Jeksenbi, 5 Mamyr 2024
Janalyqtar 4242 0 pikir 23 Sәuir, 2013 saghat 10:30

Qyzylmiyany «Qyzyl kitapqa» engizbey tynyshtyq joq

Tal-daraqty kestik, qyr men taudy testik. Egisti shaptyq, sek­se­uil bitkendi sattyq. Qústardy attyq, sóitip, paydagha battyq. Qún­­dy otyndy qúrttyq, andardy shekaradan asyryp tyqtyq. En­di, mi­ne, dәrilik shópting tamyryna shyqtyq. Satpaghanymyz qal­mady. Aqbókenning mýiizin alady eken dedik. Qyruar aqshagha. Ta­bighatqa ziyan keledi degendi oilamaghandar qynaday qyryp ber­di deniz. Tek mýiizin ghana alatyn bolghandyqtan atqanyn atyp, satqanyn satyp, mýiizin ghana kesip әketkender de boldy. Nә­tiy­je­sinde tenkiyip-tenkiyip tau bolyp ýiilgen ólekseleri qal­dy. Bý­ginde aqbókenning sanauly ghana ýrim-bútaghy qaldy әu­pi­rim­dep. Odan qara temir qabyldaydy eken qytay desti. Al­dy­men mystan bastap, artynan qara temirimizge deyin Qytay asyryp tyndyq. Endi qytaylyqtar qyzylmiya degen dәrilik shópting ta­myryn satyp alady eken degendi estip dala kezip ketkender kóp. Tipti júmysshy jaldap, jerding astyn ýstine keltirip qoparyp, tonnalap ótkizip jatqandar barshylyq.  Qazyp, qúrtqan onay, әriyne. Al tamyrymen júlynghan song onyng ornyna kelmesi kәdik.

Tal-daraqty kestik, qyr men taudy testik. Egisti shaptyq, sek­se­uil bitkendi sattyq. Qústardy attyq, sóitip, paydagha battyq. Qún­­dy otyndy qúrttyq, andardy shekaradan asyryp tyqtyq. En­di, mi­ne, dәrilik shópting tamyryna shyqtyq. Satpaghanymyz qal­mady. Aqbókenning mýiizin alady eken dedik. Qyruar aqshagha. Ta­bighatqa ziyan keledi degendi oilamaghandar qynaday qyryp ber­di deniz. Tek mýiizin ghana alatyn bolghandyqtan atqanyn atyp, satqanyn satyp, mýiizin ghana kesip әketkender de boldy. Nә­tiy­je­sinde tenkiyip-tenkiyip tau bolyp ýiilgen ólekseleri qal­dy. Bý­ginde aqbókenning sanauly ghana ýrim-bútaghy qaldy әu­pi­rim­dep. Odan qara temir qabyldaydy eken qytay desti. Al­dy­men mystan bastap, artynan qara temirimizge deyin Qytay asyryp tyndyq. Endi qytaylyqtar qyzylmiya degen dәrilik shópting ta­myryn satyp alady eken degendi estip dala kezip ketkender kóp. Tipti júmysshy jaldap, jerding astyn ýstine keltirip qoparyp, tonnalap ótkizip jatqandar barshylyq.  Qazyp, qúrtqan onay, әriyne. Al tamyrymen júlynghan song onyng ornyna kelmesi kәdik.

Biologiyalyq túrghydan alyp qa­ra­ghanda, ol ósimdikting qayta ósip shyghuy ýshin jýzdegen jyl qajet boluy da mým­kin. Qolmen qazbay-aq, alyp trak­torlarmen jerding astyn ýstine keltirip qo­paryp jatyr. Yaghny tamyrynan týk qal­maghan song ol qayta ósip shyq­pay­ty­ny aiqyn. Shekaradan shelektep emes, tonnalap ótkizip jatqan dәrilik shópke de­gen qyzyghushylyq ony tamyrymen qúrtugha qúmbyldardyng kóbengine әkep soqtyryp otyr. Tipti osy shóp ósetin ai­maqta qos tigip, qojayyn bolyp, iz­deui joq, súrauy joq bolghan song bey­maral jinap jatyr. Áriyne, súranys jo­ghary. Satyp alushy bolmasa, dala kezip, ýiden bezip ketkender bolmasy anyq. Demek, múnda satushy, satyp alu­shy­lyq jýie jaqsy jolgha qoyylghan de­gen sóz. Dala shóbining tamyryna an­sardyng auuy tekten-tekke emes. Qy­zyl­miya eng aldymen immuniytetti kóteruge ar­nalghan dәrilerge taptyrmaytyn qospa bolady eken. Onyng tamyry agh­za­gha óte qajetti dәrumenderge toly. Ba­ghasy da aspangha atylyp túr. Ton­na­syn qos basynan 450-500 myng tengege sa­typ alyp ketetin kórinedi. Dalada jayqalyp ósip túrghan shópting tamyryn jinau qiyngha soqpasy anyq.

Ári tegin dýniyeni jarty milliongha baghalap túrsa, әri sheteldik alarmangha tóte jol tapqan pysyqaylardyng amalyna qay­ran qalmasqa shara joq. Ásirese búl ósim­dik Ontýstik Qazaqstan men Qyzylorda ob­lysynda kóptep ósedi. Sondyqtan da qa­zir osy eki aimaqta tamyr jinau qar­qyn­dy týrde jýrgizilip jatyr. Tipti Shym­kent­ten júmysshy jinap alyp ketip jat­qan­dar da bar. Týrkistan manynda da jú­mys qyzu. Toghay ishi toly qos. Jaldaghan jú­mysshylargha aiyna 70-80 myng tenge tó­lenedi eken. Búl ailyq jalaqysy mar­dymsyz aimaq ýshin ýlken jalaqy bolyp esepteledi. Sondyqtan da shópting tamyryn jinata ma, shap dey me - bәribir. Bylayghy júrt eki qolgha bir kýrek tabylghanyna mәz. Qorshaghan ortagha ziyan kele me, kelmey me - onda sharuasy joq. Bir júmysshygha osyn­­sha jalaqy tólese, demek, arghy jaq­qa ótkizgende sheke mayy shylqityny anyq py­syqaylardyn. Tabighattyng tegin bay­ly­ghyn qúrtyp jatqandargha qarsy maydan ashyp otyrghan - әzirge tek auyl túrghyndary gha­na. Jergilikti biylik, Qorshaghan ortany qor­ghau ministrligine qarasty jergilikti óki­letti organdar, keden qyzmetkerleri qay­da qarap otyrghany belgisiz. Dәrilik shóp «Qyzyl kitapqa» enbegendikten, ol ýshin qanday da bir jauapkershilikke tar­tyl­maytynyn bilgendikten, aiylyn jiy­may otyr­ghany bek mýmkin. Degenmen dala shó­­bine de bir súraudyng boluy kerek qoy. Ál­­de jauapty organdardyng kózjúm­bay­lyq­qa sa­lynuy «sybaylas qamqorlyqtyn» ar­­qa­sy ma eken?! Kim bilgen? Qalay bol­ghan­da da elimizdegi ósip túrghan kók shóp tý­gil, tas­qa da, basqagha da janashyrlyq bo­luy ke­rek emes pe? Esh jerde tirkelmey-aq, sa­­lyq tólemey aq. Yaghny zansyz kәsippen ai­­­nalysyp jýrgenderdi jauapqa tartu da qiyn. Júmysshylardyng qolynda birde-bir qújat joq. Al júmys berushi bóten bi­reu­ding tóbesi kóringennen tabanyn jal­ty­ratyp ýlgeredi. Al júmysshylar eshqanday sú­raqqa jauap bermeydi. Bar aitar uәj­de­ri «bastyq biledimen» qútylady. Ol qan­day bastyq, qaydan kelgen, oghan da ja­uap dayyn: iyghyn qiqandatady. Osy isting ba­­sy-qasynda jýrgender ústala qalghan jagh­­dayda jenil әkimshilik jazagha tar­ty­lyp, tirligin tiriltip, eski sorabymen jor­ta beredi. Ázirge dәrilik shóp әli de bol­sa bar, onyng tamyrynan mýldem aiy­ry­lyp qal­maudyng joly - qyzylmiyany «Qyzyl kitapqa» engizu.

Erdos NAYMANBAEV, OQO mamandandyrylghan tabighatty qorghau prokurorynyng kómekshisi:

- Osy iske baylanysty súrau salghan bolatynbyz. Ontýstik Qazaqstan ob­ly­sy boyynsha memlekettik mekememen ne bolmasa jeke kәsipkermen miyanyng ta­myryn jinau isi boyynsha kelisim ja­salmaghan. Demek, olar zansyz júmys istep jatyr.

Qyzylmiya - qyp-qyzyl aqsha

Qyzylmiya elimizding dalaly jәne shól­di aimaqtarynda, Jayyq, Shu, Ile, Syr­dariya ózenining jaghalarynda ósetini bel­gi­li. Dýniyejýzilik jәne otandyq far­­­makologiyalyq tizimge engizilgen. Ta­my­ryn­da glukoza - 15,2 payyz, fruktoza - 4 pa­yyz, saharoza - 20,3 payyz, malitoza - 0,6 payyz, krahmal 34 payyz bar. Odan bólek, organikalyq qyshqyl, efir mayy, gliy­sirrizin qyshqyly, fenolkarban qysh­qyldary, kumariyn, flavonoiyd, teri iyle­gish zattar, jogharghy alifatty kó­mir­sutekter jәne spirt bar. Medisinada qy­zyl­miya preparattaryn eliksiyr, syghyndy, úntaq jәne qoiy shyryn týrinde qaqyryq týsiretin jәne ish ótkizetin dәri retinde paydalanady. Tiybet medisinasynda qy­zyl­miya preparattaryn ókpe tuberkulezin emdeuge, arterosklerozgha qarsy, al Batys Europa medisinasynda semizdikten arylu ýshin qosyndy jasaugha qoldanady. Kos­me­to­logiyalyq zattargha da kóp qosady. De­mek, bir ghana shópting tamyrynan osynshama pay­daly zat bolsa, ony teginnen-tegin jiy­nap jatpaghany anyq. Ony shetelge asyrugha tos­qauyl qoyyp, nege ózimizdegi far­mako­lo­­giyalyq zauyttarda jana ónim jasap shy­gharmasqa? Múnday jobalar barshylyq. Bi­raq әzirge qaghazda ghana. Ordabasy au­danynda qyzylmiya dәrilik ósimdigin ósiru iyn­vestisiyalyq joba retinde qolgha alyn­ghan bolatyn byltyr. Alayda is ayaqsyz qa­lyp ketkendey. Al Qyzylorda obly­syn­daghy Jalaghash audanynda da osy dәrilik shóp­ke qatysty iri investisiyalyq joba bas­tau alghan-tyn. Múnda da qyzylmiya ósim­­­digin óndep, eksportqa qabiletti dәri-dәr­­mek, jenil ónerkәsip ónimderine qa­jetti shiykizattar dayyndap shygharatyn iri za­uyt salu jónindegi joba bolatyn. Zauyt sa­lynghan jaghdayda joghary quattylyghy 1000 tonna miya tamyrynyng ekstraty, 100 ton­­na glisirizinat monoamoniya ón­di­rilmek. «BIYS-Grupp» JShS-ning ókili Dil­da­han Ah­metov: «Ekonomikasy myqty damyghan el­der­de qyzylmiya tamyrynan qymbat dәri-dәr­mekter jasap shygharady. Naryqtaghy ba­ghasy túraqty. Ári súranysy da joghary», - de­gen bolatyn. Áriyne, joba qaghaz jýzinde qa­lyp ketpey jýzege assa, qaneki. She­tel­dikterding kózin qyzdyrghan qyzylmiyany shekaradan asyra bermey, ózimiz óndep, dәri jasap shygharsaq, qyp-qyzyl aqsha qazyna qorjynyn toltyraty­ny anyq.

Avtor: Gýljan KÓShEROVA, Jambyl oblysy

Abai.kz

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1429
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1268
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1030
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1082