عانى. ەگەر ءبىر رەت قوڭىراۋ شالىپ، ءچيپتى لاقتىرىپ تاستاسا دا، ول ادام كوپكە تاسادا جۇرە المايدى. ويتكەنى سول ءبىر قوڭىراۋ ارقىلى انىقتالعان ءنومىردىڭ ۇيالى بايلا­نىستاعى ەلەكتروندىق سەبەتتە تىركەلگەن بارلىق اقپاراتىن انىقتاپ الۋعا بولادى. ءسويتىپ، ول نومىرمەن سويلەسكەندەردىڭ بار­لىعى تەرگەۋگە الىنادى. الايدا جەكە­لەي ادامدار ءوز بەتىمەن ۇيالى بايلانىس وپەرا­تورى ارقىلى ءىز كەسە المايدى. زاڭدى تۇر­عىدا بۇل ىسكە تىكەلەي قۇقىقتىق قۇرىلىم­دار ارالاسسا عانا، ول مۇمكىن. «بايلانىس تۋرالى» قر زاڭى بويىنشا ۇيالى بايلانىس وپەراتورلارى تەك اتالعان زاڭ نورمالارى تارتىبىنە ساي جازباشا تولتىرىلعان پروكۋ­راتۋرا جانە تەرگەۋ ورگانىنىڭ، وپەراتيۆتىك ىزدەۋ قىزمەتى سۋبەكتىلەرىنىڭ سۇراۋىنا  قاراي وسىنداي قىزمەت كورسەتە الادى.

جالپى، كوپشىلىك ءۇشىن ۇيالى بايلانىس نارىعىندا «اشقىش» دەگەن اقىلى قىزمەت­تىڭ بارىن دا ەسكە سالا كەتەلىك. ەگەر بىرەۋ جاسىرىن نومىرمەن قوڭىراۋ شالسا، وندا ول تۋرالى مالىمەتتى جوعارىدا اتالعان زاڭ­دىق نەگىزدە عانا بىلۋگە بولادى، ياعني قۇ­قىق­­تىق قۇرىلىمنىڭ سۇراۋ سالۋىن ءوتىنۋى­ڭىز كەرەك، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل ءىستىڭ ماشاقاتى كوپ. ال ەگەر ءسىز ۇيالى بايلانىس وپەراتورلارى ۇسىناتىن قىزمەت ءتۇرى «اشقىشقا» اقى تولەپ، قوسىلساڭىز، وندا ەشقانداي سۇراۋسىز، باس اۋىرتۋىنسىز وزى­ڭىز­گە جاسىرىن قوڭىراۋ شالعان ادامنىڭ ءنومىرىن ەش قيىندىقسىز انىقتاي الاسىز. «اشقىشتى» قوستىرساڭىز بولعانى، سىزگە جاسىرىنىپ حابارلاسقان بارلىق ادامنىڭ ءنومىرى وزدىگىنەن اشىلىپ تۇرادى. ماسەلەن، Beeline وپەراتورى بۇل قىزمەت تۇرىنە ايىنا 1000 تەڭگە اقى الادى.

نەگىزىنەن، ءنومىردى انىقتاۋ نەمەسە تىڭ تىڭداۋ بويىنشا ۇيالى بايلانىس وپەراتو­رى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە بولادى ەكەن. مۇنداي قىزمەتتىڭ قۇنى 500-دەن 2000 دوللار ارالىعىن قامتيتىن كورىنەدى. ارينە، ول زاڭسىز بولىپ تابىلا­دى. سوندىقتان كۇننەن-كۇنگە اتالعان نا­رىق­تىڭ «قارا بازار» اياسى تارىلىپ بارا­دى. سەبەبى ۇيالى بايلانىس وپەراتور قو­جا­يىندارى اقپاراتتىڭ سىرتقا جىلىس­تاپ كەتپەسى ءۇشىن قاۋىپسىزدىك قىزمەتىن ۇدايى كۇشەيتىپ وتىرادى. بىراق مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل دا ۇلكەن كەدەرگى ەمەس.

ۇيالى تەلەفونداعى ءسوز قالاي تىڭدالادى؟

قالاي دەگەنمەن دە قۇقىق قورعاۋشىلار ءبىزدىڭ اقپاراتىمىزدىڭ قۇپيالىلىعىنا 100 پايىز كەپىلدىك بەرە المايدى. ويتكەنى ولار ءىت سالاسىنىڭ مامانى ەمەس، سوندىق­تان ولار ءار كۇن سايىن اتالعان سالادا دۇ­نيەگە كەلىپ جاتقان تىڭ تەحنولوگيالاردىڭ مۇمكىندىگىن ناقتى پايىمداي بەرمەيدى. كوممەرتسيالىق تىڭشىلىق ارقاشان تا­بىس­تى بولىپ ەسەپتەلگەن. سول سەبەپتى بيز­نەس ءۇشىن وسىنداي ماقساتتاعى قۇرال-جاب­دىقتار شىعارۋ وتە ءتيىمدى دەپ سانا­لا­دى. كوبىنە بيزنەس ورتانىڭ اقپاراتى قۇندى ەكەنى بەلگىلى. حاككەرلەر جانە تاعى باسقا كاسىبي تىڭشىلار، نەگىزىنەن، وسى تاپتىڭ ماڭىن تورۋىلدايدى. ءسويتىپ، ءوزى كۋا بولعان مالىمەتتى الگى كاسىپكەردىڭ باسەكەلەسىنە ساۋدالاۋدا كوپ پايداعا كەڭەلە الادى.

جالپى، بۇگىندەرى قالاساڭىز كەز كەلگەن ابونەنتى تىڭداۋعا مۇمكىندىك بار. ونى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قاجەتتىنىڭ بارلىعىن تەحنيكالىق دۇكەننەن ساتىپ الۋعا بولادى. بۇل رەتتە، ەڭ وڭتايلى ءارى ارزان قۇرال – قۇيتاقانداي «قوڭىز». ونى تەلەفونعا ورناتۋ 5-10 مينۋت قانا ۋاقىتىڭىزدى الادى. ول تەلەفون باتارەياسىنان قۋات الىپ، ۇنەمى ءوز قىزمەتىن قالتقىسىز اتقارا بەرەدى. بۇل قۇرىلعى تەلەفونداعى اڭگىمەنى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قالتادا، جۇمىس ستولىندا جاتقاندا دا اينالاداعى بارلىق دىبىستى قابىلداپ، ول ادامنىڭ بۇكىل ءىس-قيمىلىنان حابار جەتكىزەدى.

تىڭداۋدىڭ ەڭ كۇردەلى ءارى قىمبات ءتاسىلى – ابونەنت اپپاراتى مەن وپەراتوردىڭ رەترانسلياتسيالىق انتەنناسى اراسىنداعى GSM-بەلگىسىن ۇستاپ الۋ. بۇگىندەرى وپەرا­تور­لاردىڭ كوبىسى جەلىدەگى بەلگىنىڭ بارلى­عىن تاڭبالاپ تاستاعان. سوندىقتان قاجەتتى بەلگىنى ۇستاپ الۋ ءۇشىن كەرەكتى ابونەنتتىڭ جەكە ءنومىرى مەن sim-كارتاسىنىڭ كودىن ءبىلۋ قاجەت. ول ءۇشىن ۇيالى بايلانىس جەلى­سىندە جۇمىس ىستەيتىندەردەن وسى اقپاراتتى ساتاتىن قولايلى ادامدى ىزدەۋ كەرەك. بۇل ءتاسىلدىڭ تاعى ءبىر قيىندىعى –  تەلەفونداعى اڭگىمەگە ورتاقتاسۋ ءۇشىن رەترانسلياتسيا انتەنناسى مەن ابونەنت اپپاراتى اراسىن­داعى ايماقتا بولۋىڭىز ءتيىس، بۇل ءىس ەگەر تەلەفون يەسى كولىكپەن جۇيتكىپ بارا جاتسا، تىپتەن قيىنداي تۇسەدى.

تەلەفونداعى اڭگىمەنى «ۇرلاۋدىڭ» ەڭ وزىق ءتاسىلى – ىشكى بولشەكتى الماستىرۋ، ياعني سىرتقى قورابى ءباز باياعىشا وزىنىكى بولىپ قالادى، بىراق ىشكى قۇرىلىسىنىڭ ورنىنا تىڭداۋ قۇرالى ورناتىلادى. بۇل پروتسەسس تە كوپ ۋاقىتتى المايدى. 5-30 مينۋتقا دەيىن. وسىلايشا مودەرنيزاتسيالانعان تەلەفونداعى سوزدەر GSM, WI-FI, 3G نەمە­سە Bluetooth ارناسى ارقىلى قاجەتتى ادام­عا ەشقانداي قيىندىقسىز جەتىپ وتىرادى.

بىرنەشە بۋىندى قامتيتىن قازىرگى تەلەفوندار ءوزىنىڭ وپەراتسيالىق جۇيەسىمەن شاعىن كومپيۋتەردەن كەم ەمەس ەكەنى بەل­گىلى. سوڭعى كەزدەرى سمارتفونداعى مالىمەت­تەردى ۇرلاۋ ءۇشىن ارنايى زيان كەلتىرەتىن باعدارلامالار كەڭىنەن قولدا­نىلا باستاپ­تى. ۆيرۋس sms-حابارلاماسى نەمەسە پوشتا­ڭىزعا تۇسكەن حات تۇرىندە بولادى ەكەن.

عالامتورداعى تورۋىل

ينتەرنەت-تەحنولوگيانىڭ قارىشتاپ دامۋى 2003 جىلدان باستاپ الەۋمەتتىك جەلىلەر بويىنشا ءدۇمپۋ ورناتتى. 2013 جىل­دىڭ باسىندا الەۋمەتتىك جەلىلەرگە تىركەلۋشىلەر سانى جەر شارىنداعى ادام سانىمەن تەڭەسكەن: 6 ميللياردتان استام. ونىڭ تەڭ جارتىسى Facebook (اقش، تۇتىنۋشىسى – 1 ملرد), Tencent QQ (قحر، 784 ملن) جانە Scype (ەستونيا، 663 ملن), Google (اقش، 500 ملن) جانە Twitter-گە (اقش، 500 ملن) تيەسىلى. وسى جاعىنان العاندا، عالامتور بۇگىنگى ادام ءومىرىنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگىنە اينالىپ وتىر. بى­راق بۇل ارادا دا بارلىق ءىس-قيمىل باقى­لاۋعا الىناتىندىعىن ەستەن شىعارماعان ءجون. ءبىر-اق مىسال كەلتىرە كەتەيىك. اقش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك اگەنتتىگى تەلەكوممۋ­نيكاتسيالىق كومپانيالاردى ابونەنتتەر­دىڭ بارلىق ءىس-قيمىلىنان حابار بەرەتىن اقپاراتتاردى بەرىپ وتىرۋعا مىندەتتەگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، 99 ميلليون ۇيالى بايلانىس ابونەنتى جانە 22 ميلليون Verizon ستاتسيونارلىق ءنومىرىن پايدالا­نۋشىلار ەشقانداي ەسكەرتۋسىز باقىلاۋ وبەكتىسىنە اينالعان. اعىلشىننىڭ Guardian گازەتى ءتىلشىسىنىڭ قولىنا وسىنداي اقپارات ءىلىنىپتى. بۇل حابار ەلدى ءدۇر سىلكىن­دىرگەن. بىراق بيلىك بۇل مالىمەتتى جوققا شىعارماعان، مۇنىڭ بارلىعى لاڭكەستىكپەن كۇرەس ماقساتىندا جاسالىپ جاتقانىن ايتىپ وتىر. دەمەك، بۇل – «لاڭكەستىكپەن كۇرەس» دەگەن جەلەۋمەن جەر شارىنداعى كەز كەلگەن ادامنىڭ ينتەرنەتتەگى بارلىق ءىس-قيمىلى باقىلاۋعا الىنا الادى دەگەن ءسوز. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ينتەرنەت قالاي پايدا بولسا، سونىمەن بىرگە ونداعى سايتتارعا، جەلىلەرگە ەنۋشىلەردىڭ بارلىق ءىزىن باقىلايتىن باعدارلامالار دا قوسا ازىرلەنگەن. وسىنداي قۇپيا باعدارلامالار مەن شيفرلاردى قولىنا تيگىزگەن باز ءبىر حاككەرلەر بىرەۋدىڭ پوشتاسى تۇگىل، بانك شوتىنداعى اقشانى دا ەلەكتروندى جولمەن «ۇرلاپ» اكەتۋدە.

جالپى، حاككەرلەردىڭ ايتۋىنشا، ينتەر­­نەتتەگى بارلىق مالىمەت ءىز-ءتۇسسىز ەش­قاشان جوعالىپ كەتپەيدى. مالىمەتتى ءوشىر­دىم دەگەن كۇننىڭ وزىندە، ول اقپارات بۇلت­تارى ارقىلى  كومپيۋتەردىڭ ءبىر جەرىندە ساقتا­لىپ قالادى. سوندىقتان بۇل ارادا كەز كەلگەن ينتەرنەتتى پايدالانۋشىنىڭ پوشتا جانە اگەنت كودىن بىلسەڭىز بولعانى، ونىڭ باياعىدا ءوشىرىپ تاستاعان مالىمەت­تەرىمەن دە قانىعۋعا مۇمكىندىك بار ەكەن. بۇدان شىعا­تىن قورىتىندى – قۇپيا مالى­مەتتەردى ەش­قا­شان ەلەكتروندى قۇرالعا سەنىپ تاپسىرۋعا بولمايدى.

ساقتىقتا قورلىق جوق

اقپاراتتىق «جىرتقىشتىڭ» كوزدەيتىن نەگىزگى «جەمتىگى» – كاسىپكەرلەر ءۇشىن، ەڭ دۇ­رى­سى – ماڭىزدى كەزدەسۋلەردە ۇيالى تەلە­فونىن ءوشىرىپ قويۋ نەمەسە ونى كولىكتىڭ ىشىن­دە قالدىرعان دۇرىس. بۇل ارادا تەلە­فون­دى تەك ءسوندىرىپ قانا قويماي، ونىڭ باتارەياسىن دا الىپ تاستاۋدى ۇمىتپاعان ءجون. بارىنەن بۇرىن، بۇل ارادا تەحنيكانىڭ ءتىلىن تەحني­كا­مەن ءدوپ باسقان جاقسى. بۇگىن­دەرى «قوڭىزدى ىزدەگىش» دەگەن ارنايى قۇ­رىل­عى بار. ول تەلەفونىڭىزداعى «قوڭىز­دى» وپ-وڭاي تاۋىپ الادى. ودان كەيىنگى تاعى ءبىر ءتيىمدى قۇرىلعى – ۇيالى بايلانىستى تۇنشىقتىرعىش. بۇل – سىمسىز بايلانىس ارنا­لارىن قورعاۋعا ارنالعان اسكەري اپپارات. ول بەلگىلى ءبىر راديۋستاعى راديو-سيگنالداردى بۇتىندەي تۇنشىقتى­رىپ تاس­تاۋعا قاۋقارلى. ونى كەلىسسوزدەر بارى­سىندا وزىڭىزبەن بىرگە الىپ جۇرۋگە بولادى، ءارى قاجەت كەزدە ونى كەڭسەڭىزگە ور­نا­تىپ قويساڭىز ارتىقتىعى جوق. ال ينتەر­نەتتەگى شابۋىلشىلاردان قورعانۋ­دىڭ ساۋاتتى جولى – جۇمىستا كاسىبي بىلىكتى ءىت-مامانىن ۇستاۋ.

دەرەك پەن دايەك

الەم بويىنشا ۇيالى بايلانىس قىزمەتىن تۇتىنۋشىلار 6 ميللياردتان استام، بۇل – جەر شارىنداعى ادامزاتتىڭ 82 پايىزىن قامتيتىن كولەم. ينتەرنەتكە ەشقانداي كەدەرگىسىز شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سمارتفوندى پايدالانۋشىلاردىڭ سانى كوپ ەمەس – 600 ملن ادام. بۇل كومپيۋتەردەگىدەن قاراعاندا ۇيالى بايلانىستاعى ينتەرنەتتىڭ بىرنەشە ەسە قىمباتقا تۇسۋىمەن بايلانىستى بولۋى دا مۇمكىن.

1995 جىلى دۇنيەجۇزىندە عالامتوردى پايدالانۋشىلار 16 ميلليون ادام بولسا، 2000 جىلى بۇل كورسەتكىش 361 ميلليوندى قۇراعان، ال 2005 جىلى – 1 ملرد 018 ميلليون، 2012 جىلدىڭ اياعىندا ونىڭ سانى 2,4 ميللياردتان اسىپتى. ينتەرنەتتى كوپتەپ تۇتىنۋشىلار قاتارىنا قىتاي ەلى جاتادى ەكەن (611 ميلليون). ال ەڭ از تۇتىنۋشى – كحدر، ويتكەنى بۇل ەلدە ينتەرنەت قولدانىسىنا قاتاڭ تىيىم سالىنعان.

Abai.kz