تال-داراقتى كەستىك، قىر مەن تاۋدى تەستىك. ەگىستى شاپتىق، سەك­سە­ۋىل بىتكەندى ساتتىق. قۇستاردى اتتىق، ءسويتىپ، پايداعا باتتىق. قۇن­­دى وتىندى قۇرتتىق، اڭداردى شەكارادان اسىرىپ تىقتىق. ەن­دى، ءمى­نە، دارىلىك ءشوپتىڭ تامىرىنا شىقتىق. ساتپاعانىمىز قال­مادى. اقبوكەننىڭ ءمۇيىزىن الادى ەكەن دەدىك. قىرۋار اقشاعا. تا­بيعاتقا زيان كەلەدى دەگەندى ويلاماعاندار قىناداي قىرىپ بەر­دى دەڭىز. تەك ءمۇيىزىن عانا الاتىن بولعاندىقتان اتقانىن اتىپ، ساتقانىن ساتىپ، ءمۇيىزىن عانا كەسىپ اكەتكەندەر دە بولدى. ءنا­تي­جە­سىندە تەڭكيىپ-تەڭكيىپ تاۋ بولىپ ۇيىلگەن ولەكسەلەرى قال­دى. ءبۇ­گىندە اقبوكەننىڭ ساناۋلى عانا ءۇرىم-بۇتاعى قالدى ءاۋ­پى­رىم­دەپ. ودان قارا تەمىر قابىلدايدى ەكەن قىتاي دەستى. ال­دى­مەن مىستان باستاپ، ارتىنان قارا تەمىرىمىزگە دەيىن قىتاي اسىرىپ تىندىق. ەندى قىتايلىقتار قىزىلميا دەگەن دارىلىك ءشوپتىڭ تا­مىرىن ساتىپ الادى ەكەن دەگەندى ەستىپ دالا كەزىپ كەتكەندەر كوپ. ءتىپتى جۇمىسشى جالداپ، جەردىڭ استىن ۇستىنە كەلتىرىپ قوپارىپ، توننالاپ وتكىزىپ جاتقاندار بارشىلىق.  قازىپ، قۇرتقان وڭاي، ارينە. ال تامىرىمەن جۇلىنعان سوڭ ونىڭ ورنىنا كەلمەسى كادىك.

تال-داراقتى كەستىك، قىر مەن تاۋدى تەستىك. ەگىستى شاپتىق، سەك­سە­ۋىل بىتكەندى ساتتىق. قۇستاردى اتتىق، ءسويتىپ، پايداعا باتتىق. قۇن­­دى وتىندى قۇرتتىق، اڭداردى شەكارادان اسىرىپ تىقتىق. ەن­دى، ءمى­نە، دارىلىك ءشوپتىڭ تامىرىنا شىقتىق. ساتپاعانىمىز قال­مادى. اقبوكەننىڭ ءمۇيىزىن الادى ەكەن دەدىك. قىرۋار اقشاعا. تا­بيعاتقا زيان كەلەدى دەگەندى ويلاماعاندار قىناداي قىرىپ بەر­دى دەڭىز. تەك ءمۇيىزىن عانا الاتىن بولعاندىقتان اتقانىن اتىپ، ساتقانىن ساتىپ، ءمۇيىزىن عانا كەسىپ اكەتكەندەر دە بولدى. ءنا­تي­جە­سىندە تەڭكيىپ-تەڭكيىپ تاۋ بولىپ ۇيىلگەن ولەكسەلەرى قال­دى. ءبۇ­گىندە اقبوكەننىڭ ساناۋلى عانا ءۇرىم-بۇتاعى قالدى ءاۋ­پى­رىم­دەپ. ودان قارا تەمىر قابىلدايدى ەكەن قىتاي دەستى. ال­دى­مەن مىستان باستاپ، ارتىنان قارا تەمىرىمىزگە دەيىن قىتاي اسىرىپ تىندىق. ەندى قىتايلىقتار قىزىلميا دەگەن دارىلىك ءشوپتىڭ تا­مىرىن ساتىپ الادى ەكەن دەگەندى ەستىپ دالا كەزىپ كەتكەندەر كوپ. ءتىپتى جۇمىسشى جالداپ، جەردىڭ استىن ۇستىنە كەلتىرىپ قوپارىپ، توننالاپ وتكىزىپ جاتقاندار بارشىلىق.  قازىپ، قۇرتقان وڭاي، ارينە. ال تامىرىمەن جۇلىنعان سوڭ ونىڭ ورنىنا كەلمەسى كادىك.

بيولوگيالىق تۇرعىدان الىپ قا­را­عاندا، ول وسىمدىكتىڭ قايتا ءوسىپ شىعۋى ءۇشىن جۇزدەگەن جىل قاجەت بولۋى دا ءمۇم­كىن. قولمەن قازباي-اق، الىپ تراك­تورلارمەن جەردىڭ استىن ۇستىنە كەلتىرىپ قو­پارىپ جاتىر. ياعني تامىرىنان تۇك قال­ماعان سوڭ ول قايتا ءوسىپ شىق­پاي­تى­نى ايقىن. شەكارادان شەلەكتەپ ەمەس، توننالاپ وتكىزىپ جاتقان دارىلىك شوپكە دە­گەن قىزىعۋشىلىق ونى تامىرىمەن قۇرتۋعا قۇمبىلداردىڭ كوبەيۋىنە اكەپ سوقتىرىپ وتىر. ءتىپتى وسى ءشوپ وسەتىن اي­ماقتا قوس تىگىپ، قوجايىن بولىپ، ءىز­دەۋى جوق، سۇراۋى جوق بولعان سوڭ بەي­مارال جيناپ جاتىر. ارينە، سۇرانىس جو­عارى. ساتىپ الۋشى بولماسا، دالا كەزىپ، ۇيدەن بەزىپ كەتكەندەر بولماسى انىق. دەمەك، مۇندا ساتۋشى، ساتىپ الۋ­شى­لىق جۇيە جاقسى جولعا قويىلعان دە­گەن ءسوز. دالا ءشوبىنىڭ تامىرىنا اڭ­ساردىڭ اۋى تەكتەن-تەككە ەمەس. قى­زىل­ميا ەڭ الدىمەن يممۋنيتەتتى كوتەرۋگە ار­نالعان دارىلەرگە تاپتىرمايتىن قوسپا بولادى ەكەن. ونىڭ تامىرى اع­زا­عا وتە قاجەتتى دارۋمەندەرگە تولى. با­عاسى دا اسپانعا اتىلىپ تۇر. تون­نا­سىن قوس باسىنان 450-500 مىڭ تەڭگەگە سا­تىپ الىپ كەتەتىن كورىنەدى. دالادا جايقالىپ ءوسىپ تۇرعان ءشوپتىڭ تامىرىن جيناۋ قيىنعا سوقپاسى انىق.

ءارى تەگىن دۇنيەنى جارتى ميلليونعا باعالاپ تۇرسا، ءارى شەتەلدىك الارمانعا توتە جول تاپقان پىسىقايلاردىڭ امالىنا قاي­ران قالماسقا شارا جوق. اسىرەسە بۇل ءوسىم­دىك وڭتۇستىك قازاقستان مەن قىزىلوردا وب­لىسىندا كوپتەپ وسەدى. سوندىقتان دا قا­زىر وسى ەكى ايماقتا تامىر جيناۋ قار­قىن­دى تۇردە جۇرگىزىلىپ جاتىر. ءتىپتى شىم­كەنت­تەن جۇمىسشى جيناپ الىپ كەتىپ جات­قان­دار دا بار. تۇركىستان ماڭىندا دا جۇ­مىس قىزۋ. توعاي ءىشى تولى قوس. جالداعان جۇ­مىسشىلارعا ايىنا 70-80 مىڭ تەڭگە ءتو­لەنەدى ەكەن. بۇل ايلىق جالاقىسى مار­دىمسىز ايماق ءۇشىن ۇلكەن جالاقى بولىپ ەسەپتەلەدى. سوندىقتان دا ءشوپتىڭ تامىرىن جيناتا ما، شاپ دەي مە - ءبارىبىر. بىلايعى جۇرت ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابىلعانىنا ءماز. قورشاعان ورتاعا زيان كەلە مە، كەلمەي مە - وندا شارۋاسى جوق. ءبىر جۇمىسشىعا وسىن­­شا جالاقى تولەسە، دەمەك، ارعى جاق­قا وتكىزگەندە شەكە مايى شىلقيتىنى انىق پى­سىقايلاردىڭ. تابيعاتتىڭ تەگىن باي­لى­عىن قۇرتىپ جاتقاندارعا قارسى مايدان اشىپ وتىرعان - ازىرگە تەك اۋىل تۇرعىندارى عا­نا. جەرگىلىكتى بيلىك، قورشاعان ورتانى قور­عاۋ مينيسترلىگىنە قاراستى جەرگىلىكتى وكى­لەتتى ورگاندار، كەدەن قىزمەتكەرلەرى قاي­دا قاراپ وتىرعانى بەلگىسىز. دارىلىك ءشوپ «قىزىل كىتاپقا» ەنبەگەندىكتەن، ول ءۇشىن قانداي دا ءبىر جاۋاپكەرشىلىككە تار­تىل­مايتىنىن بىلگەندىكتەن، ايىلىن جي­ماي وتىر­عانى بەك مۇمكىن. دەگەنمەن دالا ءشو­­بىنە دە ءبىر سۇراۋدىڭ بولۋى كەرەك قوي. ءال­­دە جاۋاپتى ورگانداردىڭ كوزجۇم­باي­لىق­قا سا­لىنۋى «سىبايلاس قامقورلىقتىڭ» ار­­قا­سى ما ەكەن؟! كىم بىلگەن؟ قالاي بول­عان­دا دا ەلىمىزدەگى ءوسىپ تۇرعان كوك ءشوپ ءتۇ­گىل، تاس­قا دا، باسقاعا دا جاناشىرلىق بو­لۋى كە­رەك ەمەس پە؟ ەش جەردە تىركەلمەي-اق، سا­­لىق تولەمەي اق. ياعني زاڭسىز كاسىپپەن اي­­­نالىسىپ جۇرگەندەردى جاۋاپقا تارتۋ دا قيىن. جۇمىسشىلاردىڭ قولىندا بىردە-ءبىر قۇجات جوق. ال جۇمىس بەرۋشى بوتەن ءبى­رەۋ­دىڭ توبەسى كورىنگەننەن تابانىن جال­تى­راتىپ ۇلگەرەدى. ال جۇمىسشىلار ەشقانداي سۇ­راققا جاۋاپ بەرمەيدى. بار ايتار ءۋاج­دە­رى «باستىق بىلەدىمەن» قۇتىلادى. ول قان­داي باستىق، قايدان كەلگەن، وعان دا جا­ۋاپ دايىن: يىعىن قيقاڭداتادى. وسى ءىستىڭ با­­سى-قاسىندا جۇرگەندەر ۇستالا قالعان جاع­­دايدا جەڭىل اكىمشىلىك جازاعا تار­تى­لىپ، تىرلىگىن ءتىرىلتىپ، ەسكى سورابىمەن جور­تا بەرەدى. ازىرگە دارىلىك ءشوپ ءالى دە بول­سا بار، ونىڭ تامىرىنان مۇلدەم ايى­رى­لىپ قال­ماۋدىڭ جولى - قىزىلميانى «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزۋ.

ەردوس نايمانباەۆ، وقو مامانداندىرىلعان تابيعاتتى قورعاۋ پروكۋرورىنىڭ كومەكشىسى:

- وسى ىسكە بايلانىستى سۇراۋ سالعان بولاتىنبىز. وڭتۇستىك قازاقستان وب­لى­سى بويىنشا مەملەكەتتىك مەكەمەمەن نە بولماسا جەكە كاسىپكەرمەن ميانىڭ تا­مىرىن جيناۋ ءىسى بويىنشا كەلىسىم جا­سالماعان. دەمەك، ولار زاڭسىز جۇمىس ىستەپ جاتىر.

قىزىلميا - قىپ-قىزىل اقشا

قىزىلميا ەلىمىزدىڭ دالالى جانە ءشول­دى ايماقتارىندا، جايىق، شۋ، ىلە، سىر­داريا وزەنىنىڭ جاعالارىندا وسەتىنى بەل­گى­لى. دۇنيەجۇزىلىك جانە وتاندىق فار­­­ماكولوگيالىق تىزىمگە ەنگىزىلگەن. تا­مى­رىن­دا گليۋكوزا - 15,2 پايىز، فرۋكتوزا - 4 پا­يىز، ساحاروزا - 20,3 پايىز، مالتوزا - 0,6 پايىز، كراحمال 34 پايىز بار. ودان بولەك، ورگانيكالىق قىشقىل، ەفير مايى، گلي­تسيرريزين قىشقىلى، فەنولكاربان قىش­قىلدارى، كۋمارين، فلاۆونويد، تەرى يلە­گىش زاتتار، جوعارعى اليفاتتى كو­مىر­سۋتەكتەر جانە سپيرت بار. مەديتسينادا قى­زىل­ميا پرەپاراتتارىن ەليكسير، سىعىندى، ۇنتاق جانە قويۋ شىرىن تۇرىندە قاقىرىق تۇسىرەتىن جانە ءىش وتكىزەتىن ءدارى رەتىندە پايدالانادى. تيبەت مەديتسيناسىندا قى­زىل­ميا پرەپاراتتارىن وكپە تۋبەركۋلەزىن ەمدەۋگە، ارتەروسكلەروزعا قارسى، ال باتىس ەۋروپا مەديتسيناسىندا سەمىزدىكتەن ارىلۋ ءۇشىن قوسىندى جاساۋعا قولدانادى. كوس­مە­تو­لوگيالىق زاتتارعا دا كوپ قوسادى. دە­مەك، ءبىر عانا ءشوپتىڭ تامىرىنان وسىنشاما پاي­دالى زات بولسا، ونى تەگىننەن-تەگىن جي­ناپ جاتپاعانى انىق. ونى شەتەلگە اسىرۋعا توس­قاۋىل قويىپ، نەگە وزىمىزدەگى فار­ماكو­لو­­گيالىق زاۋىتتاردا جاڭا ءونىم جاساپ شى­عارماسقا؟ مۇنداي جوبالار بارشىلىق. ءبى­راق ازىرگە قاعازدا عانا. ورداباسى اۋ­دانىندا قىزىلميا دارىلىك وسىمدىگىن ءوسىرۋ ين­ۆەستيتسيالىق جوبا رەتىندە قولعا الىن­عان بولاتىن بىلتىر. الايدا ءىس اياقسىز قا­لىپ كەتكەندەي. ال قىزىلوردا وبلى­سىن­داعى جالاعاش اۋدانىندا دا وسى دارىلىك ءشوپ­كە قاتىستى iرi ينۆەستيتسيالىق جوبا باس­تاۋ العان-تىن. مۇندا دا قىزىلميا ءوسiم­­­دiگiن وڭدەپ، ەكسپورتقا قابiلەتتi ءدارi-ءدار­­مەك، جەڭiل ونەركاسiپ ونiمدەرiنە قا­جەتتi شيكiزاتتار دايىنداپ شىعاراتىن iرi زا­ۋىت سالۋ جونىندەگى جوبا بولاتىن. زاۋىت سا­لىنعان جاعدايدا جوعارى قۋاتتىلىعى 1000 توننا ميا تامىرىنىڭ ەكستراتى، 100 تون­­نا گليتسيريزينات مونوامونيا ءون­دi­رىلمەك. «بيس-گرۋپپ» جشس-نiڭ وكiلi دiل­دا­حان اح­مەتوۆ: «ەكونوميكاسى مىقتى دامىعان ەل­دەر­دە قىزىلميا تامىرىنان قىمبات ءدارى-ءدار­مەكتەر جاساپ شىعارادى. نارىقتاعى با­عاسى تۇراقتى. ءارى سۇرانىسى دا جوعارى»، - دە­گەن بولاتىن. ارينە، جوبا قاعاز جۇزىندە قا­لىپ كەتپەي جۇزەگە اسسا، قانەكي. شە­تەل­دىكتەردىڭ كوزىن قىزدىرعان قىزىلميانى شەكارادان اسىرا بەرمەي، ءوزىمىز وڭدەپ، ءدارى جاساپ شىعارساق، قىپ-قىزىل اقشا قازىنا قورجىنىن تولتىراتى­نى انىق.

اۆتور: گۇلجان كوشەروۆا، جامبىل وبلىسى

Abai.kz