بىلتىر 21 قىركۇيەكتە «اسكەرگە ءىشىنارا جۇمىلدىرۋ» ۇندەۋىندە قاھارىنا ابدەن مىنگەن ۆلاديمير ۆلاديميرۇلى اسپاننان جاي تۇسكەندەي اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنە: «ەتو نە بلەف!» دەپ، «سوڭعى ەسكەرتۋىن» جاسادى.

«ايتىلعان ءسوز - اتىلعان وق» ەكەنى راس بولسا، تۇتاس جەر شارى جوق بولۋدىڭ الدىندا-اق، تۇردى. الايدا اراعا ءۇش اي سالىپ 2022 جىلدىڭ 7 جەلتوقسانىندا «ادام قۇقىعى جونىندەگى كەزەكتەگى ءبىر وتىرىسىندا» ءدال وسى ءسوزىن كەرى قايتارىپ العان پۋتين: «رەسەي يادرولىق قارۋدى ءبىرىنشى بولىپ قولدانبايدى، وعان تەك قورعانىس قۇرالى رەتىندە قارايدى»، - دەپ ارتى بوس ەكەندىگىن كورسەتتى.

رەسەي ديكتاتورىنىڭ بۇلايشا شۇعىل ات باسىن بۇرۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ 2000 جىلعى 2-ءشى شەشەن سوعىسى مەن 2008 جىلعى گرۋزياعا قارسى اشقان سوعىسى ءساتتى اياقتالىپ، 2014 جىلى قىرىم تۇبەگىن وپ-وڭاي باسىپ العان ايۋدىڭ وسى رەتتە ايتىلعان ءسوزى قالايشا وق بولماي شىقتى؟ سول كەزدە بۇل سۇراق ءبىراز ادامداردى مازالاعانى راس. تەك اقش-تىڭ ءبىر توپ ساياساتتانۋشىلارى عانا ءپۋتيننىڭ: «پروشۋ پروششەنيا! نا ساموم دەلە تو، چتو يا سكازال، بىلو بلەفوم»، - دەپ الەم الدىندا ايتقانىن جۇتىپ قوياتىنىن بولجاپ بىلگەن ەكەن. سەبەبى بويلارىن ۇرەي بيلەگەن باتىس كوسەمدەرى ايۋعا قارسى قانداي دا ءبىر شارا قولدانۋ ءۇشىن، اۋەلى گارۆارد ۋنيۆەسيتەتى ت.ب. ءبىلىم وردالارىنا، «قۇرمەتتى پوليتولوگتار، وتانعا قىزمەت ەتۋدىڭ ۋاقىتى جەتتى، بۇعان سىزدەر نە دەيسىزدەر؟» - دەپ قولقا سالىپتى-مىس. سول كەزدە «عالىمدار» ءبىر اۋىزدان ءپۋتيننىڭ «ەسكەرتۋىن» قاعاز بەتىندەگى بومباعا تەڭەپ، «ونىڭ وعى اتىلمايدى!» دەپ اقش پرەزيدەنتىن جۇباتادى.

سۇراق: عالىمداردىڭ بۇل سەنىمى قايدان پايدا بولدى؟

عالىمدار توبى اق ۇيدەن مىندەتتى العان بويدا لەيتس-دجوردجدىڭ «وپەراتسيالىق كودەكسى» فورمۋلاسىنا جۇگىنە وتىرىپ، ءارى قاراي پۋتين تۋرالى تەرەڭ زەرتتەدى. 1951-1953 جىلدارى «قىرعيقاباق سوعىس» باستالىپ، اقش-تىڭ قۇپيا بارلاۋ مەكەمەسى يوسەف ستالين جانە ساياسي بيۋرونىڭ سىرتقا سىر بىلدىرمەي، ۇلكەن شەشىمدەردى ىلعي دا پەردەنىڭ ارتىندا وتىرىپ جاسايتىنىن بايقاپ، ەندى «جاڭعاقتى» قالاي شاقساق ەكەن دەپ باستارىن قاتىرعانى بار. اقىرى، ناتان كونستانتين لەيتستىڭ ەكى ەڭبەگى «ساياسي بيۋرونىڭ وپەراتسيالىق كودەكسى» («The Operational Code of the Politburo») (1951)  جانە «بولشەۆيزمدى زەرتتەۋ» («A Study of Bolshevism») (1953 ج) كومەككە كەلەدى. اقش-قا سول ەلدەن قونىس اۋدارىپ، كەيىن امەريكانىڭ عىلىمي تالداۋ مەكتەبىنىڭ كۇردەلى جاتتىعۋىنان وتكەن ەۆرەي عالىم «وپەراتسيالىق كودەكستىڭ» فورمۋلاسىن 20 تاراۋعا ءبولىپ، وندا ساياسي كوسەمدەردىڭ مىنەزدەمەسىنەن باستاپ، ولاردىڭ شەشىم قابىلداۋعا نەگىز بولاتىن بارلىق اتريبۋتتارىن اشىپ بەرەدى. 1967 جىلى وسى نەگىزدە الەكساندر ل. دجوردج تۇجىرىمداماسى «فورمۋلاعا» جاڭا ۇعىمدار ەنگىزىپ، «وپەراتسيالىق كودەكس: ساياسي كوشباسشىلار جانە ولاردىڭ شەشىمى تۋرالى زەرتتەۋدە نازاردان تىس قالعان ادىستەمە» (The «Operational code»: A neglected Approach to the Study of Political leaders and Decision-Making) اتتى ەڭبەك جازادى. ول لەيتستىڭ ۇزىن سونار 20 تاراۋىن، 2 ارنا 10 تارماققا اينالدىرىپ، ساياسي كوشباسشىلارعا جان-جاقتى ساراپتاما جۇرگىزۋگە نەگىز ەتەدى.

لەيتس-دجوردج فورمۋلاسى «ساياسي كوشباسشىلاردىڭ» ۇلكەن شەشىمگە بارۋ ءۇشىن ەكى ارناداعى 10 ەرەكشەلىكتەرىن تەكسەرىپ ءبىلۋ كەرەك دەيدى:

فيلوسوفيالىق باعىتىنداعى 5 سەنىمدەرى

*ساياسي الەم نەگىزىنەن ۇيلەسىمدىلىكتە مە، الدە قاقتىعىستا ما؟

*ساياسي قۇندىلىقتاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ پەرسپەكتيۆالارى قانداي؟

*حالىقارالىق ساياسي ارناداعى دامۋىنا بولجاۋ جاساي الامىن با؟

*تاريحي ۇدەرىسكە قانشالىقتى «باسقارۋ» نەمەسە «ىقپال» ەتە الامىن؟

*تاريحي دامۋداعى «كەزدەيسوقتىق» جاعدايلار قانداي ءرول وينايدى؟

ا. بويىنشا تولىق ساراپتامادان كەيىن، لەيتس-دجوردج فورمۋلاسى ساياسي كوشباسشىنىڭ 5 ينسترۋمەنتالدىق ولشەمدەرىنە نازار اۋدارادى:

*ساياسي ارەكەتتى نەمەسە مىندەتتى تاڭداۋدىڭ ەڭ جاقسى ءتاسىلى؟

*ماقساتقا جەتەتىن ەڭ ءتيىمدى جول؟

*ساياسي ارەكەتتىڭ تاۋەكەلدىلىگى قالاي ەسەپتەلەدى؟

*شارانى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن ەڭ جاقسى «ۋاقىت»؟

*كوزدەلگەن مۇددەلەردى العا جىلجىتۋدىڭ قۇرالدارى مەن ءرولى قانداي؟

لەيتس-دجوردجدىڭ بەرگەن «فورمۋلاسىنا» نەمەسە ادىستەمەسىنە جان ءبىتىرۋ  ءۇشىن، كەز-كەلگەن ساياسي تۇلعانىڭ بويىنداعى بارلىق قاسيەتى مەن كەرى ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالۋعا تۋرا كەلەدى. وسى ورايدا اقش-عالىمدارى ءپۋتيننىڭ تۇلعا رەتىندە ونىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندەگى الۋان تاقىرىپتا سويلەگەن سوزدەرىن، سونداي-اق، ونىڭ جەكە ءومىرى تۋرالى تولىق ماعلۇمات الۋعا تىرىسقان. ولار اۋەلى 2014 جىلى ۋكراينانىڭ قىرىم تۇبەگىن باسىپ الۋداعى ديكاتوردىڭ جاساعان ءاربىر قادامىنا دەن قويعان. پۋتين اۋەلى تۇبەككە اياق استىنان «جاسىل ادامداردى» قاپتاتىپ، «ولار رەسەي جاۋىنگەرلەرى ەمەس، ءبىز ولاردىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيمىز!» دەپ الەمگە  اقتالعان. قىرىمدى باسىپ العان بويدا بارلىعىن ۇمىتىپ، رەسەي تەلەارناسىنا شىعىپ شاپكىسىن اسپانعا اتىپ، حالقىنا ماقتانىپ، ءىستىڭ جاي-جاپسارىنىڭ ءاربىر دەتالىنا توقتالعانىنان عالىمدار توبىنىڭ تۇيگەن ويى «بۇل ەندى بۇنىمەن توقتاپ قالمايتىنى انىق!».

وسى ويمەن ءپۋتيندى جاقىن جەردەن باقىلاعان مامان توبى، رەسەي 2021 جىلدىڭ اياعى 2022 جىلدىڭ باسىندا ۋكراينا شەكاراسىنا اسكەرىن وراسان زور كولەمدە توپتاستىرىپ جاتقانىن ايتىپ، بىردەن اق ۇيگە دابىل قاعىپ، «سوعىستىڭ جاقىنداعانىن» ۇقتىرادى. مامانداردىڭ بۇل جاسالعان قورىتىندىسى اقش بارلاۋ مەكەمەسىنىڭ قول جەتكىزگەن قۇپيا دەرەكتەرىمەن ۇندەسىپ جاتقانىن كورگەن اقش پرەزيدەتىنىڭ ءوزى مىنبەردەن الەم جۇرتشىلىعىنا «رەسەي ەگەمەن ۋكراينا جەرىنە 2022 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا باسىپ كىرەدى» - دەپ، ءدوپ باسىپ جاريا ەتكەن ەدى. بىراق كوپ ادامدارعا بۇل اۋىل بالاسىنىڭ يت-قۇستان ساقتانۋ تۋرالى ايعايىنداي ەستىلدى. دەمەك، اقش تاياپ قالعان سوعىستى انىق بولجام جاساي العان بىردەن-ءبىر ەل رەتىندە جاھان قاۋىمىنىڭ سەنىمىنە يە بولدى. ال، كوبىمىز اتالعان ەلدىڭ بۇلايشا ماسكەۋدىڭ جاسار قيمىلىنىڭ توبەسىنەن وسىلايشا ءدال ءتۇسۋىنىڭ سەبەبىن بىلە بەرمەيتىنىمىز انىق. اق ءۇيدىڭ ودان تولىق حابارى بولعاندىقتان، پۋتين 2022 جىلى قىركۇيەكتە «ەتو نە بلەف!» دەپ باتىس ەلدەرىنە سەس كورسەتكەندە دەرەۋ ماماندار توبىنا قايتا قولقا سالادى.

جوعارىدان تاپسىرما العان ساياساتتانۋشىلار «وپەراتسيالىق كودەكسكە» قايتا ورالىپ لەيتس-دجوردج مودەلىندەگى بولشەۆيكتەر «قارسى جاعى وزىنەن ىرىلەۋ بولىپ، قاراما-قارسى قاتتى كەلسە، باستاپقى نىسانانىڭ ورىندالامايتىنىنا كوزى جەتكەن بويدا كەرى شەگىنىس جاسايدى...»، دەگەنىن اڭعارىپ، 1962 جىلدىڭ قازان ايىنداعى كەننەدي-حرۋششەۆتىڭ ارا ايقاسىن ەسكە الدى. ول كەزدە كەڭەس وداعى كۋبادا اقىرى يادرولدىق قارۋ قويمايتىن بولىپ، تەز شەگىنىس جاساعانى ءالى ەسەمىزدە. اۋەلى قارسى جاقتى ۇركىتىپ، قورقىتۋمەن باستالعان قوزعالىس، ماقساتى ىسكە اسپايتىن بولعان سوڭ، ءاپ-ساتتە-اق شەگىنىس جاساۋدىڭ جولىن قاراستىرعان نيكيتا حرۋششەۆكە قاراعاندا پۋتين وتە قاتىگەز. ول «ايتىلعان ءسوز - اتىلعان وق» رەتىندە، العان بەتىنەن قايتپاسا شە، دەگەن قوسىمشا سۇراق عالىمدار توبىن تاعى مازالادى. وسى كەزدە ساراپتامادا وتىرعان كورنەكتى اقش عالىمدارى «فورمۋلانىڭ» ساياسات الەمىنىڭ كوسەمدەرىنىڭ جەكە ومىرىنە نازار اۋدارۋدى ۇمىتپاۋعا شاقىرعانىن ەسكە الىپ، رەسەي ديكتاتورىنىڭ وسال تۇستارىنا وي جۇگىرتەدى: ءپۋتيننىڭ قابىلداۋىندا بولعان ەممانۋەل ماكرون ورىنسىز ۇزىن ۇستەلدىڭ ءبىر بۇرىشىنا وتىرعىزىلعانى; بۇل كۇندەرى الىس-جاقىن ساپارعا ۆلاديميرۇلى تەك بروندى پويىزبەن شىعاتىنى; الەكسەي ناۆالنىيدىڭ اشكەرەلەۋىمەن بىزگە ءمالىم بولعان ونىڭ قارا تەڭىز جاعاجايىنداعى ءزاۋلىم سارايى مەن الينا قاباەۆا ەكەۋىنىڭ «ماحابباتاسۋى»، سونداي-اق ءپۋتيننىڭ قىزى ەكەۋى جەر-جەرگە تىققان ميللياردتاعان اكتيۆتەرى، ت.ب. ديكتاتوردىڭ شالقىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىنان حابار بەرەدى. ونداي بولسا پۋتين ءومىردى وتە جاقسى كورەتىن «نازىك جان» بولعانى عوي، ونىڭ قالعان ديكتاتورلاردان قانداي ايىرماشىلىعى بار؟ جوق! ول شىندىعىنا كەلگەندە وتە قورقاق ادام. بۇل جاسالعان قورىتىندىلارىن اق ۇيگە جەتكىزگەن عالىمدار توبى، وزدەرىنىڭ ستراتەگتەرىنە ماسكەۋگە قارسى دەرەۋ «باتىستىڭ ەسەلەنگەن قاتاڭ ەسكەرتۋىن» جەتكىزۋدى سۇرادى.

ناتيجەسىندە، اقش پرەزيدەنتىنەن سەنىمدى تەلەفون ارقىلى جانە اقپاراتتىق كەڭەستىكتى پايدالانىپ ءپۋتيننىڭ وزىنە قىسقا دا نۇسقا: «ۋكراينا جەرىنە تاكتيكالىق بومبا لاقتىراتىن بولساڭ، سەنى «ارماگەددون» كۇتىپ تۇر»، - دەگەن حاباردى جەتكىزەدى. مىنە، وزىنە ءاۋ باستا جاۋ ەتكەن، قورقىتىپ الامىن با دەپ جۇرگەن اقش-تىڭ «شالىنان» وسىنداي ۇرەيلى جاۋاپ كەلدى. وسىلايشا اراعا ءۇش اي-اق ۋاقىت تاستاپ پۋتين «ەسكەرتۋىن» قايتارىپ الدى دەپ جوعارىدا جازدىق. وسىنى باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرعان باتىس ەلدەرى ەندى باتپاققا باتقان رەسەيدى «بولوتانىڭ» تەرەڭىنە قاراي يتەرۋگە بەل بايلاعان سياقتى.  2023 جىلى 20 ساۋىردە كيەۆكە ات باسىن ءبىرىنشى رەت تىرەگەن ناتو-نىڭ باس حاتشىسى يەنس ستولتەنبەرگ اتالعان اسكەري وداق ۋكراينانى ءوزىنىڭ تولىققاندى مۇشەسى رەتىندە قۇشاعىنا الاتىنىن اشىق ايتتى. ءارى وسى ەلدى ۇزدىكسىز قارۋلارمەن قامتاماسىز ەتەتىنىن جەتكىزدى.

بۇل قىسقا ماقالانىڭ قورىتىندىسى نە؟

بىرىنشىدەن، پۋتين «ستراتەگ ەمەس، ورايشىل (وپپورتۋنيست) ساياساتكەر!» «كوسەم» رەتىندە ول باياعى ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەلەرىنەن ايىرماشىلىعى جوق: ەكەۋى دە وتكەن كۇننىڭ بەلگىسىمەن بولاشاققا جولداۋ الادى، جاساعان ءاربىر «ستراتەگياىق» قادامى تەك وتكەن كۇننىڭ نۇرىنا بولەنىپ، قول جەتكىزگەن جەڭىسىن قايتالاۋدى ارمانداي بەرەدى. بىرەۋگە بەرگەن ۋادەسىن تابان استىندا بۇزا سالۋ ولار ءۇشىن تۇككە دە تۇرمايدى. ايتپەسە 2009 جىلى ءپۋتيننىڭ ءوزىنىڭ قول قويۋىمەن رەسەي، اقش جانە ۇلىبريتانيا ۋكراينانىڭ ەگەمەندىگىنە كەپىل بىلدىرگەنىن الەم ۇمىتپاعان ەدى. ءتىپتى جاقىندا عانا (2023 جىلى 21 ناۋرىزدا) قىتاي كپس شي جينپينمەن اراداعى بىرلەسكەن كومميۋنيكيدە رەسەي ءوز تاراپىنان ءۇشىنشى ەلگە ەشقانداي يادرولدىق قارۋدى شىعارمايتىن بولىپ ەكى جاق ۋادەلەسكەن ەدى. ارتى نە بولدى؟ شيدىڭ تابانى بەيجىڭگە تيەر-تيمەستەن ماسكەۋ بەلارۋس توپىراعىنا تاكتيكالىق يادرولىق قارۋىن تۇرعىزاتىنىن ايتىپ حابار تاراتتى.

ەكىنشىدەن، لەيتس-دجوردجدىڭ زەرتتەۋى سسسر زامانىنداعى ساياسي بيۋرو مەن باس حاتشىنى نەگىز ەتكەنى، بۇگىنگى ءپۋتيندى تۇلعا رەتىندە سول قالىپقا سالىپ شىعارا سالۋعا بولادى دەگەندىك ەمەس. بۇگىنگى ۆلاديمير ۆلاديميرۇلى ساياسي تۇلعا رەتىندە مەملەكەتتىڭ  تىزگىنىن  ۋىسىندا ۇستاعانى، ەلىنىڭ تۇتاس مۇددەسىنەن  ءوزىنىڭ جەكە ارمانىن  جوعارى قويىپ، جانە وعان ەشكىمنىڭ قارسى كەلە الماۋىندا. ناتيجەسىندە «ءپۋتيننىڭ ۋكراينامەن سوعىس باستاۋىنىڭ سەبەبى – جەكە رەنىشى مەن كەك الۋ نيەتىندە» بولعانىن بىلدىك، ياعني اتالعان ەلگە شابۋىل جاساۋعا شەشىمدى 2021 جىلى ناۋرىز ايىندا-اق قابىلداپ قويعان.

ۇشىنشىدەن، باتىستا، اسىرەسە اقش-تا «cاياساتتانۋ عىلىمى/political science» مەملەكەتتىڭ باعىتىنا ۇلكەن ىقپال جاساي الاتىن ءبىلىم سالاسىنا اينالعانى. اقش-تا عىلىمنىڭ بۇل سالاسى XIX عاسىردىڭ ورتا كەزەڭىندە دامي باستاپ، XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بارشاعا ايگىلى بولدى. ول اقش-تىڭ دەرجاۆالىق دەڭگەيىن ساقتاپ قالۋعا ۇلكەن ۇلەسىن قوستى، ءارى زور قۇرمەتكە يە بولدى. 1989 جىلى نيۋ-يورك تايمس گازەتىنىڭ بەتىندە فرەنسيس فۋكۋيامانىڭ «تاريحتىڭ سوڭى» اتتى ماقالاسى جاريالانعانىن بىلەمىز. وندا 1991 جىلى سسسر-دىڭ تۇبەگەيلى قۇلايتىنىن بولجاپ، پوست-كەڭەستىك زاماندا الەمدە «جاڭا ساياسي جۇيە ورنايدى»، دەپ شاپكىسىن اسپانعا اتادى. بيپوليارلىق يديالوگياعا بولىنگەن الەم باتىستىڭ قۇندىلىعىن نەگىز ەتكەن بىرپوليارلىق ساياسي جۇيەگە اينالادى-مىس. 1992 جىلى اۋەلگى ماقالا تۇتاس ءبىر قوماقتى مونوگرافياعا اينالىپ، «تاريحتىڭ سوڭى جانە سوڭعى ادام» (The End of History and the Last Man) دەگەن اتپەن باسىلىپ شىعادى. ارينە مۇنداي جۇيەنىڭ ورناتىلۋىنا قارسى شىعاتىن كۇشتىڭ دە مولىنان بولاتىنىن اۆتور اۋىزعا العىسى كەلمەگەن بولار.

1996 جىلى ونىمەن كەلىسپەيتىنىن بىردەن بىلدىرگەن گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سەميۋەل پ. حانتينگتون ويىن تۇيىندەپ «وركەنيەتتەر قاقتىعىسى جانە الەمدىك ءتارتىپتى قايتا قۇرۋ» (The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order) اتتى ەڭبەگىن جازدى. وندا حالىقتى كەلە جاتقان باسقا ارناداعى  وركەنيەتتەر، ونىڭ ىشىندە باتىس پەن مۇسىلمان الەمى اراسىندا ۇلكەن قاقتىعىستىڭ كەلە جاتقانىن ەسكەرتىپ، دابىل قاعادى. ناتيجەسىندە 2001 جىلعى 11 قىركۇيەكتە ال-حايدانىڭ اقش-قا جاساعان تەرروريستىك شابۋىلى، تولىق دالەلدەنگەن حانتينگتوننىڭ تۇجىرىمىنىڭ،سونداي-اق، جالپى الەمگە  وركەنيەتتە ساياساتتانۋ عىلىمىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن اڭعارتتى.

قورتىندى: پۋتين نە دەمەيدى شحححا نە جەمەيدى; باتىستىڭ پاليتولوگتارى بولار ىسكە بولجام جاساپ ولجالى بولسا، ءبىزدىڭ ساياساتتانۋشىلارى بولعان ىسكە تالداۋ جاساپ قىزىلتاناۋ بولادى.

جىگەر ءجانابىل

نيۋ ۆيجن ەۋرازيا ورتالىعى

Abai.kz